تولة بي

لقئنئث بئرلئگئن نئعايتؤعا زور ءذلةس قوسقان اتاقتئ ءذش بيدئث بئرئ، مةملةكةت قايراتكةرئ
None
None

قازئرگئ جامبئل وبلئسئنئث شؤ وثئرئندةگئ جايساث جايلاؤئندا تؤعان. ذلئ جذزدةگئ دؤلات تايپاسئنئث جانئس رؤئنان شئققان. اكةسئ الئبةك مومئندئعئ ءذشئن اعايئندارئ اراسئندا «قاراشوعئر» اتانعانئمةن، وزئندئك بةدةلئ بار ءبي بولعان. بالا كذننةن جاس تولة اكةسئنة ةرة ءجذرئپ ةل كورئپ، جذرت تانعان، قازاق حالقئنئث اقئندئق-شةشةندئك ونةرئنةن ءتالئم العان. ون بةس جاسئنان ةل بيلئگئنة ارالاسئپ، اقئل-پاراساتتئلئعئ، ءادئل شةشئمئ، شةشةندئك ونةرئمةن كوزگة تذسكةن. تولة ءبي قاز داؤئستئ قازئبةك، ايتةكة بيلةرمةن بئرگة تاؤكةنئ حان ةتئپ سايلاؤعا، ءذش جذزدئث ذلئستارئن ءبئر ورتاققا باعئندئرؤعا، ءسويتئپ، بئرةگةي قازاق حاندئعئن نئعايتؤعا، جوثعار شاپقئنشئلئعئنا قارسئ باؤئرلاس قازاق، قاراقالپاق جانة وزبةك حالئقتارئنئث جاؤئنگةرلئك وداعئن قذرؤعا باعئتتالعان شارالاردئ جذزةگة اسئرؤعا قاتئناسقان. تاؤكة حان تولة ءبيدئ ذلئ جذزدئث باس ءبيئ ةتكةن. تولة بي  قازئبةك ءبيمةن جانة ايتةكة ءبيمةن بئرلةسة وتئرئپ، قازاق حالقئنئث ءداستذرلئ ادةت-عذرئپ زاثدارئنئث جيناعئ بولئپ تابئلاتئن «جةتئ جارعئنئث» قابئلدانؤئنا اتسالئسقان. ورداباسئ جيئنئ كةزئندة جوثعار باسقئنشئلئعئنا قارسئ بذكئلحالئقتئق تويتارئس بةرؤگة ذيتقئ بولعان.

 

شاشئراپ كةتكةن قازاقتاردئث باسئن قوسئپ، رةسةي مةن قئتاي سةكئلدئ ةكئ الپاؤئت مةملةكةت اراسئندا وثتايلئ ساياساتتئ جذرگئزگةن ابئلاي حاندئ وكئل بالا ةتئپ تاربيةلةپ، ازامات قاتارئنا قوسؤدا تولة ءبيدئث قئزمةتئ وراسان. 1742 جئلئ ابئلاي تذتقيئلدان شابؤئل جاساعان جوثعارلاردئث قولئنا ءتذسئپ قالعاندا ونئ تذتقئننان بوساتؤدا تولة ءبي بةلسةندئلئك تانئتقان. تاريحي جئرلاردا قازاق بيلةؤشئلةرئنئث اتئنان ءابئلقايئر حان مةن تولة ءبيدئث ورئنبور اكئمشئلئگئنةن ابئلايدئ تذتقئننان بوساتؤعا ءوتئنئش جاساعاندئعئ ايتئلادئ. قازاقتئث ءذش جذزئنةن تولة ءبي باستاعان 90 ادام ةلشئ بارئپ، كةلئسسوز جذرگئزئپ، 1743 جئلئ قئركذيةكتئث 5-ئندة ابئلايدئ تذتقئننان شئعارئپ العان.

