ا ق ش USAID-تى نەگە تاراتپاق؟
دونالد ترامپ ا ق ش پرەزيدەنتى لاۋازىمىنا كىرىسكەن ساتتە سىرتقى ساياساتتا ءبىرقاتار وزگەرىس ورىن الدى. اسىرەسە، مەملەكەت قارجىلاندىراتىن باعدارلاما مەن ۇيىمداردى سۇزگىدەن وتكىزىپ، ەل مۇددەسىنە كەرەعار قۇرىلىمدى قايتا جاساقتاۋعا كوشكەن. كەيىنگى اپتادا الەمگە ايگىلى USAID اگەنتتىگى دە بيلىك تاراپىنان قاتاڭ تەكسەرىسكە ىلىككەندەي. يلون ماسك ۇيىمدى بيولوگيالىق قارۋ سالاسىنا قاراجات ءبولدى دەپ ايىپتاپ، اگەنتتىك تاراتىلۋى مۇمكىن ەكەنىن مەڭزەدى. Kazinform ءتىلشىسى USAID- تىڭ قازىرگى احۋالىنا شولۋ جاساپ كوردى.

ترامپ نەگە شۇيلىكتى؟
ا ق ش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگىنىڭ (اعىل. United States Agency for International Development, USAID) نەگىزگى ميسسياسى - شەتەلدىك گۋمانيتارلىق كومەكتى ۇيلەستىرۋ. ناقتىراق ايتساق، وزگە مەملەكەتتەرمەن بىرلەسە وتىرىپ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق باعدارلامالار ازىرلەيدى. ۇيىم جوبالارى كوبىنە دامۋشى ەلدەردەگى كەدەيلىكپەن كۇرەس، تابيعي اپاتتاردىڭ الدىن الۋ سەكىلدى سالالارعا باعىتتالعان. كەيىنگى جىلدارى اگەنتتىك كومەگىن افريكا، ازيا جانە لاتىن امەريكاسى مەملەكەتتەرى ءجيى قابىلدايتىن. بۇگىنگە دەيىن اگەنتتىك ا ق ش-تىڭ شەت مەملەكەتتەردى قولداۋعا باعىتتالعان جوبالارىنىڭ باسىم دەنىن اتقارىپ، 100 دەن استام ەلگە كومەك بەردى.
ۆەدومستۆو 1961 -جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ەۋروپا، افريكا، ازيا ەلدەرىنە جاساعان كومەگىنە جاۋاپ رەتىندە قۇرىلعان بولاتىن. ا ق ش قارسىلاستىڭ ساياسي ىقپالىن السىرەتۋ ماقساتىندا اۋقىمدى جوبالار ازىرلەپ، ۇستەمدىك ءۇشىن باقتالاس باستالعان-دى. سودان بەرى اگەنتتىك وزگە مەملەكەتتەردەگى ۇيىمداردى قارجىلاندىرۋدى توقتاتقان ەمەس.
الايدا جىل باسىندا ا ق ش بيلىگى اۋىسقالى جاعداي وزگەردى. ترامپ سايلاۋالدى ۋادەسىندە ا ق ش-تىڭ سىرت مەملەكەتتەرگە كومەگىن ازايتۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەنى بەلگىلى. العاشقى كۇنىنەن-اق ءتيىستى قۇجاتقا قول قويىپ، جوبالار تۇرالاعان. پرەزيدەنت كومانداسىنداعى يلون ماسك USAID- تى «قىلمىس ۇيىمى» دەپ اتاپ، COVID-19 كەزىندە بيولوگيالىق قارۋ جاساۋعا اتسالىستى دەپ ايىپتادى. X الەۋمەتتىك جەلىسىندە: «بىلەسىز بە، USAID ءبىزدىڭ سالىقتان تۇسكەن دوللارلاردى بيولوگيالىق قارۋ سالاسىنا جۇمساعان. ونىڭ ىشىندە ميللونداعان ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان COVID-19 بار»، - دەپ جازدى.
