الاشورداشىلار ەڭبەك ەتكەن، مۇستافا شوقاي ايالداعان ءۇي مۋزەيگە اينالۋى ءتيىس - تاريحشى

اقتوبە. KAZINFORM - اقتوبەنىڭ تەمىر قالالىق اكىمدىگى بولعان عيمارات قازىر قاڭىراپ بوس تۇر. تاريحشى رايىمبەك جۇبانىش الاشورداشىلار جۇمىس ىستەپ، مۇستافا شوقاي ايالداعان ءۇيدى مۋزەيگە اينالدىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.

ولكە تانۋشى، زەرتتەۋشى Kazinform تىلشىسىنە جادىگەرلەردى ساقتاۋ، تاريحتى كرەاتيۆتى تۇردە قايتا ۇسىنۋ يدەياسىن ءبولىستى.

- ءسىز كەيىنگى كەزدە ارحيۆ ماتەريالدارىن اقتارىپ، تىڭ دۇنيەلەردى جاريا ەتىپ ءجۇرسىز. ءبىز الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبادا مۇستافا شوقاي ايالداعان ءۇي، ونى ساقتاۋ تۋرالى قۇجاتتاردى كەزدەستىردىك. الدىمەن وسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز…

- ەلىمىزدە، ونىڭ ىشىندە اقتوبەدە زەرتتەلمەي جاتقان تۇلعالار بار. سونىڭ ءبىرى - جيەنعالي تىلەپبەرگەنوۆ. قازىرگى «اقتوبە»، ءبىر كەزدەرى «كەدەي» گازەتىنىڭ العاشقى رەداكتورى بولعان كىسى. 1917-جىلعا دەيىن ۋفا قالاسىنداعى «عاليا» مەدرەسەسىندە ق. جۇبانوۆ، ب. مايلينمەن بىرگە وقىعان. ءدال سول كەزدە قازاق جاستارى «ساداق» جۋرنالىن شىعاردى. العانشى باس رەداكتورى بەيىمبەت مايلين، كەيىن وسى جيەنعالي تىلەپبەرگەنوۆ بولدى. وقۋىن بىتىرگەن سوڭ ول تەمىر ۋەزىنە كەلىپ، جۇمىس ىستەگەن ەكەن. تاياۋدا عانا وبلىستىق ارحيۆتەن قۇندى فوتو تابىلدى. مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ورىنبوردان اكەلگەن. فوتودا جيەنعالي تىلەپبەرگەنوۆ جانە مۇستافا شوقاي وتىر. ءسويتىپ «مۇستافا شوقاي جانە تەمىرلىكتەر» اتتى ماقالا جازدىم. 1917-جىلى قوقان اۆتونومياسى ىدىراعان مۇستافا شوقاي ايەلىنىڭ بەت-اۋزىن تۇمشالاپ، «اۋرۋ سولدات» دەپ پويىزعا مىنگىزەدى. قىزىلوردا ارقىلى اقتوبەگە اكەلەدى. بۇل تۋرالى ماريا شوقايدىڭ ءوز ەستەلىگىندە بار. تەك ادام اتتارىن، جەر- سۋ اتاۋلارى مەن كوشەلەردى ۇمىتا باستاعان. ولار 6 كۇن بويى اقتوبەدەگى مەكتەپتىڭ ءبىر بولمەسىن پانالاعان. بۇل قازىرگى مەيرامحانا، بۇرىنعى ەكى كلاستىق ورىس- قازاق مەكتەبى بولۋى ءتيىس. بۇل جولدى نەگە تاڭدادى؟ ماقسات - ويىلعا جەتۋ. وندا باتىس الاشوردانىڭ كەڭسەسى بولدى. سوعان جەتىپ، ەكاتەرينبۋرگتەگى سەزگە قاتىسۋدى كوزدەيدى. بۇدان مۇستافا شوقايدىڭ شەتەلگە كەتۋ مارشرۋتى اقتوبە ارقىلى بولعانىن كورەمىز. ارادا 6 كۇن وتكەندە تەمىر قالاسىنا بارادى. سەبەبى ول جەردە سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆ، اسفانديار كەنجين، عۇمار ەسەنعۇلوۆ، ەلتاي قانالين جۇمىس ىستەپ جاتتى. ماريا شوقاي «ءۇش كۇن بولدىق، ءبىز تۇرعان ءۇيدىڭ ارتقى تەرەزەسىنەن قاراعاندا تەمىر وزەنى اعىپ جاتىر» دەپ سۋرەتتەيدى. بالكونى بار عيمارات تەمىردە جالعىز. بۇگىنگە دەيىن اكىمدىك عيماراتى بولعان، قازىر قاڭىراپ قالعان عيمارات قانا سۋرەتتەۋگە تۋرا كەلەدى. كەيىن ولار ءدىني قىزمەتكەردىڭ ۇيىنە بارعان. ءبىر كۇن ايالداپ، شاعىن توي وتكەن. كەيىن ويىلعا جولعا شىعادى.

