اناسى ومىردە جوق ەكەنىنە بالا كوڭىلى سەنبەيتىن - تولەگەن مومبەكوۆتىڭ كۇيلەرى جايلى بىلەسىز بە؟
تولەگەن مومبەكوۆتىڭ «سالتانات» اتتى اتاقتى كۇيى بار. ونى ەستىمەگەن قازاق جوق شىعار. كۇيدىڭ اتىن بىلمەسەڭىز دە، تولىق تىڭداماساڭىز دا ايتەۋىر قۇلاعىڭىزدىڭ ۇشىمەن ءىلىپ قالعانىڭىز انىق. بۇل - كۇي ءۇشىن دە، كۇيشى ءۇشىن دە ۇلكەن ءبىر باقىت.

ەگەر قازاق تاريحىندا 10 مىڭ كۇي بار دەسەك، سونىڭ تەك 10 ىن عانا قاراپايىم تىڭدارمان تانيدى، اجىراتا الادى. «سالتانات» كۇيى وسى وندىقتىڭ ىشىندە.
دەگەنمەن كومپوزيتور تەك ءبىر كۇيمەن عانا شەكتەلىپ قالماسا كەرەك. بۇگىنگە تولەگەن مومبەكوۆتىڭ قولىنان شىقتى دەگەن كۇيدىڭ سانى جيىرمادان ارتىق، وتىزعا تاياۋ. ءبىزدىڭ سونىڭ ىشىندەگى ءبىرقاتارىنا توقتالىپ كورمەكپىز. دەسە دە اۋەلى تولەگەن كۇيشى جايلى عۇمىرناماسى جايلى از-كەم اقپارات بەرىپ كەتەيىك.
تولەگەن مومبەكوۆ (1918-1997) وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى (قازىرگى تۇركىستان وبلىسى - رەد. ) سوزاق اۋدانى سىزعان اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ، اۋە دەسانت بولىمىندە قىزمەت جاسايدى. 1943 -جىلى جاراقات الىپ، ءبىرجولاتا ەلگە ورالادى. مادەنيەت سالاسىنداعى قىزمەتى وسى كەزدەن باستالادى.
ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، العاشقى ۇستازى ءوز اتاسى باپىش قوجامجار ۇلى بولعان. سونىمەن قاتار ايگىلى سۇگىر ءالى ۇلىنان دا ءتالىم الىپ، شەرتپە كۇي ءداستۇرىن، سوزاق كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ جالعاستىرۋشىسى اتانادى.
1965 -جىلى ومىرىندە ەلەۋلى وقيعا ورىن الىپ، جالپى رەسپۋبليكاعا اتاعى شىعادى. وسى جىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ پەن اقىن اسقار توقماعامبەتوۆ سىر بويىنا ساپار شەگىپ بارا جاتىپ، جولاي سوزاق اۋدانىنا توقتايدى. ساپار بارىسىندا ولار جەرگىلىكتى كۇيشىلەردىڭ ونەرىنە كۋا بولادى. سول كەزدەسۋدە تولەگەن مومبەكوۆتىڭ شەرتپە كۇيلەرى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، ونىڭ شىعارماشىلىق دارىنىنا جوعارى باعا بەرەدى ەكەن. جازۋشى توكەڭنىڭ ونەرىن ەل كولەمىندە ناسيحاتتاۋ قاجەتتىگىن ايرىقشا اتاپ وتەدى. ناتيجەسىندە، ونىڭ كۇيلەرى ارنايى ماگنيتوفون تاسپاسىنا جازىلىپ، الماتىعا جەتكىزىلەدى. بۇل وقيعا كۇيشىنىڭ ەسىمىنىڭ ەل اراسىندا تانىلىپ، ونەرىنىڭ كەڭىنەن تارالۋىنا ىقپال ەتكەن ەكەن.
ەندى كۇيلەرىنە توقتالايىق. ارينە، اۋەلى ايگىلى «سالتاناتتان» باستاساق.
تولەگەن مومبەكوۆتىڭ شاكىرتى رىمحان ءابىلحان ۇلى (1957-2022) كۇيدىڭ دەرەگى تۋرالى مىناداي ەستەلىك ايتادى:
«...1990 -جىلى توكەڭنىڭ ەلىنە - سوزاققا باردىم. توكەڭ سىزعان دەگەن اۋىلىندا تۇراتىن. قولىنان كۇي ۇيرەندىم. اسىرەسە، ءوزىنىڭ «سالتانات» كۇيىن عاجاپ ورىنداۋشى ەدى. كۇي تۋرالى ماعان ايتقانى مىناۋ: «ءبىر كۇنى جۇمىستان كەلسەم، قايراتىم كىشى قىزىم - سالتاناتتى جىلاتىپ قويىپتى. سالتانات «ماماما ايتام» دەپ جىلايدى. اناسىنىڭ قايتقانىنا ءۇش جىلداي ۋاقىت وتكەن، ءبىراق بالا كوڭىلى ءالى سەنبەيدى ەكەن. سودان سالتاناتتى الدىما الىپ، جۇباتىپ، دومبىرامدى شەرتە بەرىپپىن. «سالتانات» دەگەن كۇي وسى وقيعادان شىقتى».
