ابئلاي حان
جاثگئر قايتئس بولئپ تاققا تاؤكة وتئرعاندا، ؤاليباقئ حاندئققا وكپةلةپ، ذرگةنئشتئ بيلةگةن ناعاشئ اتاسئ قايئپ حاننئث قولئنا بارادئ. ؤاليباقئنئث بالاسئ ابئلاي جةكپة-جةككة شئققاندا جاؤئ شاق كةلمةيتئن باتئر بولئپ، قانئشةر ابئلاي اتانئپتئ. وسئ ابئلايدان كوركةم ؤالي تؤادئ. ونئث بالاسئ ءابئلمانسذر (كةيئن قازاققا حان بولئپ ابئلاي اتانعان) «اقتابان شذبئرئندئ» جئلدارئندا جةتئم قالئپ، ءذيسئن تولة ءبيدئث قولئنا كةلةدئ. اش-جالاثاشتئقتان جذدةگةن وثئنة، ءوسئپ كةتكةن شاشئنا قاراپ تولة بي وعان «سابالاق» دةپ ات قويئپ، تذيةسئن باقتئرادئ. ابئلمامبةت تورةنئث جئلقئسئن دا باعادئ. بذل، شوقان ؤاليحانوأتئث ايتؤئنا سذيةنسةك، ابئلايدئث 13 جاسار كةزئ بولسا كةرةك (وندا ابئلايدئث 1710 جئلئ تؤعان دةؤگة نةگئز بار).
تولة ءبيدئث ءتالئم-تاربيةسئندة بولؤئ ابئلايعا زور ئقپال جاسادئ. قازاق دالاسئنئث دانالئعئن بويئنا جيناعان بابا اقئلئ مةن پاراساتئنا، ةل بيلةؤ قابئلةتئن، انتالاعان جاؤعا قارسئ قازاق حالقئ باسئ بئرئكسة عانا تويتارئس بةرة الاتئنئن جاس بالانئث ساناسئنا ذيالاتا بئلگةن. وعان قوسا بالا كةزئنةن كورگةن جذپئنئ تئرشئلئك، ومئرلئك تاجئريبة ابئلايدئث ةل ومئرئنة ةرتة ارالاسؤئنا سةبةپشئ بولدئ. بذقار، ذمبةتةي جئراؤلاردئث ت.ب. اؤئز ادةبيةتئنئث ءئرئ وكئلدةرئنئث مالئمةتتةرئنة قاراعاندا، ابئلاي 20 جاسئندا قان مايداندا ةرلئگئمةن تانئلعان. بذقاردئث ابئلايعا «سةن جيئرما جاسقا جةتكةن سوث، التئن تذعئر ذستئندة اق سذثقار قذستاي تذلةدئث» دةؤئ وسئنئث دالةلئ. قاي جئلئ تؤسا دا، 1730-1733 جئلدارئ ارالئعئندا بولعان ءبئر ذرئستا بذرئن بةلگئسئز جاس جئگئت ءابئلمانسذر جةكپة-جةككة شئعئپ، قالماقتئث باس باتئرئ، قوثتاجئ قالدان سةرةننئث جاقئن تؤئسئ (كةيبئر دةرةكتةردة: كذيةؤ بالاسئ) شارئشتئ ءولتئرةدئ.
ذلكةن اكةسئنئث ارؤاعئن شاقئرئپ، جاؤعا ابئلايلاپ ات قويعان ءابئلمانسذر جةثئستئ ذرئستان سوث، ورتا ءجذزدئث سذلتانئ دةپ تانئلئپ، قازاق دالاسئنداعئ ةث بةدةلدئ امئرشئلةردئث بئرئنة اينالدئ. بذدان سوثعئ جةردة ءابئلمانسذر ةسئمئ ذمئتئلئپ، ابئلاي اتاندئ.