Did you know that USAID, using YOUR tax dollars, funded bioweapon research, including COVID-19, that killed millions of people? https://t.co/YVwyKA7ifs
— Elon Musk (@elonmusk) February 2, 2025
الايدا كەي ساراپشى USAID اگەنتتىگىنىڭ كوروناۆيرۋس كەزىندە بولگەن قارجىسى دەرتپەن كۇرەسكە باعىتتالدى دەپ سانايدى. مەديتسينالىق قۇرالدار الۋ، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگەنىن العا تارتادى. مىسالى، ا ق ش COVID-19 كەزىندە قازاقستانعا 6,2 ميلليون ا ق ش دوللارى شاماسىندا كومەك بەرسە، سونىڭ 4 ميلليون ا ق ش دوللارىنا جۋىعى USAID ارقىلى كەلگەن.
وسى ورايدا اپتا باسىندا اق ءۇي جاريالاعان دەرەكتەن ۇيىم قارجىلاندىرعان وزگە دە جوبالاردىڭ باعىتىن اڭعارۋعا بولادى:
· «سەربيانىڭ جۇمىس ۇجىمدارى مەن ىسكەرلىك قوعامداستىقتارىندا تەڭدىك پەن ينكليۋزيۆتىلىكتى ىلگەرىلەتۋگە» - 1,5 ميلليون ا ق ش دوللارى؛
· يرلاندياداعى «DEI ميۋزيكلىن [ارتۇرلىلىك، تەڭدىك جانە ينكليۋزيۆتىلىك]» قويۋعا - 70 مىڭ ا ق ش دوللارى؛
· ۆەتنامداعى ەلەكتر كولىكتەرگە - 2,5 ميلليون ا ق ش دوللارى؛
· كولۋمبياداعى «ترانسگەندەرلىك وپەراسى» ءۇشىن - 47 مىڭ ا ق ش دوللارى؛
· پەرۋدەگى «ترانسگەندەرلىك كوميكس» ءۇشىن - 32 مىڭ ا ق ش دوللارى؛
· گۆاتەمالادا جىنىس اۋىستىرۋ جانە «ل گ ب ت- بەلسەندىلىككە» - 2 ميلليون ا ق ش دوللارى؛
· ەگيپەتتە تۋريزمدى قارجىلاندىرۋعا - 6 ميلليون ا ق ش دوللارى بولىنگەن.
وعان قوسا ۋحان لابوراتورياسىنداعى زەرتتەۋگە قاتىسقان «EcoHealth Alliance» كومپانياسىنا جانە اۋعانستانداعى كوكنار مەن گەروين وسىرۋگە قولدانىلعان يرريگاتسيالىق كانالدارعا، اۋىل شارۋاشىلىعى جابدىقتارى، تىڭايتقىشتارعا ميلليونداعان دوللار بەرگەن. سونداي-اق سيرياداعى «ءال-كايدا» سودىرلارىنا جۇزدەگەن مىڭ ازىق-تۇلىك جىبەرىلىپ، دامۋشى ەلدەردە كونتراتسەپتيۆتەر مەن بالا تۋۋدى باقىلاۋ قۇرالىن شىعارۋعا دا قارجى ءبولىپتى.

ايتا كەتەرلىگى، USAID ا ق ش-تىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ نۇسقاۋىن باسشىلىققا العانىمەن، ەرەكشە ستاتۋسقا يە. اگەنتتىك شتاتىندا 10 مىڭعا جۋىق ادام بار. بۇگىنگە دەيىن دەربەس ۇيىم ەسەبىندە جۇمىس ىستەپ كەلدى. قازىر اگەنتتىكتىڭ قۇزىرەتى كەڭ، ماڭىزى جوعارى. سەبەبى گۋمانيتارلىق كومەكتىڭ كوپ بولىگى USAID ارقىلى وتەدى. مىسالى، 2023 -جىلى ا ق ش حالىقارالىق كومەككە 68 ميلليارد دوللار جۇمسادى. ونىڭ 40 ميلليارد دوللاردان استامى USAID بيۋدجەتىنە تۇسكەن.
