اقىلبايدان قالعان ءان
استانا. قازاقپارات - قازاقتا ءبىرلى-جارىم عانا انىمەن تاريحتا قالعان وقشاۋ تۇلعالار بار. سوڭىڭدا ۇرپاق شىرقاپ سالار جالعىز اۋىز ءانىڭ قالسا، ونداي جان باقىتسىز دەپ ايتا الماس ەدىك. ول تۋىندىڭ ەل اۋزىنان تۇسپەي، ۇلت رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنە قىزمەت ەتىپ جاتسا، اباي ايتپاقشى، «ولسەڭ دە ولمەگەنمەن بولاسىڭ تەڭ».
ادەتتە ءاننىڭ اۆتورى مەن اتاۋى قوسا جۇرەدى عوي. اقان سەرىنىڭ ءانى «ماڭماڭگەر»، ءبىرجان سالدىڭ «جالعىز ارشاسى» دەگەن سياقتى. ال بۇل تۋىندىنىڭ اتاۋى اۆتورىمەن اتالىپ كەتكەن. «اقىلبايدىڭ ءانى». ەن سالىپ، ەنشىلەگەن اتاۋى جوق، اۆتوردىڭ تۋىندىسى ەكەنى بەلگىلى، بولدى. اقىلباي اباي ۇلىنان قالعان «اقىلبايدىڭ ءانى». ءوزى دە ءبىر وقشاۋ تۋىندى.
«اكۋ، ءداي- اكۋ» دەي مە، قايىرماسى قىزىق ەستىلەدى. «اققۋ، اققۋداي» شىعار، ءتارىزى. سويتسە دە، اۋەنى قانشالىقتى تەرەڭ تولعاقتى ءارى سالماقتى بولسا، سونشالىقتى بيىك تالعامنىڭ ءانى. قازاق ونەرىنىڭ شوقتىعى ىسپەتتەس دەسەك، ارتىق ەمەس شىعار.
ول ءۇشىن ءاندى تىڭداۋ ازدىق ەتەدى، «قىز جىبەك» فيلمىن تاماشالاپ وتىرىپ، تولەگەننىڭ انىنە ءمان بەرسەڭىز جەتكىلىكتى. قازاق ساز ونەرىنىڭ الىبى نۇرعيسا تىلەنديەۆ وندا تولەگەننىڭ ءسان- سالتاناتىنا اقىلبايدىڭ ءانىن ۇيعارىپتى. كەرەمەت ەمەس پە؟ قازاق كينوونەرىن «قىز جىبەكسىز» ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سول سوقتالى دۇنيەنىڭ جىلىك مايىنداي ءبىر تۋىندى دەسەك، اقىلبايدىڭ ءانىن اتايمىز.
«قىز جىبەك» جىرى قاي ءداۋىردىڭ مۇراسى ەكەنىن ويلاساڭىز، كينونىڭ قاي ۋاقىتتا ءتۇسىرىلىپ، كۇنى بۇگىنگە جەتكەنىن، بولاشاق ۇرپاق تا تاماشالايتىنىن پايىمداساڭىز، ونەردىڭ قۇدىرەتى سوندا سەزىلەدى. كوركەم تۋىندىنىڭ تاتىمدى ءبىر تۇسىن كوتەرىپ تۇرعان اقىلباي ءانىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن دا، قىزمەتىن دە وسى تۇرعىدان باعالاۋعا ابدەن بولادى.
ءسىز ون مينۋتتا نە ىستەپ، بىتىرە العاندايسىز؟ مۇمكىن ۇساق-تۇيەك ءبىر ىستەردى جوسپارلاپ ۇلگەرەرسىز. بىرەۋمەن سويلەسىپ، ءارى كەتسە، اڭگىمەنى قىسقاسىنان قايىرارسىز. ايالدامادان ايالداماعا جەتەرسىز دەگەندەي. ال ون مينۋتتا ءان تۋدىرۋ... بۇل دەگەن كىسى سەنگىسىز عالامات قوي. جانە عاسىردان عاسىرعا ۇزاي بەرەتىن ءسوز بەن سازدى سول ساتىندە كوكەيدەن سۋىرىپ ايتۋ دەگەن - ادام ايتسا نانعىسىز قۇبىلىس.
«ءبىر ءان تاۋىپ الەكەڭ بەر دەگەن سوڭ،
ماتايدى الىس ءبىرتالاي جەر دەگەن سوڭ.
ون مينۋتتا ويىما وسى ءان ءتۇستى،
قاپاش-قۇپاش قولىمدى سەرمەگەن سوڭ» بوپ كەلەدى ءبىرىنشى شۋماق.
ءاننىڭ قاپەلىمدە تۋعانى سوزىنەن دە بىلىنەدى. اۋەلى الەكەڭ دەگەن كىم، نەگە ءان قولقالاپ تۇر؟ ماتاي قاي جاقتاعى جەر؟ مەكەنجايىنان-اق سويلەپ تۇر ءان. قولىن قاپاش-قۇپاش سەرمەگەنى دومبىرا ۇستاپ «قارمانعانىن» بىلدىرمەي مە؟
تۋۋ تاريحى مەن ءماتىنى دە ۇيلەسە كەتەدى.
