قاز داؤئستئ قازئبةك كةلدئبةك ذلئ

764) - قازاق حالقئنئث 17-18 عاسئرلارداعئ ءذش ذلئ بيئنئث ءبئرئ، كورنةكتئ قوعام جانة مةملةكةت قايراتكةرئ
None
None

ورتا ءجذز ارعئن تايپاسئنئث قاراكةسةك رؤئنا كئرةتئن بولاتقوجا اتاسئنان شئققان. ارعئ اتالارئ شانشار ابئز، بذلبذل، ءوز اكةسئ كةلدئبةك ةسئمدةرئ ةلگة بةلگئلئ ءادئل بيلةر بولعان. قاز داؤئستئ قازئبةكتئث وقئعان جةرلةرئ، العان ءبئلئمئ تؤرالئ ناقتئ دةرةك جوق. دةگةنمةن، ةل اؤزئنداعئ اثگئمة-اثئزدار مةن بيدةن جةتكةن شةشةندئك سوزدةر ونئث ءوز زامانئندا ءبئلئمدئ دة جةتةلئ، حالئقتئث اؤئز ادةبيةتئ مةن سالت-ءداستذر، راسئمدةرئن، اتا جولئ زاثدارئن مةيلئنشة مول مةثگةرگةن، وزئق ويلئ، ءادئل دة كورةگةن، باتئل دا باتئر ادام بولعاندئعئن ايقئن اثعارتادئ. ادئلدئگئ مةن العئرلئعئ ءذشئن تاؤكة حان قازئبةكتئ ورتا ءجذزدئث باس ءبيئ ةتكةن. ءبي ءاز-تاؤكةنئث تذسئندا حان كةثةسئنئث بةلدئ مذشةلةرئنئث ءبئرئ بولسا، كةيئن سامةكة، ءابئلمامبةت، ابئلاي ةل بيلةگةن كةزةثدةردة دة مةملةكةت باسقارؤ ئسئنة جيئ ارالاسئپ، ئشكئ-سئرتقئ ساياساتتا حاندارعا اقئل-كةثةستةر بةرئپ وتئرعان. قاز داؤئستئ قازئبةك ءبيدئث جاستئق شاعئ مةن بذكئل سانالئ ءومئرئ قازاق ةلئنئث ءوز ئشئندة رؤلئق-تايپالئق الاؤئزدئقتار مةن حاندئق بيلئككة تالاستئث نةعذرلئم ورشئگةن، كورشئ مةملةكةتتةردئث كوز تئگؤئ جيئلةپ، جوثعار شاپقئنشئلئعئ ذدةي تذسكةن كةزةثگة تاپ كةلدئ. سوندئقتان دا باتئر بئلةكتئ، وتانشئل جذرةكتئ العئر ازاماتتئث تئم ةرتة اتقا مئنؤئنة تؤرا كةلگةن.

 

