التئنسارين ئبئراي

ارتؤشئ، پةداگوگ، جازؤشئ، ةتنوگراف، فولكلورشئ، قوعام قايراتكةرئ
None
None

 قوستاناي وبلئسئنئث قوستاناي اؤدانئندا تؤعان. ئبئرايدئث ءوز اكةسئ (التئنسارئ) ةرتة قايتئس بولعاندئقتان، ول اتاسئ بالعوجا ءبيدئث تاربيةسئندة وسكةن. بالعوجا ءبي نةمةرةسئن 1850 جئلئ ورئنبور شةكارا كوميسسيياسئنئث وسئ قالادا قازاق بالالارئ ءذشئن اشقان جةتئ جئلدئق مةكتةبئنة وقؤعا بةرةدئ. رةسةي ذكئمةتئنئث كوزدةگةنئ وسئنداي مةكتةپتةر ارقئلئ جةرگئلئكتئ اكئمشئلئك ورئندارعا قازاقتئث ءوز ئشئنةن قئزمةتكةرلةر ازئرلةؤ ةدئ. مةكتةپ وقؤشئلارئ وتارشئلدئق ساياسات رؤحئندا تاربيةلةنؤگة تيئستئ بولدئ. ءبئراق جاسئنان زةرةك التئنسارين بذل مةكتةپتئث وقؤ جذيةسئ شةثبةرئندة قالماي، دذنية ءجذزئ ادةبيةتئ مةن ورئس ادةبيةتئ كلاسسيكتةرئنئث شئعارمالارئن وزدئگئنةن وقئپ، ءنار الدئ. مةكتةپ بئتئرگةننةن كةيئن، 1857-1859 جئلدارئ ارالئعئندا اتاسئ بالعوجا ءبيدئث حاتشئسئ بولدئ. كةيئن ورئنبور وبلئستئق باسقارماسئنا كئشئ ءتئلماشتئق قئزمةتكة اؤئسادئ. 1860 جئلئ ئبئرايعا وبلئستئق باسقارما ورئنبور بةكئنئسئندة (تورعاي) قازاق بالالارئ ءذشئن باستاؤئش مةكتةپ اشؤدئ تاپسئرئپ، سونئمةن بئرگة ونئ وسئ مةكتةپكة ورئس تئلئنئث مذعالئمئ ةتئپ بةلگئلةيدئ. وسئدان باستاپ التئنساريننئث اعارتؤشئلئق-پةداگوگيكالئق قئزمةتئ باستالادئ.

 