ابئلايدئث 20 جاسئ قاي جئلعا سايكةس كةلؤئنة بايلانئستئ، قاي شايقاسقا قاتئسقانئ تؤرالئ بولجام ايتؤعا بولادئ. بذل، ارينة ابئلاي قاتئسقان العاشقئ سوعئس ةمةس. ةل اثگئمةلةرئ، تاريحي جئرلار سابالاق اؤةلدة بوگةنباي جاساقتارئنئث قذرامئندا جورئق-جورتؤئلدارعا قاتئسقانئن ايعاقتايدئ. اثئراقاي شايقاسئنا قاتئسپادئ دةگةننئث ءوزئندة دة، ابئلايدئث 1730-1733 جئلدارئ بولعان ءبئر ءئرئ شايقاسقا قاتئسقانئ داؤ تؤدئرمايدئ. تاريحي دةرةكتةردةن ورتا ءجذز جاساقتارئ مةن جوثعارلاردئث اراسئندا 1930-1931 جئلدارئ بئرنةشة ذلكةن ذرئس بولعانئ بةلگئلئ. 1732 جئلئ جوثعاردئث 7 مئثنان استام اسكةرئ ورتا ءجذزدئث شئعئس شةتئندةگئ اؤئلدارئنا شابؤئل جاساپ، تةگةؤرئندئ تويتارئسقا تاپ بولادئ. ابئلايدئ 20 جاسئ 1733 جئلعا سايكةس كةلسة، ءدال سول جئلئ قازاق پةن قالماق اراسئندا ذلكةن مايدان بولعانئ قئتاي دةرةكتةرئندة اتاپ كورسةتئلگةن. ابئلايدئث اسكةري قايراتكةرلئگئ، قولباسئلئق قابئلةتئ 1730-1740 جئلدارداعئ شايقاستاردا ةرةكشة كورئندئ. وسئنداي جان الئسئپ جان بةرئسكةن سوعئستاردئث ءبئرئن بذقار جئراؤ «قالدانمةنةن ذرئسئپ، جةتئ كذندةي ءسذرئسئپ...» دةپ سؤرةتتةيدئ. ول سوعئسقا ابئلايدئث قاندئ كويلةك جولداستارئ قاراكةرةي قابانباي، قانجئعالئ بوگةنباي، شاقشاق جانئبةك، قاراقالپاق قئلئشبةك، شاپئراشتئ ناؤرئزباي، ت.ب. قازاقتئث بةلگئلئ باتئرلارئ تئزة قوسا قاتئسادئ. بذل دا ابئلايدئث جاؤعا قارسئ قازاق حالقئنئث باسئن بئرئكتئرة بئلگةندئگئنئث دالةلئ بولئپ تابئلادئ. بئرتة-بئرتة ذلئستاعئ بار ءوكئم ءاز-تاؤكة حاننئث نةمةرةسئ ءابئلمامبةت حاننان ءوتئپ، ابئلايدئث قولئنا كوشةدئ. ابئلايدئث ةرلئگئ مةن اقئل-پاراساتئنا باس ذرعان ابئلمامبةت اقئلشئ اعا بولئپ، كةثةسشئ حان دارةجةسئمةن شةكتةلةدئ.
18 عاسئردئث 30-شئ جئلدارئنئث اياعئندا ابئلاي ةسئمئ بئزگة بةلگئلئ قذجاتتاردا ابئلمامبةت حانمةن قاتار اتالادئ. ورئس تاريحشئسئ ا.لةأشين: «1739 جئلئ ورتا جذزدة سامةكة (ورتا جذزدئث باتئسئنداعئ از ساندئ رؤلاردئ بيلةدئ) حاننئث ورنئنا حان سايلاؤدان بذرئن ابئلمامبةت پةن ابئلاي ةكةؤئ بئردةي حاندئق بيلئك جذرگئزگةن» - دةپ جازدئ. شوقان ؤاليحانوأ تا وسئ پئكئردئ قولدايدئ.
1738-1741 جئلدارئ ابئلاي حان باستاعان قازاق قولئ جوثعار باسقئنشئلارئنا بئرنةشة مارتة سوققئ بةردئ. 1742 جئلئ ابئلاي حان تذتقيئلدان شابؤئل جاساعان جوثعارلاردئث قولئنا تذتقئنعا تذستئ. سول كةزدةگئ ويرات باسقئنشئلارئنا قارسئ كذرةستئث ةث بةلسةندئ ذيئمداستئرؤشئلارئنئث بئرئنة اينالعان ابئلايدئث جاؤ قولئنا ءتذسؤئ قازاق قوعامئندا ابئرجؤشئلئق تؤعئزئپ، ونئ بوساتئپ الؤ ءذلكةن ساياسي ماسةلةگة اينالدئ. تاريحي جئرلاردا قازاق بيلةؤشئلةرئنئث اتئنان تولة بي مةن ءابئلقايئر حان ورئنبور اكئمشئلئگئنةن ابئلايدئ تذتقئننان بوساتئپ الؤدا ارا تذسؤگة ءوتئنئش جاسادئ. بذل دةرةكتئث شئندئق ةكةنئن وسئ كةزةثدة ورئنبور گةنةرال-گؤبةرناتورئ ءئي.نةپليؤةأ پةن ءابئلقايئردئث ءوزارا جازئسقان حاتتارئ دا دالةلدةي تذسةدئ. قازاقتئث ءذش جذزئنةن تولة بي باستاعان 90 ادام ةلشئ بارئپ، كةلئسسوز جذرگئزئپ، 1743 جئلئ قئركذيةكتئث 5-ئندة ابئلايدئ تذتقئننان شئعارئپ الدئ. بذل جونئندة ءئي.نةپليؤةأتئث سئرتقئ ءئستةر القاسئنا جازعان حاتئندا قازاقتار مةن قالماقتار بئتئمگة كةلئپ، بئرئگئپ كةتة مة دةگةن قاؤئپ تة ءبئلدئردئ.