ةل اؤزئنداعئ اثئز-اثگئمةلةرگة قاراعاندا، ول تاؤكة حاننئث بةلگئلئ ءبي-باتئرلارئ باستاعان ةلشئلئگئنة اتقوسشئ بولئپ العاش رةت قالماق قوثتايشئسئ سةأان-رابدانعا بارعانئندا 14 جاستا ةكةن. قئلئشئنان قان تامعان قاهارلئ قالماق حانئنئث الدئندا قازاق بيلةرئ جاسقانشاقتئق تانئتئپ، كذمئلجئثكئرةپ قالعان ساتتة جاسوسپئرئم قازئبةك: «دات، تاقسئر!» - دةپ جذلقئنئپ العا شئعادئ دا: «قازاق دةگةن مال باققان ةلمئز، ةشكئمگة سوقتئقپاي جاي جاتقان ةلمئز. ةلئمئزدةن قذت-بةرةكة قاشپاسئن دةپ، جةرئمئزدئث شةتئن جاؤ باسپاسئن دةپ - نايزاسئنا جئلقئنئث قئلئن تاققان ةلمئز. دذشپان باسئنباعان ةلمئز، باسئمئزدان ءسوز اسئرماعان ةلمئز. دوسئمئزدئ ساقتاي بئلگةن ةلمئز، ءدام-تذزئن اقتاي بئلگةن ةلمئز. بئراق اسقاقتاعان حان بولسا - حان ورداسئن تاپتاي بئلگةن ةلمئز. اتادان ذل تؤسا - قذل بولامئن دةپ تؤمايدئ، انادان قئز تؤسا - كذث بولامئن دةپ تؤمايدئ، ذل مةن قئزئن جاتقا قذل مةن كذث ةتئپ وتئرا المايتئن ةلمئز. سةن تةمئر بولساث، ءبئز كومئرمئز - ةرئتكةلئ كةلگةنبئز، قازاق-قالماق بالاسئن تةلئتكةلئ كةلگةنبئز. تانئمايتئن جات ةلگة تانئسقالئ كةلگةنبئز، تانئسؤعا كونبةسةث - شابئسقالئ كةلگةنبئز. سةن قابئلان بولساث، مةن ارئستان - الئسقالئ كةلگةنبئز، تذتقئر سارئ جةلئممةن جابئسقالئ كةلگةنبئز. ءبئتئم بةرسةث - ءجونئثدئ ايت، بةرمةسةث - تذرئساتئن جةرئثدئ ايت!» - دةپتئ. جاس بالانئث بذل سوزدةرئنةن باس الئسپاق باتئرلئقتئ دا، ئنتئماققا شاقئرعان ئزگئلئكتئ دة اثعارعان قالماق حانئ ادئلدئككة جئعئلئپ، وجةتتئگئ مةن شةشةندئگئنة ريزا بولئپ: «داؤئسئث قازدئث داؤئسئنداي ةكةن، بذدان بئلاي سةنئث ةسئمئث قاز داؤئستئ قازئبةك بولسئن»، - دةگةن ةكةن. ةلشئلئك جاؤ قولئنداعئ 90 تذتقئندئ، شابئلعان مال، تونالعان مذلئگئمةن شاشاؤ شئعارماي قايتارئپ الئپ، ةلگة ولجالئ ورالعان. قازئبةك بذدان كةيئن دة جوثعارلارعا ةكئ رةت ةلشئلئككة بارئپ، ةل نامئسئنا داق تذسئرمةي، كوزدةگةن ماقساتئن ورئنداپ قايتقان. 17 عاسئردئث سوثعئ شيرةگئندة ةن جاتقان قازاق جةرئنة كوز الارتقان ورئس، جوثعار مةملةكةتتةرئ مةن ورتا ازييا حاندئقتارئنئث قوقان-لوقئسئ، قاراماعئنداعئ ذلئستاردئ جةكة بيلةؤگة قذمارتقان تورة تذقئمئنان شئققان سذلتاندار مةن حانداردئث ءوزارا ايتئس-تارتئستارئ ءاز-تاؤكةنئث ءبئر ورتالئقتان جذرگئزئپ وتئرعان باسشئلئعئنا ئرئتكئ ءتذسئرئپ، مةملةكةتتئث تذتاستئعئنا قاؤئپ توندئرة باستاعان. ةندئگئ ؤاقئتتا حاندئقتئث باسشئلئققا تذتئنئپ كةلگةن بايئرعئ ءادةت-عذرئپ زاثدارئ، «قاسئم حاننئث قاسقا جولئ»، «ةسئم حاننئث ةسكئ جولئ» سيياقتئ ةل باسقارؤدئث بذرئننان قالئپتاسقان جذية-جوسئقتارئ ؤاقئت تالاپتارئن وتةي المايتئن كذيگة جةتكةن. وسئنئ ةسكةرگةن تاؤكة حان قازاق حالقئنئث ءوز ئشئنةن شئققان ءذش كةمةثگةرئ - ءذيسئن تولة، الشئن ايتةكة، ارعئن قازئبةك بيلةرگة جاثا زاث جوباسئن - «جةتئ جارعئنئ» جاساتئپ، كذلتوبةنئث باسئندا بذكئل حالئق الدئندا قابئلداتقان. ءسويتئپ، ءذش ذلئ بيدئث كومةگئمةن ةل ئشئندةگئ ءادةت-عذرئپ نورمالارئ، جةر-سؤ، قونئس ئيةلئكتةرئنئث مولشةرئ، جةسئر داؤئ، قذن تولةؤ، كةك الؤ، ذرلئق-قارلئققا تئيئم سالؤ، اعايئن-تؤئس، رؤ اراسئنداعئ داؤ-دامايلار، ةل بئرلئگئ، مةملةكةت باسقارؤ، وتان قورعاؤ، سئرتقئ جاؤلاردئث شابؤئلدارئنا تويتارئس بةرؤ، ذرپاق تاربيةسئ، ت.ب. ماسةلةلةردئث شةشئلؤ جذيةسئ جاثاشا بةلگئلةنگةن.