شالعاي تذكپئردة مةكتةپ اشؤ جذمئسئنئث قيئنشئلئقتارئنا قاراماستان، اعارتؤشئلئق ئيدةيالارئمةن قاناتتانعان اعارتؤشئ كوزدةگةن ماقساتئن ورئنداؤعا قذلشئنا كئرئستئ. اؤئل-اؤئلدئ ارالاپ، حالئققا كاسئپتئك ءبئلئمنئث ماثئزئ مةن ماقساتئن تذسئندئردئ. التئنساريننئث تالابئ مةن قادامئن حالئق قؤاتتادئ. حالئقتان جينالعان قاراجاتقا مةكتةپ ذيئن سالؤدئ قولعا الدئ.مةكتةپ 1864 جئلئ قاثتاردا اشئلدئ. وسئعان بايلانئستئ ذلكةن توي بولئپ، سول كذنئ مةكتةپكة 14 بالا جازئلدئ. مةكتةپ جانئنان ئينتةرنات اشئلدئ. التئنسارين دذنية جذزئ پةداگوگيكالئق كلاسسيكتةردئث گؤمانيستئك ئيدةيالارئن باسشئلئققا الئپ، ولاردئ قازاق دالاسئندا وقؤ-اعارتؤ پراكتيكاسئنا ةنگئزگةن تذثعئش پةداگوگ بولدئ. 1860-1879 جئلدارئ اراسئندا التئنسارين مذعالئمدئك، اعارتؤشئلئق قئزمةتئمةن قاتار اراگئدئك باسقا دا قئزمةتتةر اتقاردئ: 1868-1874 جئلدارئ ورئنبور گةنةرال-گؤبةرناتورئنئث ارنايئ تاپسئرؤئ بويئنشا تورت رةت تورعايدئث ؤةزدئك سؤدياسئ، 1876-1879 جئلدارئ تورعاي ؤةزدئك باستئعئنئث اعا جاردةمشئسئ بولدئ. ئينسپةكتورلئق قئزمةتكة كئرئسكةن كةزدةن باستاپ، التئنسارين زايئرلئق مةكتةپتةر اشؤدئ قولعا الدئ. ةث الدئمةن، ول وبلئستئق ؤةز ورتالئقتارئندا ؤچيليششةلةر اشؤعا شةشئم قابئلدادئ. سودان كةيئن ةلةك، قوستاناي، تورعاي، ئرعئز ؤةزدةرئندة ةكئ كلاستئق ورئس-قازاق مةكتةپتةرئن اشئپ، ولاردئث بارئندة دة كئتاپحانالار ذيئمداستئرؤعا زور ءمان بةردئ. وسئدان كةيئن بولئستئق باستاؤئش مةكتةپتةر اشؤ ءئسئن قولعا الدئ. بذل ءذشئن ول «بولئستئق قازاق مةكتةپتةرئ تؤرالئ زاپيسكا» ازئرلةدئ. مذندا التئنسارين تةك قازاق دالاسئنئث عانا ةمةس، رةسةيدئث جارتئلاي كوشپةلئ ايماقتارئنئث ءومئر تئرشئلئگئنة بةيئم، جازدا كوشئپ جذرةتئن، قئستا بئر جةردة ورنئقتئ وتئراتئن مةكتةپتئث جاثا تذرئن ذسئنئپ، حالئق اعارتؤ جذيةسئنة ةلةؤلئ ءذلةس قوستئ. ونئث ذسئنئسئ بويئنشا 1888 جئلئ  ءساؤئردئث 10-ئندا ورسكئدة باستاؤئش مةكتةپتةر ءذشئن قازاق جاستارئنان وقئتؤشئلار دايارلايتئن مذعالئمدةر مةكتةبئ  اشئلدئ. وعان تورعاي، ئرعئز قالالارئنداعئ ورئس-قئرعئز ؤچيليششةلةرئنئث جاقسئ بئتئرگةن جاستار الئندئ. التئنسارين قازاق جاستارئ اراسئنان ةكونوميكا سالالارئنا قاجةتتئ ماماندار ازئرلةؤ ئسئنة ةرةكشة ءمان بةرئپ، قولونةر، اؤئل شارؤاشئلئعئ ؤچيليششةلةرئن اشؤعا كوپ كذش جذمسادئ. تورعايدا قولونةر ؤچيليششةسئن ذيئمداستئردئ. قايتئس بولار الدئندا قوستانايدا اشئلعالئ وتئرعان  اؤئل شارؤاشئلئعئ ؤچيليششةسئنة ءوزئنئث ئيةلئگئندةگئ  جةرئن بةرةتئنئ تؤرالئ وسيةت قالدئردئ. ئرعئزدا قازاق قئزدارئ ءذشئن جانئندا ئينتةرناتئ بار  مةكتةپ اشتئردئ. مذنئث ءوزئ قازاق حالقئنئث  تاريحئنداعئ ماثئزدئ وقيعا بولدئ. ول پاتشا اكئمشئلئگئنةن تورعاي وبلئسئنئث بارلئق ؤةزدةرئندة قئزدار ؤچيليششةلةرئن ذيئمداستئرؤدئ ءوتئندئ. الايدا رذقسات ول  قايتئس بولعان سوث، ةكئ جئل وتكةننةن كةيئن بةرئلئپ، تورعايدا، قوستانايدا، قارابذتاقتا، اقتوبةدة جانئندا ئينتةرناتتارئ بار قئزدار ؤچيليششةلةرئ اشئلدئ.

