سئرئم دات ذلئ

) - قولباسشئ باتئر، بي، شةشةن، 1783-1797 جئلدارداعئ كئشئ جذز رؤلارئنئث ورئس وتارشئلارئنا قارسئ ذلت-ازاتتئق كوتةرئلئسئنئث جةتةكشئسئ.
None
None

باتئس قازاقستان وبلئسئنئث سئرئم اؤدانئندا دذنيةگة كةلگةن. تةگئ - 12 اتا باي ذلئنا جاتاتئن بايباقتئ رؤئنان. سئرئم دات ذلئنئث اتاسئ شولان بايباقتئ رؤئنئث بةلگئلئ باتئرئ بولعان. ول باتئرلئعئمةن، ءبئربةتكةيلئگئمةن دارالانئپ، تورةلةردئث قولئنان قازا تابادئ. شولاندئ تورةلةر كةسكئلةپ ءولتئرئپ كةتكةندة، ءتورتئنشئ بالاسئ دات شةشةسئنئث قذرساعئندا قالعان ةكةن. شةشةسئ امان-ةسةن بوسانعان سوث، تورةلةرمةن اراداعئ ءزئل ذمئت بولماس ءذشئن بالانئث اتئن دات قويادئ. ةل اؤزئندا ساقتالعان اثگئمة-اثئزداردا سئرئم دات ذلئ تانا رؤئنئث مالايسارئ، بةرئش رؤئنئث الدار، ةسةنتةمئر رؤئنئث ةسةت سةكئلدئ بيلةرئنةن باتا العان كورئنةدئ. مذنئث ءوزئ سئرئم دات ذلئنئث كئشئ جذز قازاقتارئنئث اراسئندا ءوزئندئك بةدةلگة ئية بولعانئن اثعارتادئ. اسقان اقئلدئلئعئ ارقاسئندا ءوز ورتاسئندا تئم ةرتة تانئلئپ، ادئلدئگئمةن «بالا بي» اتاندئ. سوندئقتان دا نذرالئ حان باتئردئ باؤئرئنا تارتئپ، ونئث بةدةلئنة ارقا سذيةؤگة تئرئستئ. ول ءاؤةلئ سئرئمنئث ءاپكةسئنة ءذيلةنئپ، وعان جةزدة بولادئ، كةيئن «اقسذيةك تذقئمئ قارا حالئققا قئز بةرمةيدئ» دةگةن اتا داستذرئن بذزئپ، ورئن دةگةن ايةلئنةن تؤعان قئزئ - ايعارانئ باتئرعا قوسئپ، ونئ كذيةؤ بالا ةتةدئ. ءبئراق پاتشالئق رةسةيدئث دالالئق ولكةدة اكئمشئلئك-ساياسي رةفورما جذرگئزئپ، حاندئق بيلئكتئ كذشةيتؤ ارقئلئ قالئث بذقارانئث جايئق ءوزةنئنةن ءوتؤئنة تئيئم سالئپ، شذرايلئ جايئلئم مةن ءورئسئنةن ايئرئپ تابيعي قذقئلارئن شةكتةؤئ، جةرگئلئكتئ بيلئك ورگاندارئ ارقئلئ الئناتئن سالئق كولةمئن كوبةيتؤئ سئرئم دات ذلئ مةن ورئس پاتشاسئ تاعايئنداعان نذرالئ حاننئث اراسئن اشئپ جئبةردئ. پاتشا ءاكئمشئلئگئنئث وزبئرلئعئنا، حان-سذلتانداردئث دارمةنسئز حالئنة اشئنعان باتئر رؤباسئلارئنئث قالاؤئمةن قولئنا قارؤ الئپ، قالئپتاسقان ساياسي جذيةگة قارسئ شئقتئ. ول ءوزئنئث ورئنبوردئث گةنةرال-گؤبةرناتورئ ئيگةلسترومعا جازعان ءبئر حاتئندا: «سئزدةردئث تذرلئ ءادئستةرمةن الداپ، قولعا تذسئرگةن نوعاي، باشقذرتتار سيياقتئ بئزگة دة بذعالئق سالئپ، ةزبةكشئ ةكةندئگئثئز بةلگئلئ» دةپ جازادئ. بذدان سئرئم باتئردئث قولئنا قارؤ الئپ، كوتةرئلئسكة شئعئپ، باسئن بايگئگة تئگؤدةگئ ماقساتئنئث ايقئندئعئ، حالقئنئث موينئنا تذسكةلئ تذرعان سول بذعاؤدئ ءذزؤگة ذمتئلعانئ انئق اثعارئلادئ. س.دات ذلئ ة.