 

1718 جئلئ ءاز تاؤكة قايتئس بولعاننان كةيئن جوثعار شاپقئنشئلئعئ بذرئنعئدان دا ذدةي تذستئ، وثتذستئكتةن قئرعئزدار، قاراقالپاقتار، حيؤا، بذحار حاندئقتارئ، باتئستان باشقذرتتار، ورئس كازاكتارئ، ةدئل قالماقتارئ قئسپاققا الدئ. ةل «اقتابان شذبئرئندئ، القاكول سذلاما» ناؤبةتئنة ذشئراپ، قاتتئ كذيزةلئسكة تذسكةن وسئ كةزةثدة قازئبةك ءبي، سامةكة، ءابئلمامبةت حانداردئث، باراق باتئر، ابئلاي سذلتانداردئث اراسئن جاراستئرؤعا كذش سالعان، ولاردئ ءوزارا ئنتئماققا شاقئرعان. ءئي.نةپليؤةأ، د.گلادئشةأ سيياقتئ رةسةي ذكئمةتئنئث شةنةؤنئكتةرئ ارقئلئ ورئس پاتشاسئمةن دوستئق قارئم-قاتئناس ورناتؤدئ جاقتاعان. ءبي تاپ وسئ تذستا سئرتقئ ساياساتتا ةرةكشة بةلسةندئلئك تانئتقان. ول 1731 جئلئ ورئس پاتشالئعئنا بودان بولعان ءابئلقايئر حانعا ايتارلئقتاي قولداؤ كورسةتكةن. 1741 جئلئ ورسك قامالئنا اتتانعان ورتا جذز حانئ ابئلمامبةت پةن ابئلاي سذلتانعا حات جازئپ، ارعئن تايپاسئنئث اتئنان انت بةرؤگة ءازئر ةكةنئن بئلدئرگةن. وسئ جئلئ سارئمانجئ باستاعان ويراتتاردئث وتئز مئث قولدئق اسكةرئ ورتا جذز ئيةلئكتةرئنة تذتقيئلدان شابؤئل جاساپ، ابئلاي سذلتان تذتقئنعا تذسئپ قالعاندا قازئبةك ءبي ابئلايدئ قذتقارؤ ءذشئن قولدان كةلگةن بارلئق ديپلوماتتئق ايلا-ارةكةتتةرئن جاساپ باققان، ورئس كوميسسيياسئنئث باستئعئ نةپليؤةأپةن كةلئسئمدئ جةدةلدةتة تذسكةن. اؤئزةكئ اثگئمةلةردة 1742 جئلئ ةرتة كوكتةمدة قازئبةكتئث قالدان-سةرةنگة ءوزئنئث دة بارعاندئعئ ايتئلادئ. ءسويتئپ، 1743 جئلئ ابئلاي تذتقئننان بوساپ، قازاقتئث 33 قالاسئ ابئلمامبةت حانعا قايتارئلئپ بةرئلگةن.

 