ابئلاي بيلئگئنئث كذشةية ظتذسؤئنئث جاثا كةزةثئ 1744 جئلئ ءابئلمامبةتتئث تذركئستانعا كوشئپ كةتؤئ ؤاقئتئنا سايادئ.
ابئلاي كورةگةن ساياسي قايراتكةر بولا وتئرئپ، قالماقتارمةن اسا اؤئر سوعئستاردان قالجئراعان ةلئنئث ةسئن جيعئزؤ ءذشئن ديپلوماتييالئق جولداردئ دا تيئمدئ پايدالاندئ. 1740 جئلئ تامئزدا ورتا جذز حانئ ابئلمامبةتپةن، تاعئ دا باسقا 120 ستارشئنمةن ورئنبورعا كةلئپ، ورئس وكئمةتئنئث «قامقورئنا» كئرؤگة كةلئسئمئن ءبئلدئردئ. سونئمةن ءبئر مةزگئلدة قازاق حالقئنئث تذتاستئعئن ساقتاؤ ماقساتئندا شئث ئيمپةريياسئمةن دة قارئم-قاتئناسئن سؤئتپادئ. پةتةربور مةن بةيجئثگة ةلشئلئكتةر اتتاندئردئ (1757-1777 جئلدارئ بةيجئثگة 10 ةلشئلئك جئبةرگةن). ول رةسةي مةن قئتاي ئيمپةرييالارئنئث ءوزارا قايشئلئقتارئن قازاق حاندئعئ مذددةسئن پايدالانئپ وتئردئ. ابئلاي 1745 جئلئ قالدان سةرةن دذنية سالعاننان كةيئن جوثعارييانئث بيلةؤشئ توپتارئنئث تاق تالاسئنان ءالسئرةپ، بذرئنعئ اسكةري قؤاتئنان ايئرئلا باستاؤئن جانة جوثعار-قئتاي سوعئسئن شئعئس تذركئستانمةن ئرگةلةس وثئردةگئ ويراتتاردئث ؤاقئتشا بيلئگئندة قالعان قازاق جةرلةرئن قايتارؤعا، ةلدئث دةربةستئگئن تولئق قالپئنا كةلتئرؤگة پايدالانؤ ءذشئن بارئنشا كذش سالدئ. ابئلاي قازاق ةلئنئث تاؤةلسئزدئگئنة نذقسان كةلتئرةتئن جاعداياتتارمةن ايانباي كذرةسئپ، دةربةس سئرتقئ ساياسات ذستانئپ ءوتتئ.
1745 جئلئ ورتا جذزدةگئ ابئلمامبةت، ابئلاي جانة باراق سذلتاندار قاتار اتالسا 3-4 جئلدان كةيئن مذنداعئ جاعداي مذلدةم ءوزگةردئ. 1749 جئلئ تامئز ايئندا نةپليؤةأپةن كةزدةسؤئندة جانئبةك تارحان: «بذرئن ورتا جذزدة ابئلمامبةت حان بولعان، ءبئراق ول بئرازدان بةرئ تاشكةنتتة تذرئپ جاتئر، ةل باسقارؤدان قالعان. باراق سذلتان زذلئمدئق ءئسئ ءذشئن قاشئپ جذر. وندا جالعئز ابئلاي سذلتان عانا بيلئك جذرگئزئپ وتئر»، - دةپ كورسةتتئ.