 

تولة ءبي ئشكئ جانة سئرتقئ ساياساتتا سارا باعئت ذستانعان. حاندئق پةن مةملةكةت تذتاستئعئن، تاؤةلسئزدئگئن دئتتةپ، جاؤگةرشئلئكتة دذشپان قولئندا قالعان قالالار مةن جةرلةردئ قايتارؤعا كذش سالعان. 1734 جئلئ رةسةي پاتشاسئ اننا ءئيأانوأناعا جانة 1749 جئلئ ورئنبور گؤبةرناتورئ ءئي.نةپليؤةأكة حات جولداپ، بوداندئقتئ قابئلداؤعا ريزاشئلئق تانئتقان. بذل سول تاريحي كةزةثدة شاراسئزدان جاسالعان قادام بولاتئن. ول جوثعار شاپقئنشئلئعئنان تيتئقتاعان حالئقتئث جاعدايئن جاقسارتؤدئ ءبئرئنشئ كةزةككة قويعان. 1748 جئلئ ورئس ساؤدا كةرؤةنئ تونالعاندا، بذعان كئنالئ قويگةلدئ باتئردئ ءبيلةر القاسئنا شاقئرتئپ، وعان بذل شئعئندئ جذرت كوزئنشة تولةتتئرگةن. 1748 جئلئ ءابئلقايئر حان قازا تاپقاندا ونئث بالاسئ ةرالئ سذلتان اكةسئنئث قذنئن داؤلاپ تولة بيگة شاعئمدانادئ. تولة ءبي ءابئلقايئردئث ءولئمئ ءذشئن ايئپكةرلةردئث جةتئ جارعئ اياسئنا سايكةس جةتئ قذن تولةؤئ تؤرالئ شةشئم شئعارادئ. ةرالئ ايئپكةرلةردةن ةكئ قذن الئپ، ءتورت قذندئ كةشئرةدئ دة، اكةسئن ولتئرؤگة قاتئسؤشئلاردئث ءبئرئ سئرئمبةت باتئردئ جةتئنشئ قذن ورنئنا ءوز قولئمةن ولتئرةدئ. ءابئلقايئردئث بالالارئ بذعان دا توقتاماي، باراق سذلتاننئث جاؤاپقا تارتئلؤئن تولة بيدةن سذرايدئ. باس ساؤعالاپ قاشئپ جذرگةن باراق سذلتان تولة بيگة ءوزئ كةلئپ، جاساعان ءئسئ ءذشئن سوتقا تارتؤدئ سذرايدئ. تولة ءبي بيلةر سوتئنا قازاق بيلةرئنئث ئشئنةن، باراق سذلتاننئث ذسئنؤئ بويئنشا تورت بةلگئلئ ءبيدئ (جالعان ءبي، سئرلئباي ءبي، دابا ءبي، قابةك مئرزا) قاتئستئرئپ، ءوز تاراپئنان بئرنةشة ءبيدئ شاقئرادئ. بيلةر القاسئندا تولة ءبي باراق سذلتاندئ اقتاپ الادئ. تولة ءبي ءابئلقايئر حاننئث ءولئمئ ءذشئن جةتئ ادامنئث قذنئن كةسكةندة دة، باراق سذلتاندئ اقتاپ العاندا دا، تؤئسئ قويگةلدئ باتئرعا تونالعان ورئس ساؤدا كةرؤةنئنئث وتةؤئنة ةكئ مئث جئلقئ تولةؤگة بيلئك شئعارعاندا دا ةلدئث ةلدئگئن بذزباؤدئ، ءالئ كةلگةنشة حالئقتئث تئنئش جاعدايئن، تذتاستئعئن ساقتاؤدئ كوزدةگةن. تولة ءبيدئث بذل سةكئلدئ ةلارالئق سيپاتتاعئ بيلئگئمةن قاتار ذلئس ئشئندةگئ داؤلاردئ شةشكةن بيلئگئنةن دة ونئث مةملةكةتتئك دةثگةيدةگئ پاراساتتئلئعئ، ويئنئث سارالئعئ مةن نيةت-تئلةگئنئث تازالئعئ تانئلادئ. تولة ءبي حان، سذلتانداردئث، بةكتةر مةن بيلةردئث ءوزارا قئرقئسئنئث ذلت تاؤةلسئزدئگئ مةن بوستاندئعئنا ةشنارسة بةرمةيتئندئگئن سةزئنئپ، تاتؤلئقتئ جاقتاعان. ونئث ةلگة تانئمال «ةلگة باي قذت ةمةس، ءبي قذت» دةيتئن قاناتتئ ءسوزئ ايقئن اثعارتادئ. بئزگة كةلئپ جةتكةن اثئز-اثگئمةلةردة تولة ءبيدئث ذلت بئرلئگئن نئعايتؤدئ بارئنشا جاقتاعاندئعئ ايتئلادئ. سونداي اثئز-اثگئمةلةردئث بئرئندة تولة ءبي ءوز كوثئلئن سذراي كةلگةن قازئبةك، كوكئ، مالئك، ةرجان بيلةردئث ةلئثئزگة قانداي وسيةت قالدئراسئز دةگةن سذراعئنا «جذزگة بولئنگةندةردئث جذزئ قارا. رؤعا بولئنگةندةردئث قذرؤعا اسئققانئ. اتاعا بولئنگةندةر ادئرا قالادئ. كوپتئ قورلاعان كومؤسئز قالادئ. حان ازسا حالقئن ساتادئ. حالئق ازسا حاندئققا تالاسادئ» دةپ جاؤاپ بةرگةن ةكةن. تولة ءبيدئث ارتئندا كةيئنگئ ذرپاققا جارئق جذلدئزداي جول كورسةتئپ، ءجون-جوبا سئلتةيتئن كوپتةگةن وسيةت سوزدةرئ قالعان. ونئث شةشةندئك سوزدةرئ ايتپاق ويئنئث ذشقئر دا تاپقئرلئعئمةن، تاپ باساتئن كوركةم تةثةؤلةرئنئث دالدئگئمةن، ءتئلئنئث وتكئر دة ايقئندئلئعئمةن ةرةكشةلةنةدئ. ءبيدئث داناگذل ةسئمدئ كةلئنئنئث دة ةسئمئ كوپكة تانئمال. تولة ءبي شئمكةنت، تذركئستان جانة تاشكةنت قالالارئندا كوپشئلئك پايدالاناتئن عيماراتتار سالؤ ئسئنة بةلسةنة ارالاسقان. تولة ءبي  حالئق اراسئندا «قارلئعاش اؤلية»، «قارلئعاش ءبي» دةگةن اتپةن دة تانئمال. ونئث بذلاي اتالؤئ جايلئ دا اثئز ساقتالعان.