پؤگاچةأ باستاعان شارؤالار كوتةرئلئسئنة قاتئستئ. ورال كازاك-ورئسئ ف.كؤريچئن 1774 جئلئ پؤگاچةأ ءاسكةرئنئث قذرامئنداعئ قازاق جاساعئن سئرئم باتئر باستاعانئن مالئمدةيدئ. ة.پؤگاچةأ ءولتئرئلگةننةن كةيئن دة ول پاتشا ءذكئمةتئنئث جازالاؤشئ وتريادئنا قارسئ كذرةسئن جالعاستئرا بةردئ. وعان گةنةرال ف.سؤأوروأتئث 1775 جئلئ گراف پ.پانينگة: «سئرئم باتئر باستاعان قئرعئزداردئ قاي جةردة كةز كةلسة دة، قاندايلئق الئسقا قؤؤعا تؤرا كةلسة دة ونئث ءوزئن ذستاپ الئپ، تامئرئنا ءبئرجولا بالتا شاؤئپ نةمةسة سول جةردة ءولتئر دةدئم، ونئث باستئ جولداستارئنا دا وسئنئ ئستةثدةر، اسكةرلئك انت بويئنشا ءوزدةرئثنئث كذشتةرئثدئ دة، ءوز باستارئثدئ دا اياماثدار دةپ تاپسئردئم» - دةگةن مازمذندا جولداعان بايانحاتئ دالةل. دةگةنمةن باتئر اراعا ؤاقئت سالئپ رةسةي ءاكئمشئلئگئمةن كةلئسئمگة كةلدئ. بذعان بةلگئلئ دارةجةدة 1775 جئلئ قاراشانئث 7-ئندة رةسةي سئرتقئ ءئستةر القاسئنئث سئرئمنئث ةدئل-جايئق اراسئنا، كاسپيي تةثئزئنئث جاعالاؤئنا، جةم-ساعئز اتئرابئنا قونئستانؤئنا رذقسات بةرگةن جارلئعئ ئقپال ةتتئ. ءبئراق رةسةيدئث جاساعان «كةثشئلئگئ» ذزاققا سوزئلمادئ، ءاسئرةسة، ورال كازاك-ورئس ءاسكةرلةرئ قازاقتاردئث جةر-سؤ ءئيةلةنؤ قذقئلارئن كةثةيتؤگة ءذزئلدئ-كةسئلدئ قارسئ شئقتئ. وسئعان وراي 1782 جئلئ جةلتوقساننئث 27-ئندة پاتشا ءذكئمةتئ قازاقتاردئث مال جايؤئنا رذقسات ةتكةن اؤداندارئن ةندئ تةك جالعا بةرؤ تؤرالئ جارلئق شئعاردئ. بذل ءوز كةزةگئندة ذلت-ازاتتئق قوزعالئستئث قايتا ءورئستةؤئنة الئپ كةلدئ. 1783 جئلئ سئرئم بةيقام جاتقان قازاق اؤئلدارئن شاؤئپ، كةزةكتئ توناؤعا كةلگةن كازاك-ورئس اتامانئ چاگانوأتئث وتريادئمةن شايقاسئپ، ونئ ويسئراتا جةثدئ. اتاماننئث ءوزئن تذتقئنداپ، حيؤاعا قذلدئققا ساتئپ جئبةردئ. بذل پاتشا ءاكئمشئلئگئنة ءذلكةن سوققئ ةدئ. سوعان وراي ورال قالاسئنداعئ پاتشا ءاسكةرئ تذگةل اتتانئپ، سول جئلدئث كذزئندة سئرئمدئ قولعا تذسئردئ. ءبئراق ونئ نذرالئ حان قئرؤار مال بةرئپ، بئرةر ايدان كةيئن بوساتئپ الدئ. تذرمةدةن بوساعاننان كةيئن سئرئم تابئن رؤئنئث ستارشئنئ تئلةنشئ بوكةنباي ذلئنئث قولداؤئمةن ورال كازاك-ورئس ءاسكةرئمةن كذرةسئن ءارئ جالعاستئردئ. ءبئراق نذرالئ حان بذل جولئ سئرئمدئ قولدامايدئ، قايتا وعان قارسئ شئعئپ، شةكارالئق اكئمشئلئكتةن كوتةرئلئسشئلةردئ باسؤ ءذشئن ارنايئ ءاسكةر جئبةرؤئن تالاپ ةتتئ. ءسويتئپ ول بئلايعئ جةردة سئرئمعا قارسئ كذرةستة شةكارا اكئمشئلئگئمةن ءبئر بولدئ. مئنة، وسئ كةزدةن، ياعني 1784 جئلدان باستاپ پاتشانئث وتارلاؤ ساياساتئنا قارسئ كذرةستة حانئنئث دا، قاراشاسئنئث دا ورتاق نيةتتةستئگئنة ءئية بولئپ كةلگةن كوتةرئلئسشئلةر اراسئنا جئك تذسئپ، سئرئم باستاعان حالئق قوزعالئسئنئث كذرةسئ ةندئ ءابئلقايئر ءاؤلةتئنةن شئققان حان مةن سذلتاندارعا قارسئ باعئتتالدئ. كئشئ جذزدئث كوپتةگةن رؤلارئ نذرالئ حانعا باعئنباي كوتةرئلئسشئلةر جاعئنا شئقتئ. 