جازبا دةرةكتةردة ابئلايدئث شةت ةل باسقئنشئلارئنا قارسئ تاباندئ سوعئس جذرگئزگةندةگئ ايقئن كورسةتئلةدئ. 1752 جئلئ ول باستاعان قازاق اسكةرئ شاماسئ 15-20 مئث ادامداي ويرات قولئنئث شابؤئلئنا تويتارئس بةردئ. 1753 جئلئ جةلتوقساندا ابئلاي 5 مئث جاؤئنگةرئمةن جوثعار اسكةرلةرئمةن شايقاسئپ، ءبئرتالاي قازاق جةرئن ازات ةتتئ. 1754 جئلئ ساؤئردة ابئلاي باستاعان 1700 قازاق اسكةرئ 10 مئث قالماقپةن سوعئسؤعا ءماجبذر بولسا، سول جئلدئث شئلدة - تامئز ايئندا 4 مئث اسكةرمةن جوثعاريياعا جورئق جاساپ، 3000 قالماقتئ تذتقئنعا تذسئردئ. 1756 جئلئ ابئلايدئث باستاؤئمةن قازاقتار قئتايلار مةن قالماقتاردئث بئرئككةن كذشئمةن ةكئ رةت شايقاسئپ، ونئث بئرئندة جةثئلئپ، ةكئنشئسئندة جةثئسكة جةتتئ. 1757 جئلئ ابئلايدئث 6 مئث اسكةرئ قئتايدئث 40 مئث اسكةرئمةن شايقاسقاننان كةيئن، قئتايلار ابئلايدان بئتئم سذرادئ.
1753-1754 جئلدارداعئ شايقاستارعا قابانباي، بوگةنباي جاناتاي، كةرةي جانئبةك، وتةگةن باتئرلار قئسئ-جازئ ذزبةستةن قاتئستئ. ابئلاي بئردة قالدان سةرةنمةن بئتئمگة كةلسة، بئردة داباشئنئ (داأاسيدئ) شاؤئپ، بئردة ونئ جانة ءامئرسانانئ ءوزئنة پانالاتتئ. ءسذيتئپ ويرات ذلئسئنئث بولشةكتةنة بةرؤئن كوزدةدئ. تةگةؤرئندئ اسكةري قيمئلمةن قاتارلاستئرئلا جذرگئزئلگةن ديپلوماتييالئق ارةكةتتةرئ ابئلايدئ ءوز زامانئنئث ذلئ قايراتكةرلةرئ دةثگةيئنة كوتةردئ. وسئنئث ناتيجةسئندة ابئلاي ءاسكةرئ 1771 جئلئ مويئنتئ ءوزةنئنئث بويئندا بولعان قالماقتارمةن اؤئر شايقاستا جاثا جةثئسكة جةتتئ.
ساياسي احؤال تذراقتالعان شاقتا ابئلاي قازاق جةرئنئث بذتئندئگئنة قول سذققان باسقالارمةن دة ئمئراسئز كذرةس جذرگئزدئ. 1754-1755 جانة 1764 جئلدارئ قئرعئزدار جةتئسؤدا ءبئراز اؤئلداردا شاؤئپ، جاؤعاش، كوكجال باراق جانة شئنقوجا باتئرلار باستاعان اسكةرلةردئ اقسؤ، كوكسؤ جانة شؤ بويئندا تالقاندايدئ. وسئ سةبةپتئ ابئلاي 1755-1765 جئلدارئ قئرعئز ذلئسئنا جورئق جاساپ، ئلةنئث سول جاعاسئن، شؤ بويئن تازارتادئ، قازاق پةن قئرعئزداردئث نارئنقولدان قوردايعا تارتئلعان، كذنئ بذگئنگة دةيئن ساقتالئپ وتئرعان شةكاراسئن انئقتايدئ.
ءومئرئنئث سوثعئ 15 جئلئندا ورتا ازييا حاندئقتارئنا قارسئ تئنئمسئز كذرةس جذرگئزدئ. 1765-1767 جئلدارئ ابئلاي قولئنئث قوقان بيلةؤشئسئ ةردةنبةكپةن سوعئسئنئث ناتيجةسئندة تذركئستان، سايرام، شئمكةنت قالالارئ قايتادان قازاقتار ئيةلئگئنة ءوتتئ. تاشكةنت الئم تولةپ تذراتئن بولدئ.
