جەر تۋرالى عاجايىپ 6 دەرەك

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءبىزدى قورشاعان ورتا، ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان پلانەتامىز - جەر. ءبىراق ءبىز ول جايىندا تولىققاندى اقپارات بىلەمىز بە؟ ەگەر جەر پلانەتاسى تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر قاتارىن ىزدەپ جۇرگەن بولساڭىز، بۇل اقپاراتتار ءسىز ءۇشىن.

بۇگىن نازارىڭىزعا لايفحاكەر جازعان جەر تۋرالى بىرنەشە قىزىق دەرەك ۇسىنامىز.

بۇل ماقالادان ۋراندى جۇتاتىن ميكروورگانيزمدەر، پلانەتانىڭ وزەگىندەگى التىن قورى، باقا جاڭبىرلارى جانە ۆيرۋستار تۋرالى بىلە الاسىز.

1. جەردە راديواكتيۆتى ۋران جانە مۇنايمەن تىنىس الاتىن باكتەريالار بار

ادەتتە ادامدار «رادياتسيا» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە، ولار كوزگە كورىنبەي بارلىق نارسەنى ولتىرەتىن كۇش دەپ ەسەپتەيدى. شىن مانىندە، يونداۋشى ساۋلەلەردى ءوز پايداسىنا اسىراتىن ورگانيزمدەر بار.

مىسالى، ا ق ش- تىڭ كولورادو شتاتىنداعى ريفل قالاسىنداعى ەسكى شاحتادا قانداي دا ءبىر جولمەن راديواكتيۆتى ۋراندى سىڭىرەتىن Geobacter betaproteobacteria انىقتالدى. بۇل باكتەريالار مەتابوليزم رەاكسيالارىندا ادامدار وتتەگىن قالاي پايدالانسا، ولار ۋراندى سولاي پايدالانادى. قىسقاشا ايتقاندا، ۋرانمەن دەم الادى. تەوريالىق تۇرعىدان باكتەريالار زاتتى ينەرتتى جانە زيانسىز ەتەدى، وسىلايشا راديواكتيۆتى قالدىقتاردى تازارتادى. ياعني، پايدالى. گەوباكتەريانىڭ باسقا تۇرلەرى دە بار. ولار مۇناي قوسىلىستارى مەن تەمىر وكسيدتەرىن، ياعني توتتى جەيدى.

جالپى، ەگەر ءسىز ادامزات ءوزىنىڭ بەيقام ارەكەتتەرىمەن جەر ەكوجۇيەسىنە زيانىن تيگىزىپ، ناتيجەسىندە بارلىق تىرشىلىك يەلەرى جويىلىپ كەتەدى دەپ ويلاساڭىز، الاڭداۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ءبىلىڭىز.

عالامشاردى راديواكتيۆتى جاڭبىر جانە مۇناي ونىمدەرى «جاۋلاپ» العان كۇننىڭ وزىندە جەردەگى تىرشىلىك گەوباكتەريا تۇرىندە ساقتالادى. ولار ءوز كەزەگىندە كوپ جاسۋشالى ورگانيزمدەر تۇرىنە وزگەرىپ، سوڭىندا دوڭگەلەكتى ويلاپ تاباتىن سانالى تىرشىلىك يەلەرىنە اينالۋى مۇمكىن.

2. جەرگە كەيدە باقالار مەن بالىقتار جاۋادى

كوبىنەسە اسپاننان جەرگە ءارتۇرلى زاتتار تۇسەدى. ادامداردىڭ باسىنا وعاش زاتتار تۇسەتىن كەزدەر بولادى. بۇل تەك مەتەوريتتەرگە قاتىستى ەمەس. مىسالى، سەربيادا 2005-جىلى بۇلتتار كىشكەنتاي باقالاردىڭ جاڭبىرىن اكەلدى. وسىعان ۇقساس جاعداي 2007-جىلى يسپانيانىڭ اليكانتە پروۆينتسياسىندا بولعان. مەتەورولوگيالىق باقىلاۋ تاريحىندا بالىق، شايان جانە قارعا جاڭبىرى دا بايقالعان.