 

التئنسارين ورئس-قازاق مةكتةپتةرئ ءذشئن ارناؤلئ وقؤ قذرالدارئن شئعارؤ قاجةت دةپ سانادئ. وقئتؤ ادئستةرئن جاثا باعئتتا قذرئپ، وقؤعا دةگةن بالانئث ئنتاسئ مةن قئزئعؤشئلئعئن ارتتئرؤدئ كوزدةدئ جانة وقؤدئ انا تئلئندة جذرگئزدئ. مةكتةپ وقؤئندا اسئرةسة، انا تئلئن ذيرةنؤدة ك.ؤشينسكييدئث ويلارئنا جذگئندئ. قازاق بالالارئنئث تانئم-تذسئنئگئنة لايئقتئ وقؤ-ادئستةمةلئك قذرالدار جازدئ. ول ورئس-قازاق ؤچيليششةسئندة ك.ؤشينسكييدئث «بالالار دذنيةسئن»، ل.تولستويدئث «الئپپة جانة وقؤ قذرالئن»، د.تيحوميروأتئث «گرامماتيكانئث قاراپايئم كؤرسئن» وقؤ قذرالئ رةتئندة ذسئندئ. التئنساريننئث پئكئرئنشة، مةكتةپتةرگة ارناپ جازئلاتئن وقؤ كئتاپتارئ ءوزئنئث ئيدةيالئق مازمذنئ جانة ناقتئ ماتةريالدارئ جاعئنان انا ءتئلئنئث، حالئق دانالئعئنئث باي قازئناسئنا نةگئزدةلؤئ تيئس بولدئ. 1879 جئلئ التئنساريننئث «قازاق حرةستوماتيياسئ» اتتئ وقؤلئعئ جانة ديداكتيكالئق وقؤ ماسةلةسئ جونئندةگئ «قازاقتارعا ورئس ءتئلئن ذيرةتؤدئث باستاؤئش قذرالئ» جارئق كوردئ. بذل ةكئ كئتاپ تا قازاق بالالارئن كيريلليسا نةگئزئندة وقئتؤعا ارنالعان تذثعئش وقؤ قذرالئ بولدئ.

 

 التئنسارين ءوز ماقالالارئندا جةردئ پايدالانؤ، قازاقتاردئث وتئرئقشئلئققا كوشؤئ، ت.ب. ماسةلةلةردئ كوتةردئ. رةسةي ئيمپةريياسئنئث قازاق دالاسئن وتارلاؤ، قازاق ةثبةكشئلةرئنئث شذرايلئ جةرلةرئن مةملةكةت قورئنا تارتئپ الؤ جونئندةگئ زاث جوباسئنا 1880 جئلئ «ورةنبؤرگسكيي ليستوك» گازةتئندة ءوز نارازئلئعئن ءبئلدئردئ. اعارتؤشئ جاثا داؤئردةگئ  قازاق ادةبيةتئنئث قالئپتاسؤئنا قوماقتئ ذلةس قوستئ. ول قازاق جاستارئن، ةث الدئمةن، وقؤ، ونةر، ءبئلئم، تةحنيكانئ ئيگةرؤگة شاقئردئ («وقئساثئز، بالالار، شامنان شئراق جاعئلار. تئلةگةنئث الدئثنان، ئزدةمةي-اق تابئلار»). اأتور وقؤ، ءبئلئمنئث تةك ئزدةنئس، ةثبةكپةن تابئلاتئنئنا ءمان بةردئ. بذعان ئينةمةن قذدئق قازعانداي ئجداهاتتئلئق، تالاپ پةن سابئرلئق قاجةت ةكةنئن ةسكةرتةدئ. ال وقئماعان نادانداردئ اقئن از عانا سوزبةن سئناپ، ولاردئث اق، قارانئ ايئرمايتئنئن كورسوقئر ةكةنئن ايتادئ («وقئماعان جذرةدئ، قاراثعئنئ قارمالاپ. ناداندئقتئث بةلگئسئ - ةش اقئلعا جارئماس»). وقؤ، ءبئلئمنئث پايداسئ قانداي، ول نةگة كةرةك دةگةن ماسةلةگة كةلگةندة، ونئث ءومئر ءذشئن، بولاشاق ءذشئن قاجةت ةكةنئن تالداپ كورسةتةدئ («اتا- ةنةث قارتايسا، تئرةؤ بولار بذل وقؤ. قارتايعاندا مال تايسا، سذيةؤ بولار بذل وقؤ»). جاستاردئ ونةر-ءبئلئم، تةحنيكانئ ئيگةرؤگة ذندةؤ اقئننئث «ونةر-ءبئلئم بار جذرتتار» دةگةن ولةثئندة ءوز جالعاسئن تاپقان. ول ونةر-بئلئم جةتئلگةن ةلدةردئث ارتئقشئلئعئ قانداي، ولار سول ونةرئمةن نةنئ ئيگةرئپ وتئر، ةرتةثگئ ومئردئث تالاپ-تئلةكتةرئ نة دةگةن سةكئلدئ كذردةلئ ماسةلةلةردئ جاستار الدئنا كولدةنةث تارتؤ ارقئلئ ولارعا وي تاستاپ، ونةر-ءبئلئمدئ باتئل ئيگةرؤگة  شاقئرادئ («ادامدئ قذستاي ذشئردئ، مال ئستةيتئن جذمئستئ، وت پةن سؤعا تذسئردئ. وتئنسئز تاماق ءپئسئردئ، سؤسئزدان سؤسئن ءئشئردئ»).