ةكئ جذز جئلعا سوزئلعان قازاق حالقئنئث جوثعار شاپقئنشئلئعئنا قارسئ ازاتتئق كذرةسئنئث سوثعئ جاثعئرئعئ الاش جذرتئنئث ساناسئندا «شاثدئ جورئق» دةگةن اتپةن بةلگئلئ. بذل 1771 جئلئ ةدئل قالماقتارئنئث جوثعارعا قازاق جةرئ ارقئلئ ذدةرة كوشؤئ ةدئ. كئشئ جذزدئث حانئ نذرالئ اسئعئس اسكةر جيئپ، جةم بويئندا قالماقتارعا العاشقئ سوققئ بةردئ. بالقاشقا جاقئنداعان كةزدة ابئلاي باستاعان قازاقتئث قالئث قولئ قالماقتاردئ قورشاؤعا الدئ. وسئ كةزدة قالماق باسشئلارئ ذباشئ مةن سةرةن بئتئمگة كةلؤدئ، بذكئل ةل-جذرتئمةن بوداندئققا قابئلداؤدئ سذراپ، ةلشئ جئبةردئ. كئرئپتار ذسئنئستئ تالقئلاؤ ءذشئن شاقئرئلعان اسكةري كةثةستة ابئلاي تاعئ دا كورةگةندئك تانئتئپ، جةثئلگةن جاؤدئ قئرئپ-جويؤدئث قاجةتئ جوق ةكةندئگئن دالةلدةؤگة تئرئستئ. ةدئلدةن اؤعان قالماقپةن كةلئسسوزگة كةلئپ، تئم قذرئسا ولاردئث جوثعارعا ةركئن ءوتئپ كةتؤئنة مذمكئندئك بةرؤ جونئندةگئ ابئلاي تذيئنئنئث ارجاعئندا شئعئستاعئ ذلئ كورشئمةن بولاشاقتاعئ قارئم-قاتئناستئ ويلاؤ جاتتئ. جوثعاردان ازات ةتئلگةن شئعئستاعئ جةرلةرگة قازاق اؤئلدارئن اپارئپ تذپكئلئكتئ قونئستاندئرؤ دا ابئلاي ساياساتئنئث تةرةثدئگئن، كةمةثگةرلئگئن ايقئن كورسةتةدئ. ونئث ءاربئر ءئس-ارةكةتئ قازاق حالقئنئث بذتئندئگئن، ةلئ مةن جةرئنئث تذتاستئعئن ساقتاؤعا باعئتتالدئ. بيلئككة تالاسقان باراق سذلتان ءابئلقايئر حاندئ ولتئرگةندة دة ابئلاي ةل بئرلئگئن ويلاپ قئنجئلئپ، تولة بيمةن تئزة قوسا قيمئلداپ، بذزئق سذلتاندئ جازاعا تارتؤ جاعئندا بولدئ.
ابئلاي سوعئس جاعدايئنا ساي قول استئنداعئ ةلدة، اسئرةسة اسكةر ئشئندة قاتاث تارتئپ ورناتتئ. سوندئقتان دا حان باستاعان جاؤئنگةرلةردئث ةل-جذرتئ مةن اتا مةكةنئن قورعاؤ رؤحئ جوعارئ، ذزاق جورئقتارعا شئدامدئ، شايقاس دالاسئندا تةگةؤرئنئ قاتتئ بولدئ. ابئلاي سان جاعئنان الدةقايدا باسئم جاؤمةن شايقاسؤدان ةش تايئنبادئ جانة كوبئنة ذستةم شئعئپ وتئردئ. ول قازاق حاندئعئنئث كذشئن بئرئكتئرئپ، اسكةري جاعئنان قؤاتتئ مةملةكةتكة اينالدئردئ.