كۇيدى شەرتۋشى تولەگەن مومبەكوۆتىڭ وسى كۇيدى ۇيرەنگەن شاكىرتى، پروفەسسور ءبىلال ىسقاقوۆ.
وسى «سالتانات» كۇيىمەن بايلانىستى بىرنەشە كۇيلەر توپتاماسى بار. ولاردىڭ قاتارىندا «ساعىنىش» كۇيى بار. جانعالي ءجۇزباي تولەگەن مومبەكوۆ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «تولعاۋ» جيناعىندا كەلەسىدەي مالىمەت بەرەدى.
«تولەگەننىڭ جارى - پەرنەش سىزدىق قىزى قايتقان سوڭ شيەتتەي كوگەنكوز بالالارىمەن كۇيشى جالعىز قالادى. «ولمەكتىڭ ارتىنان ولمەك جوق»، ەلمەن قاتار قوڭىرتوبەل كۇن كەشىپ ءجۇرىپ جاتادى. ءبىر كۇنى داستارقان باسىندا اس ءىشىپ وتىرعان كەزدە بالالارى اناسى تۋرالى اڭگىمە ايتا باستايدى. ءبىر بالاسى «اپام ناندى جاقسى پىسىرەتىن» دەسە، ەكىنشىسى «انامنىڭ كوجەسىن ساعىندىم» دەيدى. كىشى قىزى سالتانات بولسا «اپام ءسۇت پىسىرگىش ەدى عوي» دەپ مۇڭدانادى. سوندا كۇيشى «شىراقتارىم شەشەسىن ساعىنىپ ءجۇر ەكەن-اۋ» دەپ «ساعىنىش» اتتى كۇيدى شەرتەدى. ەستەلىكتى ايتۋشى - بەكبەرگەن ىزبالايەۆ».
كۇيدىڭ اۆتوردىڭ ءوز ورىنداۋىندا تىڭدايىق.
«تولەگەن مومبەكوۆتىڭ «قاناعات» كۇيىن جاڭا زامان ەكپىنىمەن شىققان، ءتىلى شەشەن، شاناقتىڭ كەۋدەسىنەن شىرىعا شىعاتىن شەرتىلگەن، وزىق ۇلگىسى دەۋگە بولادى»، - دەپ باستايدى بۇل كۇي جايلى جانعالي ءجۇزباي (تولعاۋ جيناعى. استانا، 2019).
«تولەگەن مومبەكوۆتىڭ شاكىرتى، پروفەسسور ءبىلال ىسقاقوۆ كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىنا قاتىستى بىلاي دەپ جازادى: «تەرەڭ سەزىمدى، پاراساتتى كۇي ساناتكەرى اتانعان تولەگەن مومبەكوۆ «ءبىراز كۇي شىعاردىم، ەندى وسىنى قاناعات تۇتىپ، قورىتىندىلايمىن» دەگەن نيەتپەن «قاناعات» كۇيىن شىعارادى» (ىسقاقوۆ ب. سالتانات. ت. مومبەكوۆ كۇيلەرىنىڭ جيناعى. - الماتى، «ونەر»، 1995. - 10-بەت).
رىمحان ءابىلحان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل كۇيدى تولەگەن 60 جاسقا كەلگەندە شىعارعان. «1992 -جىلى توكەڭ ماعان: 100 دىڭ ۇستىندە كۇيىم بار، كوبى ۇمىتىلىپ قالدى، شۇكىر، ەندى سوعان قاناعات ەتتىم، وسىمەن توقتادىم» دەدى. شىن مانىندە، بۇل تولەگەننىڭ سوڭعى كۇيى بولمايدى، وسىدان كەيىن دە ول وتباسىنىڭ باسىنداعى قۋانىشتى وقيعالارعا ارناپ تاماشا تۋىندىلار شىعارادى» ، - دەپ جازادى جانعالي ءجۇزباي.
كۇيشى جانعالي ءجۇزباي توكەڭنىڭ شاكىرتى بەكبەرگەن ىزبالايەۆ ايتتى دەپ «ورلەۋ» كۇيىنىڭ اڭىزىن كەلەسىدەي جازادى.