ءدال وسىنداي ەرەكشە كاتاكليزم 2007-جىلى ارگەنتينانىڭ سالتا پروۆينتسياسىندا بولعان. ول جەردە ورمەكشىلەر جاڭبىرى جاۋعان.

نەگىزىندە مۇنداي قۇبىلىستاردى عىلىمي تۇرعىدان تۇسىندىرۋگە بولادى. اندا-ساندا كۇشتى تورنادو ءارتۇرلى زاتتاردى اۋاعا الىپ، بىرنەشە ونداعان شاقىرىمعا دەيىن الىپ جۇرەدى، سودان كەيىن ول زاتتار جەرگە تۇسەدى. ادەتتە ولار تاستار نەمەسە تۇز سياقتى جانسىز زاتتار بولادى. ءبىراق كەيدە جەل ءارتۇرلى ۇساق جانۋارلاردى، قۇستار مەن جاندىكتەردى اۋاعا ۇشىرىپ جىبەرەدى.

3. سترومبولي جانارتاۋى 13000 جىل بويى ۇزدىكسىز اتقىلاپ تۇر

جانارتاۋ اتقىلاۋى ادەتتە اپاتتى، سيرەك جانە قىسقا مەرزىمدى بولىپ سانالادى. ءبىراق ۇزدىكسىز اتقىلاپ تۇراتىن جانارتاۋلار دا بار.

سيتسيليانىڭ سولتۇستىگىندەگى سترومبولي ارالىنداعى جانارتاۋ 13000 جىل بويى ۇزدىكسىز لاۆا، كۇل جانە گازدى شىعارىپ جاتىر. ول 15-20 مينۋت سايىن جارىلىپ، بىرنەشە ءجۇز مەتر بيىكتىكتە لاۆا مەن كۇلدى شىعارادى. ونى «جەرورتا تەڭىزى شامى» دەپ اتايدى، ويتكەنى ونىڭ اشىق قىزىل جارىعى قاراڭعىدا بىرنەشە شاقىرىمنان كورىنەدى.

ءبىراق ادامدار جانارتاۋ قاۋپىنەن سەسكەنبەي سول ارالداعى تاۋ ەتەگىندەگى تۇرادى. مۇندا ناعىز ولىمگە اكەلەتىن اپات سيرەك ورىن الادى. سوڭعى رەت مۇنداي جاعداي 1930-جىلى ورىن الىپ، ناتيجەسىندە تاستار كوشىپ، بىرنەشە ۇيلەردىڭ قيراۋىنا جانە التى ادامنىڭ ولىمىنە سەبەپ بولدى. 2002-جىلى ءدال وسىنداي جاعدايعا بايلانىستى تۇرعىنداردى كوشىرۋگە تۋرا كەلدى. سوعان قاراماستان ارال تۇرعىندارى ۇيلەرىنە قايتا ورالدى.

4. جەر شارىنداعى التىن قورىنىڭ %99 ونىڭ وزەگىندە

التىن سيرەك كەزدەسەتىن مەتالل بولعاندىقتان قىمبات. گەولوگتار التىن كەن ورىندارىن تابۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت پەن كۇش جۇمسايدى.

بريستول ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى پلانەتاداعى التىن مەن پلاتينانىڭ كوپ بولىگى ونىڭ قابىعىندا ەمەس، ەڭ تەرەڭىندە، يادرونىڭ جانىندا ەكەنىن انىقتادى. جەر وزەگىندە كەم دەگەندە 1,6 كۆادريلليون (بۇل 15 ءنول) سارى التىن بار. ەگەر يادرودان التىن مەن پلاتينانى الساق، پلانەتانىڭ بەتىن بيىكتىگى ءتورت مەترلىك قاباتپەن جابۋعا جەتەتىن ەدى.

