ۇلى جەڭىسكە 70 جىل: 74 جىل بۇرىن كەلگەن حات
سەبەبى ولار اسكەرگە الىنعاندا، 4 جاستاعى ويىن بالاسى ەكەن، دەپ «ايقىن» گازەتىنە سابايەۆا گۇلبارشىن ەستەلىگىمەن ءبولىستى.
سوعىستا شەيىت بولعان ۇلكەن اكەلەرىمىزدەن قالعان بەلگى - سارعايعان حاتتار اتا- اجەمىز دۇنيەدەن وتكەن سوڭ - اكەمە، اكەمىزدەن قارا شاڭىراقتا وتىرعان باۋىرىما ءوتتى. ارىستاي قوس ازاماتتىڭ كوزى، وزىندەي بولىپ قالعان بەلگى - 1941 -جىلدىڭ 21 -مامىرى كۇنى بەلارۋسسيانىڭ ۆيتەبسك قالاسىنان، سوسىن 1941 -جىلى 23 -ماۋسىم كۇنى اتاقتى برەست قامالىنان جازعان ءۇشبۇرىشتى سارعايعان حاتتار عانا.
اكەم بەرىگە دەيىن ءاربىر جەڭىس كۇنىندە ابدەن سارعايىپ، جۇقارعان حاتتىڭ مازمۇنىمەن ءبىزدى تانىستىرۋدان جالىقپايتىن. «اسكەرگە كەتەر الدىندا تۇسكەن سۋرەتى بار ەدى. كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ، باۋىرلارىمنىڭ تىم بولماسا سۋرەتتەرىن دە ساقتاي المادىق» دەپ، توعىز پەرزەنتىنىڭ ءاربىرىنىڭ جۇزىنەن سوعىستان ورالماعان كۇشتانى مەن ىدىرىسىنا ۇقساستىق ىزدەۋمەن وتىراتىن.
ارىستان مەن كۇشتان اتالارىمىز تاشكەنت قالاسىنداعى ورتالىق ازيا مۇعالىمدەر دايىندايتىن ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن ءبىزدىڭ وڭىردەگى جوعارى ءبىلىمدى ساناۋلى عانا ازاماتتاردىڭ قاتارىندا بولىپتى.
1938 -جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بايىرقۇم اۋىلىنداعى مەكتەپتە ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەن جەرىنەن اسكەرگە شاقىرىلىپ، فين سوعىسىنا اتتاندى. اكەم «ىدىرىس اعامىز - سوعىس الدىندا اسكەر قاتارىندا ءجۇرىپ، لەيتەنانت شەنىن العان ساناۋلى قازاق جاستارىنىڭ ءبىرى ەدى» دەپ وتىراتىن. 1941 -جىلى باتىس بەلورۋسسيادا اسكەري قىزمەتتە جۇرگەن كۇشتان اتامىز سول جىلدىڭ 21 مامىرىنداعى حاتىندا № 17 شەكاراشىلار وتريادىنا قابىلدانعانىن جازعان. ال 1941 -جىلى 23 -ماۋسىم كۇنى، وزىنەن بىرەر جاس قانا كىشى باۋىرى، سول كەزدە بايىرقۇم اۋىلىندا ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەن نيات اتامىزعا جازعان حاتىندا ونىڭ سەبەبىن بىلاي دەپ ءتۇسىندىرىپتى: «1941 -جىلعى 21 -ماۋسىم كۇنى 8 مىڭداي جاۋىنگەر قالا سىرتىنداعى اسكەري جاتتىعۋعا شىققان ەدىك. قاسىمدا قازاقستاننان فايزوللا تۇرىموۆ، ءابدىرازاق ءمامي، تۇرار ساتىبالدين بار. ءبارىمىز دە اسكەري مىندەتىمىزدىڭ مەرزىمى اياقتالىپ، 1941 -جىلعى ماۋسىمنىڭ 22 سى كۇنى ساعات 10 دا ۇيگە قايتۋىمىز كەرەك بولعان، ءبىراق تاڭعى ساعات تورتتەر شاماسىندا سوعىس باستالعانىن ەستىدىك. الداعى كۇندەردە مەنەن حات- حابار كەلمەسە، الاڭداماڭدار. سەبەبى قاعاز- قالام عانا ەمەس، قارۋ-جاراق تا تاپشى. كەۋدەمدە جانىم بولسا، ءوزىم حابار بەرەمىن. ىدىرىستان حات حابار بولسا، ايتارسىڭدار. اكە- شەشەمدى كۇت، باۋىرلارىڭنىڭ ساباعىن قاداعالا».
بۇل - اتامىزدىڭ سوڭعى حاتى. رەسمي ورىنداردان كەلگەن جاۋاپ اتامىز بۇرشاقباي سابايەۆقا 1949 -جىلى ماسكەۋدەن، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە حابار- وشارسىز كەتكەن قاتارداعى جاۋىنگەرلەر جانە سەرجانتتاردى ەسەپكە الۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى، مايور ۆ. گۋسيەۆ قول قويعان، № 1480703 بولىپ تىركەلگەن تىلىمدەي حابارلاما. وندا اعايىندىلار سابايەۆ كۇشتان مەن ىدىرىستىڭ برەست قورعانىسى كەزىندە حابار- وشارسىز كەتكەنى، حابار بولسا قوسىمشا حابارلاناتىنى ايتىلعان.
كەڭەس حالقىنىڭ نەمىس فاشيزمىنە قارسى كۇرەستەگى ۇلى جەڭىسىنە جەتكىزگەن جول - سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن، ياعني برەست قامالىنان باستالعانىن، تاريحتان بىلەمىز. برەست قورعانى ءۇشىن شايقاس بەلارۋسسيانىڭ ءبىر شەتىندەگى ەلەۋسىز قالانى تاريحي، قاھارمان قالاعا اينالدىردى.