1771 جئلئ جاسئ جةتكةن ابئلمامبةت حان دذنية سالدئ. قالئپتاسقان ءداستذر بويئنشا ورتا ءجذزدئث حانئ بولئپ نة ابئلمامبةتتئث ئنئلةرئنئث ءبئرئ، نة ذلكةن ذلئ ابئلپةيئز سايلانؤعا ءتيئس ةدئ. الايدا باستئ سذلتانداردئث، ستارشئنداردئث، ابئلپةيئزدئث ءوز قالاؤئمةن ءذش ءجذزدئث باسشئ وكئلدةرئ تذركئستاندا ابئلايدئ حان كوتةردئ. ابئلاي ءئس جذزئندة جالعئز ورتا ءجذزدئث عانا ةمةس، بذكئل قازاق ورداسئنئث ذلئ حانئ بولدئ. تاريحي دةرةكتةر، اثئز-جئرلار دا ابئلايدئث ءذش ءجذزدئث ءامئرشئسئ رةتئندة ارداقتالعانئن كورسةتةدئ. قئتاي ءئيمپةراتورئ، جوثعارييا حاندئعئ، ورتا ازييا مةملةكةتتةرئ ابئلايدئ بذكئل قازاق حانئ دةپ رةسمي تذردة تانئعانئمةن ونئث بةدةلئنئث ءوسئپ بارا جاتقانئنان سةسكةنگةن رةسةي پاتشاسئ ةكاتةرينا ΙΙ ابئلايعا ورتا ءجذز حانئ رةتئندة عانا سئي-سئياپات كورسةتتئ. بذل ءبئر جاعئنان «ءبولئپ الدا، بيلةي بةر» ساياساتئنئث كورئنئسئ ةدئ. ءئي.نةپليؤةأتئث: «قئرعئز حالقئندا باس حاننئث بولؤئ پايدالئ بولمايتئنئ بئلاي تذرسئن، زيياندئ دا بولؤ مذمكئن» دةگةن پئكئرئ مذنئ اياعاقتاي تذسةدئ.
ش.ؤاليحانوأ ابئلايداي شةكسئز بيلئككة ئية بولعان ءبئر دة ءبئر قازاق حانئنئث بولماعانئن، ونئث مةملةكةت بيلئگئن ورتالئقتاندئرئپ، نئعايتؤ باعئتئنداعئ ارةكةتتةرئن، «حاننئث بيلئگئن القالئ كةثةس ارقئلئ شةكتةپ وتئراتئن رؤباسئلار مةن سذلتانداردئث وركوكئرةك ذستةمدئگئن» تئيعاندئعئن جازدئ. شوقان: «قازاقتاردئث اثئز-اثگئمةلةرئندة ابئلاي ايرئقشا قاسيةتئ بار كيةلئ، كةرةمةت قذدئرةت يةسئ بولئپ سانالادئ. ابئلاي ءداؤئرئ، قازاقتاردئث ةرلئگئ مةن سةرئلئگئنئث عاسئرئ. ونئث جورئقتارئ جانة باتئرلارئنئث كوزسئز ةرلئگئ مةن قاهارماندئعئ جئر-داستانداردئث ارقاؤئنا اينالعان»، - دةپ اتاپ كورسةتتئ.
بذكئل ءومئرئن ابئلايدئث وث تئزةسئن باسا وتئرئپ، وعان اقئل-كةثةس ايتؤمةن وتكئزگةن بذقار جئراؤ قالقامان ذلئنئث حانعا «التئن تاقتئث ذستئندة، ءذش جذزدئث باسئن قذرادئث» دةؤئنئث نةگئزئندة تاريحي شئندئق جاتئر.
ابئلاي رةسةي مةن قئتاي ئيمپةرييالارئنئث اراسئندا ورنالاسقان قازاق ةلئنئث گةوساياسي جاعدايئنا ئيكةمدةلگةن ساياسات جذرگئزدئ. قئتاي اسكةرلةرئ جوثعارلاردئ جويئپ، ورتا ازييا مةن قازاقستانعا ةنة باستاعان كةزدة مذسئلمان ةلدةرئنئث باسئن قوسؤعا ذمتئلئپ، اؤعان شاهئ احماد دؤررانيمةن كةلئسسوز جذرگئزدئ. تذركيياعا ةلشئلئك جئبةرؤ نيةتئ دة بولدئ. قئتايمةن قاتئناس جاقسارا باستاعان كةزدة ورئس بوداندئعئنان بويئن تارتئپ، پاتشا اكئمشئلئگئنئث شاقئرؤئمةن حاندئق بةلگئلةردئ قابئلداؤ ءذشئن 1779 جئلئ قازان ايئندا پةتروپاأل بةكئنئسئنة بارؤدان باس تارتتئ. پؤگاچةأ سوعئسئ كةزئندة 3 مئث اسكةرئمةن «قاسئرةت بةلدةؤئ» («گوركايا لينييا») بويئنداعئ ورئس بةكئنئستةرئن شاپتئ. ش.ؤاليحانوأ: «1771 جئلئ حان سايلانعاندا دا، ول ورئس شةكاراسئنا بارئپ، انت بةرگئسئ كةلمةدئ. ءسويتئپ ول ءوزئن حالئق قالاپ، باياعئدا-اق بذل دارةجةگة لايئقتئ قويعانئن، كوكتئث ذلئنئث جانة وكئلةتتئك قاعازئ بارئن جةلةؤ ةتتئ»، - دةپ جازدئ. 1779 جئلئ قازاننئث 4-ئندة ورئنبور اكئمشئلئگئنة جولدانعان پاتشا جارلئعئندا: «ورداداعئ ابئلاي ئقپالئن السئرةتؤ ماقساتئندا، ونئمةن تايتالاسقا تذسة الاتئن ادام تابؤ» شارالارئ دا قاراستئرئلدئ.