 

تابيعات كورئنئستةرئن جةكة الئپ، ناقتئ سؤرةتتةؤ التئنساريننئث ليريكالئق ولةثدةرئنةن باستالادئ. اقئن ءوزئنئث «جاز»، «وزةن» اتتئ ولةثدةرئندة جئل مةزگئلدةرئن شةبةرلئكپةن سيپاتتايدئ. مذندا ول جاثا جئل باسئ - ناؤرئزداعئ ةلدئث جايلاؤعا كوشكةن ءبئر ءساندئ كةزةثئن الئپ، ونئث مالدئث تولدةؤئ، اقتئث كوبةيؤئمةن، تابيعات پةن ادامنئث وزارا تابئسئپ اتاسقان ساتئمةن قاتار الئپ سؤرةتتةيدئ. كذن مةن جةردئث مةيئرئم-شاپاعاتئن اتا-انا كةيئپئندة، ال قئزئل، جاسئل گذلدةردئ جاس بالاعا بالاپ كورسةتةدئ. وسئ تابيعات پةن ادام ءومئرئن سالئستئرا، اتاستئرا بةينةلةؤ التئنساريننئث قازاق پوةزيياسئنا اكةلگةن جاثالئعئ بولئپ تابئلادئ.

 

التئنساريننئث ءتول اثگئمةلةرئ قئسقا دا نذسقا قذرئلئپ، مازمذنئ جاعئنان ذتئمدئ كةلةدئ. وسئعان وراي ونئث «قئپشاق سةيئتقذل»، «كيئز ءذي مةن اعاش ءذي» ءتارئزدئ نوأةللالارئن تئلگة تيةك ةتؤگة بولادئ. بذلارمةن ذندةس «اؤرؤدان اياعان كذشتئرةك»، «اسئل ءشوپ»، «شةشة مةن بالا»، «باي مةن جارلئ بالاسئ»، «تازا بذلاق» ت.ب. اثگئمةلةرئ - اسةرلئ دة كوركةم شئعارمالار. ا.ؤشينسكيي، ل.تولستوي، ءئي.كرئلوأ، ءئي.پاؤلسون شئعارمالارئن قازاق تئلئنة تارجئمالاپ، قازاق ادةبيةتئندة كوركةم اؤدارما جانرئن قالئپتاستئردئ. قازاقستان ذكئمةتئنئث 1989 جئلئ 22 جةلتوقسانداعئ قاؤلئسئمةن التئنساريننئث تؤعانئنا 150 جئل تولؤئنا وراي مةرةيتويئ وتكئزئلئپ، ذستازدئث مذرالارئنا ارنالعان عئلئمي، تاريحي، پةداگوگيكالئق ةثبةكتةر جارئق كوردئ. ارقالئق قالاسئندا التئنسارين مذراجايئ اشئلدئ. توبئل بويئنداعئ ئبئراي قئستاؤئ جانئندا، مذردةسئ قويئلعان جةردة، التئنسارينگة كذمبةزدئ مازار ورناتئلدئ. قازاقستاندا التئنسارين اتئنداعئ اؤدان، اؤئلدار، جوعارئ وقؤ ورئندارئ، شئث ت.ب. بار.

 

دةرةككوزئ

قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ 1 توم

 

 

سوڭعى جاڭالىقتار