Фото: Райымбек Жұбаныштың жеке мұрағатынан

- ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىز...

- مۋزەي ەتىپ جاساقتاۋعا بولادى. 1894-جىلى سالىنعان. عيمارات كوپەستىڭ ءۇيى. قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان. ول كىرپىش بىزدە ەمەس، ورىنبوردا شىققان. قازىرگى كەزدە تەمىردەگى مەكتەپتە ءبىر بولمە مۋزەي رەتىندە جاساقتالعان. ولكە تانۋشى ماريا ەشىمبەتوۆا ءوزى جاساقتاپ، اشقان. قونىس اۋدارىپ كەلگەن دەميدوۆتار اۋلەتىنىڭ قولدانعان زاتتارى، س. ءبايىشوۆتىڭ ۇستەلى ساقتاۋلى. ءبارىن كورسەتىپ، حالىققا تانىستىرۋ كەرەك. تەمىر اۋداندىق مۋزەيى دە بار. ءبىراق ونداعى جادىگەرلەردىڭ ءبارى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلماي، قوردا جاتىر. بۇل سول جادىگەردى تانىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن عيمارات بولار ەدى. تەك م. شوقاي ايالداعان ءۇي دەپ ەمەس، الاشقا قىزمەت ەتكەن ادامدار مەكەندەگەن عيمارات دەپ تانىعانىمىز ءجون. ولاردىڭ ءومىر جولى، ەڭبەگى ءالى زەرتتەلمەدى.

- مۇستافا شوقاي ايالداعان عيمارات الدىمەن كوپەستىڭ ءۇيى بولدى. كەيىن كىمدەر پايدالاندى؟

- 1917-جىلعا دەيىن كوپەستىڭ ءۇيى بولدى. پاتشا ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن ەلدە الاساپىران بولىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلدى. ودان سوڭ تەمىر اتقارۋشى كوميتەتتىڭ ادامدارى قونىستارعان كەڭسە قىزمەتىن اتقاردى. ءارى قاراي كولحوز، سوۆحوز جۇمىسى جانداندى. وسىلايشا اكىمدىك قىزمەتىن اتقارا بەردى. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ تەمىر قالاسىنىڭ اكىمدىگى قونىستاندى. 2024-جىلعا دەيىن قولدانىستا بولىپ، ساقتالدى. بىلتىردان باستاپ بوس تۇر. مەملەكەت قامقورلىعىنا الماسا، توناپ كەتەدى.

- كەرى شەگىنسەك، مۇستافا شوقاي مەن ماريا شوقايعا كومەكتەسكەن ءدىني قىزمەتكەر تەمىردەگى دوسجان يشاننىڭ وتباسى ما؟