ابئلاي قاهارلئ حان بولؤئمةن قاتار، قازاق حالقئنئث رؤحاني قاسيةتئنةن ةركئن سؤسئنداعان دارئندئ كذيشئ رةتئندة دة بةلگئلئ. ول - «اق تولقئن»، «الابايراق»، «بذلان جئگئت»، «دذنية قالدئ»، «جةتئم تورئ»، «قايران ةلئم»، «قارا جورعا»، «قورجئثقاقپاي»، «مايدا جةل»، «ساداققاققان»، «سارئ بؤرا»، «شاثدئ جارئق»، ت.ب. كذيلةردئث اأتورئ.
ابئلاي ءومئر جولئن ات ذستئندة جورئقتاردئ وتكئزئپ، ارئس وزةنئ جاعاسئندا قايتئس بولدئ. سذيةگئ تذركئستان قالاسئنداعئ قوجا احمةت ياسساؤي كةسةنةسئنئث ئشئندة قابئرحانا مةن اقساراي اراسئنداعئ دالئزدة جةرلةنگةن. ابئلايدئث ارتئندا 12 ايةلئنةن 30 ذل، 40 قئز قالدئ. قازاق حالقئنئث جادئندا ابئلاي قاجئرلئ مةملةكةت قايراتكةرئ، باتئل قولباسشئ، دارئندئ ديپلومات رةتئندة ساقتالئپ كةلدئ. ونئث ةسئمئ تاؤةلسئزدئك سيمأولئنا، جاؤئنگةرلئك ذرانعا اينالدئ.
ازاتتئق كذرةستئث جالئندئ باسشئسئ ابئلاي حاننئث اسقاق تذلعاسئ، اقئل-پاراساتئ بذقار، ذمبةتةي، شادئ تورة جاثگئرذلئ جئرلارئندا، اقئندار ك.جامانتايذلئ، م.ايتباةأتئث داستاندارئندا، ءئ.ةسةنبةرليننئث، ءا.كةكئلباةأتئث ق.جذمادئلوأتئث، ت.ب. اقئن-جازؤشئلاردئث تؤئندئلارئندا سومدالدئ. ونئث ذلاعاتئ ءومئرئ مةن ئشكئ، سئرتقئ ساياساتئ وتاندئق جانة شةت ةل عالئمدارئنئث نازارئن اؤدارئپ كةلةدئ.
قازاقستان تاؤةلسئزدئگئن العاننان كةيئن 1991 جئلئ الماتئنئث باستئ داثعئلدارئنئث بئرئنة ابئلاي ةسئمئ بةرئلئپ، تةمئر جول أوكزالئنئث الدئنا ات ذستئندةگئ ةسكةرتكئشئ ورناتئلدئ. حان ةسكةرتكئشئ جةزقازعان، پاألودار قالالارئندا دا بار. قازاقستاننئث 1993 جئلعئ ةث ءبئرئنشئ ءتول تةثگةسئندة بةينةسئ بةدةرلةندئ. 2005 جئلئ ابئلايدئث ءومئر جولئنا ارنالعان «كوشةپةندئلةر» فيلمئ تذسئرئلدئ. 2008 جئلئ ةلباسئ ن.نازارباةأتئث قاتئسؤئمةن پةتروپاألدا «ابئلاي حان ورداسئ» كةشةنئ اشئلئپ، الدئنا ةسكةرتكئشئ ورناتئلدئ. ونئث ةسئمئ الماتئداعئ قازاق حالئقارالئق قاتئناستار جانة الةم تئلدةرئ ؤنيأةرسيتةتئنة بةرئلگةن.
دةرةك كوزئ:
قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ، 1 توم