باياعىدا، شامامەن 4,5 ميلليارد جىل بۇرىن، جەر ەندى عانا پايدا بولعان كەزدە باعالى مەتالل سۇيىق كۇيدە بولعان. عالىمدار بارلىق التىن جەردىڭ وزەگىنە جانە ونىڭ اينالاسىنداعى قابىقشاعا اعىپ كەتتى دەپ سانايدى. سودان كەيىن پلانەتا سالقىنداپ، ەڭ قاتتى كرەمنيي شارىنا اينالعان.

شامامەن 3,9 ميلليارد جىل بۇرىن پلانەتامىزعا استەرويد سوعىلعان. بۇنىڭ اسەرى ايعا دا تيگەن. سوندىقتاندا ونىڭ بەتىندە ءالى دە كراتەرلەر ىزدەرى بار. ءدال وسى استەرويدتار جەرگە ءبىز قولداناتىن التىندى اكەلگەن ەكەن. ياعني ءبىزدىڭ قىمبات اشەكەيلەرىمىز بەن التىنننان سالىنعان ءساندى ويۋ-ورنەكتەرىمىز باسقا پلانەتادان كەلگەن.

ءبىراق پلانەتامىزداعى كەيبىر كەن ورىندارىنىڭ التىنى «وزىمىزدىكى». مىسالى، ارگەنتيناداعى دەسەادو تاۋىنداعى كەندەگى باعالى مەتالل پلانەتاداعى مانتيا جىنىستارىنىڭ قوزعالىسى سالدارىنان جەر بەتىنە جاقىنداعان.

5. جەردىڭ ماگنيتتىك پوليۋستەرى وزگەرىپ وتىرادى

پلانەتانىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ پوليۋستەرى وزگەرىپ وتىرادى. ءسىزدىڭ قولىڭىزعا كومپاس بەرىلىپ، ۋاقىتتى 800000 جىلعا كەرى اينالدىرسا، ەكۆاتوردىڭ ورنىندا سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتى كورەتىن ەدىڭىز.

بۇل قۇبىلىس «جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ ينۆەرسياسى» دەپ اتالادى. پروتسەسس كەزدەيسوق ورىن الادى، ونىڭ سەبەبى ءالى بەلگىسىز. دەگەنمەن، ينۆەرسيا ءجيى بولمايدى - ول ءۇشىن ورتا ەسەپپەن ءجۇز مىڭ جىل قاجەت. كەيىنگى 83 ميلليون جىلدا پوليۋستەر شامامەن 183 رەت وزگەرگەن.

پروتسەسستىڭ سالدارى ادامزات ءۇشىن قاۋىپتى دەگەن بولجامدار بار. ويتكەنى، پوليۋستەر وزگەرگەن كەزدە جەرگە عارىشتان رادياتسيا تۇسەدى.

6. جەر بەتىندەگى ۆيرۋستار عارىشتاعى جۇلدىزدارعا قاراعاندا كوبىرەك

مۇندا تاڭعالارلىق ەشتەڭە جوق، تەك ويلاناتىن قىزىقتى سان. ەگەر ءسىز جەردى ادامدار باسقارادى دەپ ويلاساڭىز، قاتەلەسەسىز. ءبىز پلانەتانىڭ ناعىز قوجايىندارىمەن سالىستىرعاندا سان جاعىنان ازبىز.

جەر بەتىندە شامامەن 19 نونيلليون (30 نولدەن تۇراتىن سان) ناقتى ۆيرۋس بار. ولار ءبىز كورىپ وتىرعان عارىشتاعى جۇلدىزداردان 100 ميلليون ەسە كوپ.

بۇكىل الەمدە جيناقتالعان سپيد ۆيرۋسى ءبىر اس قاسىقتاي عانا بولادى. ادام اعزاسىندا ءومىر سۇرەتىن ميكروورگانيزمدەر بىرنەشە ونداعان باررەل مۇناي بوشكەسىنە سيادى.

جالپى، پلانەتاداعى بارلىق ۆيرۋستى ءبىر جەرگە جيناساق، ولار شاعىن تاۋدى قۇرايدى.

massaget.kz