قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تويىنان الار تاعىلىم مول - س. بايزونوۆ
سونىڭ ىشىندە بوكەي ورداسى اۋدانى حان ورداسى اۋىلىندا دا تويدىڭ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلۋى شالعاي ءوڭىر تۇرعىندارى ءۇشىن ەرەكشە قۋانىش بولدى. بۇل تۋرالى بوكەي ورداسى اۋدانى حان ورداسى اۋىلىندا تۇراتىن ەڭبەك ارداگەرى، تاريحشى- ۇستاز سيسەن بايزونوۆ ءمالىم ەتتى.
ونىڭ ايتۋىنشا، شىن مانىسىندە حان ورداسى - قازاق حاندىعى سالتانات قۇرعان زاماننىڭ ناقتى كورىنىسى. قازاقتىڭ سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى جاڭگىرگە دەيىن ەشكىم مۇنداي قالا سالعان جوق دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. جاس ۇرپاققا ءبىلىم، تاربيە بەرەمىن دەپ، العاش مەكتەپ اشتىرىپ، ءدارىحانا، مەشىت سالدىرىپ، وركەنيەتكە قاراي ناقتى قادام جاساعان وسى جاڭگىر حان بولاتىن.
ەلباسىمىز قازاقستاننىڭ الەمنىڭ دامىعان وتىز ەلىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋىن ماقسات ەتىپ وتىرعان مەزگىلدە قازاق حاندىعى مەرەكەسىنىڭ وسىلايشا تويلانۋى «قازاقتا مەملەكەت بولماعان» دەۋشىلەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيدى. تويدىڭ باستى تاعىلىمى وسى دەپ ويلايمىن. مىسالى، حان ورداسىندا وتكەن حالىقارالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا رەسەيدەن كەلگەن عالىمداردىڭ قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تاريحى، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى باياندامالار جاساۋى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەندىگىن تاعى ءبىر كورسەتىپ بەردى. حان ورداسىندا وتكەن تويعا سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بەردىبەك ساپاربايەۆتىڭ ارنايى كەلىپ، ءسوز سويلەۋى مەرەكە دارەجەسىن ءوسىردى. بۇل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ەلباسىمىزدىڭ زور كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىنىڭ ايقىن ايعاعى بولىپ تابىلادى.
قاي تويدىڭ دا وزىندىك ءمانى مەن تاعىلىمى بولادى. بۇعان مەن حان ورداسىنداعى تەاترلاندىرىلعان كورىنىستى تاماشالاعان كەزدە تاپ بولدىم. قازتالوۆ اۋدانىنىڭ اكىمى نۇرلان بەكقايىر باستاعان بارلىق 16 اۋىلدىق وكرۋگ اكىمىنىڭ ساۋىت كيىپ، قولىنا نايزا الىپ، تۇلپار ءمىنىپ، قازاق باتىرلارىن بەينەلەپ، توپتىڭ الدىنان ءوتۋى جاراسىپ تۇردى. كەيىن قازتالوۆ اۋدانى تىككەن كيىز ۇيدە نۇرلان ماعاز ۇلى تويعا بەلسەنە قاتىسقانداردىڭ بارىنە العىسىن بىلدىرە كەلە، اۋداندا جاس جەتكىنشەكتەر ءۇشىن ات سپورتى مەكتەبىن ۇيىمداستىرىلاتىنىن جەتكىزدى. بۇل دا تويدىڭ تاعىلىمى ەمەس پە. كەيىنگى ۇرپاق اتقا ءمىنىپ، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنە ماماندانسا، بۇدان ءبىزدىڭ ۇتارىمىز انىق. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىزدىڭ دەنى ساۋ بولادى، ەكىنشىدەن، اتا ءداستۇرىن جوعالتپايمىز. بۇل باسقا ءوڭىر، اۋداندار ءۇشىن دە ەسكەرەتىن جايت دەپ ويلايمىن.
«ءسوز سوڭىندا ءوز اۋىلىما قاتىستى تاعى ءبىر ماسەلەنى ايتا كەتسەم دەيمىن. ءبىزدىڭ وكرۋگتە ن. احمەتوۆ، ە. جاباسوۆ، ن. يمامەدەنوۆ، ج. ساقاۋوۆ سەكىلدى كاسىپكەرلەر از ەمەس. «ەلدە بولسا، ەرىنگە تيەدى»، دەگەن، وسىنداي مالدى جىگىتتەر حان ورداسى ىرگەسىندەگى باباي باعىنان بيە، تۇيە ساۋۋ ءوندىرىسىن جولعا قويسا، حالىققا پايداسى تيەر ەدى. ايتپەسە «بايدىڭ مالى ءبىر جۇتتىق» دەپ قازاق ايتقانىنداي، مال باسىن كوبەيتىپ، جەردى ازدىرىپ- توزدىرا بەرگەنشە نەمەسە دالا تاعىسىنا جەم ەتكەنشە، ونى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك قوي. كەزىندە جاڭگىر حان، ودان كەيىن قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمدارىنىڭ ءبىرى مۇحامەد-سالىق باباجانوۆ مالدى قۇر ۇستاپ قانا قويماي، ونى اسىلداندىرۋدى ماقسات ەتكەن عوي. بۇگىنگىنىڭ ادامدارى سودان دا تاعىلىم الىپ، بابالار داستۇرىنە ساي بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ەڭ باستىسى، ەلباسىمىز «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن العا تارتىپ وتىرعان مەزگىلدە قاي وڭىردە دە «نۇرلى جول» باعدارلاماسىنا سايكەس ەلدىڭ بۇگىنى عانا ەمەس، ەرتەڭى ءۇشىن دە اسا قاجەتتى ىستەر قولعا الىنۋى ءتيىس»، دەپ تۇيىندەدى ويىن س. بايزونوۆ.
اۆتور: ەلجان ەرالى