تاريحشىلار دا، ادەبيەتشىلەر دە، رەجيسسەرلەر دە ءحالى مۇشكىل قالا تۇرعىندارىنىڭ سول ساتتەگى جانقيارلىق ەرلىگىن قاز قالپىندا بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋگە تالپىنىپ كەلەدى. تاريحي دەرەكتەر دە، قۇرامىندا مەنىڭ كۇشتان اتام بولعان 8 مىڭ ادامى بار №17 -شەكاراشىلار وتريادىنىڭ سوعىستىڭ العاشقى كۇنىندە نەمىس ارمياسىمەن بەتپە- بەت قالىپ، قيان- كەسكى شايقاسقانىن ايتادى.
برەست قامالىنىڭ شاعىن گارنيزونى گيتلەرشىلدەردىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرىپ، ەڭ تاڭداۋلى رەيحتىڭ 45-جاياۋ اسكەرلەر ديۆيزياسىمەن ءبىر اي بويى شايقاستى. باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان فەلدمارشال فون كليۋتەنىڭ ءتورتىنشى ارمياسى مەن اسكەر كورپۋسىنا تىڭ كۇش - ءۇش بىردەي ديۆيزيا قوسىپ العان گەنەرال شروت ارمياسى، گەنەرالدار گۋدەريان مەن گودتىڭ اسا قۋاتتى ەكى تانك توبى لاپ قويعان تۇستا ءبىرىنشى بولىپ قاتەرگە باس تىككەن №17 وتريادتىڭ 8 مىڭ ساربازدارى كىمدەر ەدى؟ كۇشتان اتامىزدىڭ قولىمىزدا ساقتالىپ قالعان حاتىندا «قاسىمىزدا قازاق ساربازدارى كوپ. قازاقستاننان فايزوللا تۇرىموۆ، ءابدىرازاق ءمامي، تۇرار ساتىبالدين بار» دەگەن جازبالارى ءبىراز جايتتان حابار بەرەدى.
برەست قورعانى ءۇشىن شايقاستا 25 مىڭنان استام قازاقستاندىق سوعىستىڭ العاشقى ايىندا قازا تاپتى. ال العاشقى 10 كۇنىندە كەڭەس ارمياسى 1 ميلليوننان استام جاۋىنگەرىنەن ايىرىلدى. ءبىر مەزگىلدە 300 دەن استام اۋىر ارتيللەريا، ەكى توننالىق ءزىل- باتپان وقپەن اتقىلاعاندا، اۋەدەن ەسەپسىز «مەسسەرشميدتەر» بومبالاپ، دۇنيەنىڭ استان- كەستەڭىن شىعارعاندا، بويدى ۇرەيگە بيلەتپەي، ءار ءىسىن اقىلعا، سابىرعا جەڭدىرگەن سايىپقىران قازاق سولداتتارى كىمدەر ەدى؟ جەكەلەگەن بولجامداردىڭ ايتىلاتىنى بولماسا، بۇل ساۋالعا ناقتى جاۋاپ جوق. سوعىس باستالعان كەزدە برەست قالاسىندا 30 ۇلتتىڭ وكىلىنەن قۇرالعان 7-8 مىڭداي اسكەر بولعان ەكەن.
جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، بۇرشاقباي اتامىز دا، ۇلكەن اكەم نيات تا، ءوز اكەم ايتجانباي دا بەرىگە دەيىن اعالارىن ىزدەدى، ءۇمىتى ۇزىلمەدى. ەل- ەلگە، جەر- جەرگە سۇراۋ سالىپ، «سابايەۆ» دەگەن تەگى بار ادامدارعا حابارلاسىپ، تابىلعاندارىنىڭ اعالارىنا قاتىسى بار- جوعىن ىزدەستىرىپ ءجۇردى.
نيات اتامىزدىڭ «سابايەۆ» دەگەن فاميلياسى تەك مۇسىلمانداردا ەمەس، سلاۆيان تەكتەستەردە كوپ ەكەن. اسىرەسە، ورىستاردا. ولاردىڭ قايسىبىرىنە بارىپ، ەسىك قاعاسىڭ. ءبىزدى سول توقتاتتى» دەپ وتىراتىنى ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا. ۇلكەن اكەمىز قايتىس بولعان سوڭ، اكەم باۋىرلارىنىڭ سوڭعى حات جازعان جەرى - برەست قورعانىنا بارىپ، بەلگىسىز جاۋىنگەردىڭ باسىنا گۇل شوعىن قويىپ قايتتى. بۇل - 1995 -جىلدىڭ مامىر ايى ەدى. اكەم سول ساپارى جايلى كۇندەلىگىندە «قالا قۇرىلىسىمەن اينالىساتىن ماماندار عانا ەمەس، قالانىڭ تۇرعىندارى دا اتتاپ باسساڭ، شۇقىپ قالعان جەرىڭنەن ادام سۇيەگى شىعاتىنىن، مۇنداي باسىندا بەلگىسى جوق، ادام سۇيەگى شاشىلىپ كەتكەن «زيرات» كەڭەس وداعىنىڭ سوعىس ءجۇرىپ وتكەن ەشبىر ەلىندە جوق ەكەنىن ايتادى.
برەست قورعانىندا 1971 -جىلدان كومپوزيتور شۋماننىڭ «ازاسى» قارالى ەلگە جوقتاۋ ايتقانداي كۇڭىرەنە ەستىلەدى. بۇل ماعان باۋىرىمنىڭ ءارۋاعىنا باعىشتالعان قۇران اياتتارىنداي بولىپ ەستىلدى» دەگەن جازبا قالدىرىپتى.