 

تولة ءبي تاشكةنتتةگئ شايقانتاؤئر زيراتئنا جةرلةنگةن. قابئرئ بابئردئث ناعاشئ اتاسئ جذنئس حان مازارئنئث قاسئندا. تولة ءبي قابئرئنة كةسةنة سالئنعان. عيبراتتئ عذمئر كةشكةن ءبيدئث جارقئن بةينةسئنة كوپتةگةن اقئن مةن جئراؤلار ورالئپ، ونئث دانالئعئن شئعارمالارئنا ارقاؤ ةتئپ وتئرعان. وتكةن داؤئرلةردة ا.لةأشين، پ.ماكوأةسكيي، ل.بالليؤزةك سةكئلدئ، ت.ب. ورئس زةرتتةؤشئلةرئ ءوز ةثبةكتةرئندة تولة ءبي ةسئمئنة ءئلتيپات ءبئلدئرئپ، قذرمةت تذتا اتاپ وتكةن. ءار كةزدة ءماشهذر ءجذسئپ كوپةةأ، شاكةرئم قذدايبةردئذلئ، س.سةيفؤللين، م.اؤةزوأ، ب.ادامباةأ، ن.تورةقذلوأ، ت.ب. تولة بيگة بايلانئستئ ءار تاراپتاعئ زةرتتةؤلةرئ مةن وي-قورئتئندئلارئن جارييالاعان.

 

جامبئل وبلئسئندا تولة ءبي ةسئمئمةن اتالاتئن ةلدئ مةكةن بار. وثتذستئك قازاقستان وبلئسئندا ءبئر اؤدانعا تولة ءبي ةسئمئ بةرئلگةن. جامبئل، وثتذستئك قازاقستان وبلئسئندا جانة استانا قاسالئندا تولة بيگة ةسكةرتكئش قويئلعان. الماتئدا، شئمةنتتة جانة ءبئرقاتار ةلدئ مةكةندةردة تولة ءبي ةسئمئمةن اتالاتئن كوشةلةر بار.

 

دةرةككوزئ: قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ 8 توم

 

 

سوڭعى جاڭالىقتار