USAID-تىڭ قازاقستانداعى جوبالارى
ا ق ش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگى قازاقستانمەن دە تىعىز بايلانىستا. 1992 -جىلدان بەرى ەكونوميكالىق سەكتور، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى مەن دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى قارجىلاندىرۋعا جارتى ميلليارد دوللارعا جۋىق جۇمسادى. اگەنتتىك مەملەكەتتىك جانە تاۋەلسىز ۇيىمداردى قولداۋ ارقىلى ەنەرگەتيكا نارىعىن، جەرگىلىكتى ساۋدانى، ىسكەرلىك ورتانى دامىتۋعا كۇش سالدى. ايتارلىقتاي ناتيجە انا مەن بالا دەنساۋلىعىن نىعايتۋ ءارى ا ي ت ۆ/ج ي ت س دەرتىمەن كۇرەس جۇمىسىندا بايقالدى. وعان قوسا ق ر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىمەن بىرلەسە ارال تەڭىزىن ساقتاۋعا ارنالعان جوبالاردى جۇزەگە اسىرسا، مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ ماتەريالدىق بازاسىن تولىقتىرعانىن بىلەمىز. سونىمەن قاتار «جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرى» جوباسى ارقىلى قازاقستانعا 39 ميلليون دوللار بولىنسە، «ءتيىمدى باسقارۋدى قولداۋ باستاماسى» ارقىلى قازاقستان مەن تاجىكستان 6,9 ميلليون دوللار العان بولاتىن.
Foreignassistance.gov سايتىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، وتكەن جىلى ا ق ش-تىڭ قازاقستانعا باعىتتالعان جوبالارىنىڭ سانى ازايعان. 2022 -جىلى - 140 جوبا، 2023 -جىلى - 160 جوبا، 2024 -جىلى - 40 جوبا بولدى.
قازىرگى احۋال
دونالد ترامپ سىرتقى كومەكتى قايتا جۇيەلەۋ يدەياسىنا بەكىپ وتىر. بۇل تىزىمگە USAID- تىڭ ەنۋى پرەزيدەنت كومانداسىنداعى يلون ماسكتىڭ پوزيتسياسى اسەر ەتكەنىن بايقايمىز. بۇعان دەيىن كاسىپكەر USAID-تى «راديكالدى سولشىلداردىڭ ورداسى»، «بيوقارۋ سالاسىن قارجىلاندىردى» دەپ ايىپتاعانى ەستە. ال 2-اقپاندا X الەۋمەتتىك جەلىسىندە «USAID - قىلمىستىق ۇيىم. قۇردىمعا كەتەتىن ۋاقىتى كەلدى» دەپ جازبا قالدىردى.

كوپ وتپەي، ياعني 3-اقپاندا ا ق ش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ جونىندەگى اگەنتتىگىنىڭ (USAID) ۆاشينگتونداعى شتاب-پاتەرى رەسمي تۇردە جابىلدى. يلون ماسك باسقاراتىن ا ق ش-تىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى جونىندەگى دەپارتامەنتى (DOGE) اگەنتتىكتىڭ كومپيۋتەرلىك جۇيەسى مەن قۇپيا اقپاراتتارىن باقىلاۋعا العان. پرەزيدەنت دونالد ترامپ USAID باسشىلىعىن قىزمەتتەن بوساتتى.
قازىر USAID اگەنتتىگىنىڭ رەسمي سايتى مەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارى جۇمىسىن توقتاتقان.
بۇعان دەيىن ترامپتىڭ سىرتقى كومەكتى 90 كۇنگە توقتاتۋ تۋرالى وكىم ەتكەنىن جازعان بولاتىنبىز.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