1785 جئلدئث كذزئندة بولعان ستارشئندار جينالئسئ نذرالئنئ حان دةپ تانؤدان باس تارتتئ. كةلةسئ جئلدئث كوكتةمئ قارساثئندا كوتةرئلئسشئلةردئث قئسئمئنا شئداماعان نذرالئ شةكارالئق شةپتةگئ قامالعا قاشؤعا ءماجبذر بولدئ. ونئث اقئرئ سول جئلئ ةكاتةرينا ІІ-نئث نذرالئنئ حاندئقتان ءتذسئرؤ جونئندةگئ جارلئققا قول قويؤئنا اكةپ سوقتئ. حان تاعئنان نذرالئ كةتئپ، ةرالئ وتئرعانئمةن دة جاعداي تذزةلمةدئ. حالئقتئث نارازئلئعئ ودان سايئن كذشةية ءتذستئ. سئرئم باستاعان كوتةرئلئسشئلةر ةندئ اشئق سوعئس قيمئلدارئنا كوشئپ، پاتشا قامالدارئنا شابؤئل جاساي باستادئ. ءبئراق ولار پالةندةي ناتيجةگة جةتة المادئ. ةلةك قامالئنا جاساعان شابؤئلدئث ساتسئزدئگئنةن كةيئن سئرئم سوعئس ءتاسئلئن ءوزگةرتئپ، پارتيزاندئق ءارةكةتتةر جاساؤعا كوشتئ. شةكارالئق بةكئنئستةرگة، سذلتاندار مةن ولاردئ قولداؤشئلاردئث اؤئلئنا تذتقيئلدان شابؤئلداپ، ادامدارئن تذتقئنعا الدئ. 1797 جئلئ كوتةرئلئسشئلةردئث ذلكةن ءبئر توبئ ةرالئدان كةيئن حان تاعئنا وتئرعان ةسئمنئث اؤئلئنا تذتقيئلدان شابؤئل جاساپ، حاندئ ءولتئرةدئ. ةسئم حاننئث ءولتئرئلؤئ سئرئمعا تئلةكتةس بيلةر مةن ستارشئنداردئث ودان ئرگة اشؤئنا سةبةپشئ بولدئ. ةسئمنئث ورنئنا ايشؤاق حان سايلاعاننان كةيئن، ول ةسئمنئث كةگئن الماق بولئپ، ارنايئ وترياد جاساقتاپ، سئرئمعا قارسئ اتتاندئ. سوثئنان ءئندةتة قؤئپ، مازا بةرمةگةن پاتشا ةكسپةديسيياسئنان ئعئسئپ، سئرئم حيؤا حاندئعئنئث جةرئنة ءوتئپ كةتتئ. ةل اراسئنا اتاعئ كةثئنةن تاراعان باتئردان قاؤئپتةنگةن حيؤا حانئ ونئث كوزئن جويؤدئث امالئن جاسادئ. اقئرئ ونئث ةسةبئن تاؤئپ ؤلاپ ءولتئردئ. بذل جونئندة حالئق اؤئزئندا ءتذرلئ اثگئمةلةر ايتئلادئ. 1803 جئلئ سئرئم دات ذلئنا ارنالئپ اس بةرئلدئ. بذل استئث ءوزئندئك ماثئزدئ وقيعا رةتئندة اتالئپ ءوتكةندئگئن سول كةزدة بذحارعا ساپار شةگئپ بارا جاتقان رةسةي ةلشئسئ پورؤچيك يا.گاأةردوأسكيي ءوز كذندةلئگئندة جازئپ قالدئرعان. باتئس قازاقستان وبلئسئندا سئرئم دات ذلئ اتئنداعئ اؤدان بار.

دةرةك كوزدةرئ:

قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ، 8 توم

قازاقستان تاريحئ ةنسيكلوپةدييالئق انئقتامالئعئ

ا.سةيدئمبةكوأ، «ةلتذتقا» كئتابئ

 

 

سوڭعى جاڭالىقتار