- دوسجان يشان 1890-جىلى قايتىس بولعان. تاريحي قۇجاتتار بويىنشا بالاسى ابدوللا يشان مەشىتتى باسقارىپ وتىرعان. ولاردى كۇتىپ العان دا سول بولۋى مۇمكىن. ءبىر ايتا كەتەتىن جايت. قوعام ءقازىر تاريحي دەرەكتەرگە سۋساپ وتىر. كىم تىڭ دۇنيە ايتسا، «مىناۋ مىقتى ەكەن» دەپ قۇلاي كەتەدى. كىتاپ وقىماعان سوڭ بىلمەيدى، تانىمايدى. باتىس الاشوردا قايراتكەرى عۇمار ەسەنعۇلوۆتى جۇرت 1930-جىلى ءولىپ قالدى دەپ ويلايدى. ال تاياۋدا تابىلعان قۇلپىتاسىندا 1970-جىلى 28-شىلدەدى قايتىس بولدى دەپ جازىلعان. اقتوبە قالاسىنا جاقىن اۋىلدا فەلدشەر بولىپ جۇمىس ىستەگەن ول كىسى. مۇعالجار اۋدانى، قۇمجارعان اۋىلىنان 13 شاقىرىم جەردە بەيىتى بار. ءبىراق ۇرپاقتارى وزگە ەلدە تۇرادى. ولاردى ىزدەپ تابۋ مۇمكىن بولماي تۇر. اقتوبەدە زەرتتەلمەگەن دۇنيە كوپ. ءبىلىم، مەديتسينا، ونەركاسىپ.. . دەپ كەتە بەرەدى. ال جاستار ءقازىر قارجى ماسەلەسى الاڭداتادى، كوبى تەست ورتالىقتارىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. سوندا تاريحتى كىم زەرتتەيدى؟ تاريح فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ جاتقان تۇلەك كوپ، ءبىراق كوبى مەكتەپتە ساباق بەرەدى، ۇبت دايىنداۋعا قاتىسادى... عىلىمعا بەت بۇرۋ ءۇشىن قولداۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ءوزىم تاپقان دۇنيەمدى قازىر الەۋمەتتىك جەلىگە سالامىن. ەرىككەننەن ەمەس، تانىتۋ ءۇشىن. بالكىم تاعى ءبىر ادام قىزىعىپ، وسى سالانى تاڭدار...

Фото: Тарихи-мәдени мұраны зерттеу, қалпына келтіру және қорғау орталығы

- تاريحشىلار الەۋمەتتىك جەلىنى پايدالانىپ، تىڭ دەرەكتەردى وقىرمانعا جەتكىزۋ ءادىسىن ۇيرەنۋى كەرەك شىعار...

- بەلگىلى تاريحشىلار جاسى ۇلكەن كىسىلەر. ولار الەۋمەتتىك جەلىگە شىعىپ، ءتۇسىندىرىپ، ايتىپ وتىرمايدى. سۇحبات بەرۋ دە ءتيىمسىز. جاستار دا تىڭدامايدى. ول ءۇشىن قىسقا دا نۇسقا ايتىپ، دەرەكتەردى ىرىكتەۋدەن وتكىزىپ، تاراتۋ كەرەك. ونى جاساسام ءارحيۆتى قاي ۋاقىتتا اقتارامىن. كىشكەنە عانا ءماتىندى 1 ساعات جازامىن. ونى كىمدەر قارادى دەپ وتىرعاندا 4-5 ساعات ۋاقىت كەتەدى. ۋاقىت بولسا تاپشى. ال ەگەر ول تۋرالى ايتپاسام، مەن تۋرالى كىم بىلەدى.

- ءوزىڭىز تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز...

- مەكتەپتى اقتوبەنىڭ تەمىر اۋدانى قوپا اۋىلىندا ءبىتىردىم. 2011-2015-جىلدارى ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، 2015-2021-جىلدارى ارالىعىندا شۇبارقۇدىقتاعى مەكتەپتە تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولدىم. اۋداندا ءجۇرىپ زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، شاعىن ەنتسيكلوپەديا، مونوگرافيا جازدىم. 2021-جىلى وقۋدى جالعاستىرىپ، جەتەكشىم اقتوبە وبلىسىنا دەپورتاتسيالانعان ەتنوستار تۋرالى تاقىرىپتى بەردى. نەمىستەرمەن قاتار كورەي، شەشەن، پولياك، گرەكتەر جايلى دەرەكتەردى تاپتىم. ال ءدال قازىر اقتوبە وبلىسىنداعى بايلاردى كامپەسكىلەۋ تۋرالى جوباعا كىرىستىم. ارحيۆ ماتەريالدارىن قاراپ، زەردەلەپ جاتىرمىن.