«بۇل كۇي «مەشىن»، «ورلەۋ»، «قات-قابات» بولىپ ءۇش تاراۋمەن قاتار شىققان تۋىندىلار. قاراتاۋ جەرىندە 1969 -جىلى قىزىلسۇيەك جۇت بولادى. قىس ايى قارلى بوران ۇزىلمەي، ارقانىڭ قىزىلشۇناق ايازى مالدىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قىرىپ تاستايدى. باسقا تۇسكەن تابيعات ناۋبەتىنەن ابدەن قاجىعان تەرىسكەي ەلى ەپتەپ ەسىن جيا باستايدى. مال باسى تۇگەندەلەدى. سول جىلى كوكتەم ەرتە كەلىپ، ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلگەن. تولەگەن كۇيشى وسى ءبىر ويلى تولعاۋدى شىعارادى. كۇي مازمۇنى كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيدە تارتىلعان سەكىلدى كورىنسە دە، ەڭسەنى ەزگەن اۋىرتپاشىلىق باسىمىراق. كەيبىر دەرەكتەردى «ورلەۋ» كۇيى توعىزىنشى بەسجىلدىققا (1971-1975) ارناپ شىعارىلعان كۇي دەپ تە جازىلىپ ءجۇر. بۇل جىلدارى حالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ توعىزىنشى بەسجىلدىق جوسپارى قابىلدانعان بولاتىن».
تولەگەن مومبەكوۆ شىعارماشىلىعىندا اسا ادەمى، اۋەنى قۇلاققا جاعىمدى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى - «ىنىلەرىمە» كۇيى. «تولعاۋ» (استانا، 2019) جيناعىندا بۇل كۇي جايلى كەلەسىدەي مالىمەت وقيمىز.
«تولەگەن مومبەكوۆ ءوزىنىڭ كۇيشىلىك ونەرىنە قامقورشى بولعان ەلدىڭ وقىعان جىگىتتەرىنە ريزاشىلىق نيەتپەن شىعارعان كۇيى. كوزى ءتىرى كەزىندەگى ەستەلىك-سۇحباتتارىنا قاراعاندا بەلگىلى عالىمدار - راحمانقۇل بەردىبايەۆ پەن ءومىرزاق ايتبايەۆقا ارناعان. تولەگەن شىعارماشىلىعىنا باس-كوز بولىپ، كۇيشىنىڭ راديوعا جازىلۋىنا، تەلەارنالارعا تۇسۋىنە، اسىرەسە، راحمانقۇل بەردىبايەۆ كوپ كومەك جاساعان.
فيلولوگ-عالىم كەرىمبەك سىزدىقوۆتىڭ وسى كۇيگە قاتىستى ەستەلىگىندە 1972 -جىلى تولەگەن مومبەكوۆ جامبىلدىڭ 125 جىلدىق تويىنا بارادى. الماتىعا كۇيشى كەلگەن سوڭ ونى تىڭداۋ ءۇشىن ءبىر توپ قازاق زيالىلارى قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىنا جينالادى. كونسەرۆاتوريا رەكتورى - ەركەعالي راحماديەۆ جامبىل اتىنداعى فيلارمونيا زالىندا كۇيشىنىڭ جەكە كونسەرتىنىڭ وتۋىنە جاردەم جاسايدى. وسى ماجىلىستە يسمەت كەڭەسبايەۆ، راحمانقۇل بەردىبايەۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، ءامينا نۇعىمانوۆا، ءىليا جاقانوۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ، ءومىرزاق ايتبايەۆ، تولەگەن توقبەرگەنوۆ، ءۋالي بەكەنوۆ، ءشامىل ابىلتايەۆتار بولادى. جامبىل اتىنداعى فيلارمونيا زالىنىڭ تورىندە، الماتى جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا ونەرىنە تىلەۋقور بولعان جاقسى ىنىلەرىنىڭ اتىن اتاپ، وسى كۇيدى شەرتەدى».
ءسوز سوڭىندا كەلەسىدەي ءبىر ويىمىزدى جەتكىزگىمىز كەلەدى. قازاق كۇي ونەرىنىڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى - تولەگەن مومبەكوۆتىڭ شىعارماشىلىعى ءبىر عانا «سالتانات» كۇيىمەن شەكتەلمەيدى. ونىڭ مۇراسى - قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ تۇنىق بۇلاعى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسى. كۇيشى تەك ومىرىندەگى ماڭىزدى ساتتەرىن عانا ەمەس، ەلدىڭ تاعدىرىن، ءداۋىر ءۇنىن، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن كۇي تىلىمەن جەتكىزە ءبىلدى. سوندىقتان كۇي سۇيەر تىڭدارمانعا، اسىرەسە جۋرناليستەرگە ت. مومبەكوۆتىڭ مۇراسىن جان-جاقتى قاراستىرىپ، باسقا دا تۋىندىلارىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ماڭىزدى دەپ ايتقىمىز كەلەدى.
رۇستەم نۇركەنوۆ