«ابايدىڭ كەنجەسى مەكايىل كورشى ماتاي ەلىنەن قالىڭدىق ايتتىرىپ، قۇنانباي اۋلەتى قۇدالىققا اتتانادى. اراسىندا ابايدىڭ ءانشىسى الماعامبەت قاپسەلەم ۇلى باس بولىپ شىعىپتى. ەندى جۇرە بەرگەندە، الماعامبەت «اباي اندەرىن ماتايلىقتار دا بىلەدى، بىزگە جاڭا ءان كەرەك. ولاردى دۇنيە- مۇلىكپەن تاڭعالدىرا المايمىز»، دەپ كوشتى توقتاتىپ قويعان دەسەدى. ءبىراز داعدارىپ قالعان كوش «اقىلباي اعادان سۇرايىق، ءبىر ءان شىعارىپ بەرسىن» دەپ الماعامبەتتى جىبەرىپتى. الماعامبەت ءانشى اقىلبايعا كەلىپ، جاعدايدى جەتكىزەدى.
«اعا، ءان كەرەك» دەيدى. اقىلباي «مەندە ءان جوق» دەيدى. «تابىڭىز، شىعارىپ بەرىڭىز»، دەپ قولقا سالادى الماعامبەت. سودان قويماعان سوڭ، ايگىلى «اقىلبايدىڭ ءانىن» شىرقاپ قويا بەرەدى. مۇنى ايتقان بويدا قاعىپ العان الماعامبەت ماتاي ەلىنە بارىپ، ورىنداپ بەرگەن» دەسەدى.
قايىم مۇحامەدحان ۇلى «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» كىتابىندا اقىلبايعا توقتالىپ: «بۇل كەيىنگى ءاندى ماتاي ەلىنە، ابايدىڭ ءبىر بالاسى، اقىلبايدىڭ ءىنىسى تۇراشتىڭ قايىنىنا، كۇيەۋ جولداس بولىپ بارارىندا ءانشى الماعانبەت: «اقىل اعا، ءبىر جاڭا ءان تاۋىپ بەرشى»، دەگەندە قولما-قول ايتىپ بەرگەن ءانى ەكەن»، دەپ جازىپتى.
ەكىنشى شۋماعى:
«ىشىك كيدىم بۇلعىننان قۇندىز جاعا،
جاس داۋرەندى وتكىزدىم بەرمەي باعا.
اقىلجان دەپ تۇرۋشى ەدى تالاي قىزدار،
سۇمدىق شىقتى دەيتۇعىن اقىل اعا» دەلىنەتىن ءاندى انشىلەر قاۋىمى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ورىنداۋىندا ۇيرەنىپتى. ال جۇسەكەڭ نەگىزگى جەتكىزۋشىسى ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتەن الىپ قالعان. بۇل تۋرالى جۇسەكەڭنىڭ جارى حابيبا ەلەبەكوۆا:
«شارانىڭ (جيەنقۇلوۆا) بولات دەيتىن بالاسى ۇيلەنىپ جاتقاندا، تويدان سوڭ ءبىر توپ ادام قالىپ قويدى. مۇقاڭ مارقۇم: «سەندەر وڭشەڭ انشىلەر جينالىپ وتىر ەكەنسىڭدەر، مەن سەندەرگە ءبىر ءان ۇيرەتەيىن»، دەدى. «قايسىڭ بۇرىن ۇيرەنسەڭدەر، سوعان بايگە بەرەمىز»، - دەپ كۇلدى. ءسويتتى-داعى الدىمەن ءاننىڭ تۋۋ تاريحىن بايانداپ بەردى: «ابايدىڭ ءانشىسى الماعامبەتتىڭ ءبىر بالاسى داۋلەتتى قايىن جۇرتىنا بارعالى جاتىپ: «ولاردى دۇنيە اپارىپ تاڭعالدىرا المايمىز، ءبىر جاقسى ءان شىعارىپ بەرىڭىز، سونى ايتىپ بارايىق»، دەپ اقىلبايعا قولقا سالىپتى.
نەبارى بەس-ون مينۋتتا وسى ءاندى شىعارىپ تاستاپتى»، دەپ مۇقاڭ شىرقاي جونەلدى. مەنىڭ نەنى بولسىن، تەز قاعىپ الا قوياتىن زەرەكتىگىم بار. جۇسەكەڭ ونى بىلەدى، سول ءۇشىن دە «ەسىڭدە ساقتاپ ال» دەگەن نيەتپەن مەنى ءتۇرتىپ قالدى. ورتامىزدا كۇلاش پەن قۇرمانبەك تە بار. ءاندى مۇقاڭ ەكى رەت ايتقاندا، الدىمەن سولار قاعىپ الدى. ءۇشىنشى ايتقاندا - جۇسەكەڭ، ءتورتىنشى ايتقاندا ماناربەك ۇيرەندى. قازىر ويلاپ قاراسام، ەگەر سول كەزدە مۇقاڭ ءاندى ايتپاعاندا، «اقىلبايدىڭ ءانى» بۇل كۇنگە جەتەر مە ەدى، جەتپەس پە ەدى، كىم ءبىلسىن؟» دەپتى.
اباي ءانشى تۇتقان الماعامبەت اقىلبايعا تەگىننەن ءان سۇراپ بارمايدى. بۇرىن دا سوندايى بولعان عوي. دەمەك بولاشاقتا زەرتتەلۋگە ءتيىس تاقىرىپ.