قازئبةك مةملةكةت ئستةرئمةن قاتار رؤ ارالئق سذلتاندار اراسئنداعئ كيكئلجئث تارتئستارعا دا ءادئل بيلئگئن ايتئپ وتئرعان. ورئس پاتشاسئنئث وكتةمدئگئنة قارسئ 1740 جئلعئ باشقذرتتار كوتةرئلئسئنئث باسشئسئ قاراساقالدئث قابانباي باتئرعا بارماس بذرئن قازئبةك بيگة كةلئپ پانالاعانئ، 1761 جئلئ تذركئستانداعئ ورتا جذز حانئ ابئلمامبةت سامةكةنئث بالاسئ ةسئم سذلتاننان تةپةرئش كورئپ، قالادان قؤئلعاندا ءوز بالاسئ ابئلپةيئز بةن قازئبةك ءبيدئ ارقا تذتئپ ارقاعا كةلئپ، ذلئ ءبيدئث قازئلئعئنا جذگئنگةنئ تاريحتان بةلگئلئ. ال باراق سذلتان قاساستئقپةن 1748 جئلئ تامئزدئث 24-ئندة كئشئ جذز حانئ ءابئلقايئردئ ولتئرگةندة، مذنئ ةل بئرلئگئنة ئرئتكئ سالاتئن قئلمئس دةپ باعالاعان. قازئبةك ءبيدئث ارتئندا كةيئنگئ ذرپاققا جارئق جذلدئزداي جول كورسةتئپ، ءجون-جوبا سئلتةيتئن كوپتةگةن ونةگةلئ وسيةت سوزدةر قالعان. ولار ةل جادئندا قذرانداي جاتتالئپ، قالاؤئ بذزئلماعان ساف التئنداي تازا كذيئندة بذگئنگئ ذرپاققا جةتكةن. كذمئس كومةي كةمةثگةر ءبيدئث شةشةندئك سوزدةرئ ايتپاق ويئنئث ذشقئر دا تاپقئرلئعئمةن، ءتاپ باساتئن كوركةم تةثةؤلةرئنئث دالدئگئمةن، ءتئلئنئث وتكئر دة ايقئندئعئمةن ةرةكشةلةنةدئ. ونئث تذجئرئمئ تةرةث تولعاؤلارئ، سؤئرئپ سالما تاقپاقتاپ ايتقان سوزدةرئ تئثداؤشئ ويئندا تةز ساقتالاتئن ناقئلعا تولئ ماقال تذرئندة ورئلگةن. سوندئقتان قاز داؤئستئ قازئبةك بيدةن بئزگة جةتكةن مذرا حالئق قازئناسئنئث التئن قورئنان لايئقتئ ورئن العان.

 

قازئبةكتةن: بةكبولات، قازئمبةت، بازارگةلدئ، بارقئ، سئرئمبةت ةسئمدئ بةس ذل، ماثقان (قامقا) دةگةن بئر قئز تؤعان. قازئبةك ذرپاقتارئ اتا-بابا جولئن قؤئپ، ءسوز ذستاعان پاراساتتئ ءادئل قازئلار اتانعان. بالاسئ بةكبولات، ودان ئلگةرئ جالعاساتئن تئلةنشئ، الشئنبايلار دا دذيئم جذرتتئ اؤزئنا قاراتقان ءادئل دة تؤرا بيلةر بولعان. بةلگئلئ ءانشئ-كومپوزيتور مادي باپيذلئ دا قازئبةك ءبيدئث ذرپاعئ. قازئبةك ءبي قئس تذسة سةمئز-بذعئ تاؤئنئث ةتةگئندةگئ تةرةكتئ قئستاعئندا 97 جاسئندا دذنيةدةن وتكةن. مارقذمنئث ءمايئتئن بةكبولات وثاشا كيئز ذيدة ءتورت اي ساقتاپ، كوكتةم شئعا تذركئستانداعئ قوجا احمةت ياسساؤي كةسةنةسئنة اپارئپ جةرلةگةن، باسئنا قذلپئتاس ورناتقان. قازئبةك ءبيدئث قايراتكةرلئك قئزمةتئ مةن شةشةندئك ونةرئ تؤرالئ ا.لةأشين، ش.ؤاليحانوأ، ش.مارجاني، ب.ادامباةأ، ن.تورةقذلوأ، ت.ب. زةرتتةؤلةرئ ساقتالعان. جازؤشئ س.سماتاةأتئث «ةلئم-اي» رومانئندا كةمةثگةر ءبيدئث كةلئسئمدئ تذلعاسئ جاسالعان. قاراعاندئ وبلئسئندا ءبئر اؤدانعا، الماتئ، شئمكةنت قالالارئندا كوشةلةرگة ءبي ةسئمئ بةرئلگةن، ةل ورداسئ - استانادا ةسكةرتكئش ورناتئلعان. قازئبةك ءبيدئث ادةبي مذراسئ ءار جئلداردا باسپادان جارئق كورگةن شةشةندئك سوزدةر جيناقتارئنا ةنگئزئلگةن.

 

دةرةككوزئ: قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ 5 توم

 

 

سوڭعى جاڭالىقتار