بيئل باهادذردئث تؤعانئنا - 450 جئل

1998 جئلئ شئققان قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئنئث I تومئنئث 245-بةتئندة الاتاؤ باتئر جايئندا: «الاتاؤ باتئر (شامامةن 1560-1640) قولباسشئ، ساياسي قايراتكةر، قوثئرات رؤئنان شئققان. تاؤةكةل حاننئث سامارقان - بذحاراعا جورئعئندا باس قولباسشئ بولعان. كةيئن ةسئم حاننئث قذبا-قالماقپةن شايقاسقان جورئقتارئ كةزئندة، قازاق جاساقتارئنئث قذرمةتتئ قارت اعاسئ اتانعان. الاتاؤ باتئر قئرعئز، وزبةك، تذرئكمةن جاساقتارئ اراسئندا دا تانئمال بولدئ. سامارقان شاهارئنا «قالا-مةملةكةت» ستاتؤسئن اپةرئپ، وعان جالاثتوس باهادذردئ ءامئر ةتئپ قويؤدا بذحارا، حيؤا حاندارئنئث الدئنداعئ بةدةلئنئث كومةگئ تيگةن الاتاؤ باتئردئث ةسئمئ قوثئرات رؤئنئث، بذكئل ورتا ءجذزدئث ذرانئنا اينالدئ» دةپ جازئلعان. ال تاؤاسار بةك قازئبةك بي جازدئ دةلئنةتئن «ءتذپ-تذقياننان وزئمة شةيئن» دةگةن كئتاپتا ةسئم حاننئث 1620 جئلئ قذبا قالماققا قارسئ قارا ةرتئستئث جاعالاؤئندا سالعان سوعئسئ باياندالئپ، وسئ سوعئسقا بةلگئلئ باتئرلار: قوثئرات الاتاؤ باتئر، الشئن جيةمبةت باتئر، دؤلات جاسئعذل باتئردئث قاتئسقانئ جازئلادئ. حالئقتئ قان قاقساتقان جوثعارعا قارسئ كورسةتكةن وسئ ةرةن ةرلئگئنئث ارقاسئندا ةسئم حان «ةثسةگةي بويلئ ةر ةسئم» اتانادئ. بذل تاريحي سوعئسقا قاراساي باتئر دا تؤ ذستاپ شئعئپ، قاتئسقان. وزئنةن قئرئق جاستاي كئشئلئگئ بار قاراسايدئث ةرلئگئن شايقاس بارئسئندا ءوز كوزئمةن كورگةن الاتاؤ باتئر قاسئنداعئ ةسئم حانعا: « ءدال وسئ قاراسايداي باتئر كورمةدئم» دةپ، ون سةگئز جاستاعئ باتئرعا جوعارئ باعاسئن بةرةدئ. بذل دةرةكتةر تاؤاسار بةك قازئبةك ءبيدئث كئتابئنان الئنئپ وتئر. تذتاس ءبئر تايپانئث باستئ ذرانئنا اينالعان الاتاؤ باتئر تؤراسئنا تاسقا تذسكةن تولئمدئ دةرةكتةر ذزاق جئلدار بويئ جوقتئث قاسئ بولئپ كةلدئ. ارينة، 500 جئلعا جؤئق ؤاقئتتئث ئشئندة قازاقتئث باسئنان نة وتپةدئ دةيسئز. ءبئر عانا «اقتابان شذبئرئندئ، القاكول سذلامانئ» ايتساق تا جةتكئلئكتئ.
ونان بةرئ دة تالاي سؤ اقتئ. ةل اؤزئندا الاتاؤ باتئردئث اتئ قالعانمةن، ةرلئك شةجئرةسئ تاريح قاتپارئندا كومةسكئلةنئپ قالا بةرگةن. جوق، باهادذردئث ةرةن ةرلئك ئستةرئ ولمةپتئ. «عالئمنئث حاتئ، باتئردئث اتئ ولمةيدئ» دةگةن راس ةكةن. حالئق ارداق تذتقان قاستةرلئسئن قئرئق جئل قئرعئن بولسا دا جادئنان شئعارماپتئ. الاتاؤ باتئر جايئنداعئ تئث دةرةكتةر بئزگة «سئپئرا شةجئرةشئلةر» ارقئلئ امان-ةسةن جةتئپ وتئر. ول شةجئرةشئلةردئث تةگئ بئلاي تاراتئلادئ: ارعئ جةتئ اتاسئنان ءسوز قونعان اؤلةتتةن شئقان اشامايلئ كةرةي دةرئپسالدئ ذلئ قاناي داتقادان قذلانقايئر قانباس باتئر؛ حانباستان - ارقار ساداق قوشقارباي باتئر؛ قوشقاربايدان - اعاسذر بي مئرزاباي؛ مئرزاباي بيدةن - پالؤان ئرسئمبةت؛ ئرسئمبةتتةن - بايعذت حارپئش؛ بايعذتتان - سئپئرا شةجئرةشئ. ول كئسئدةن ذرانشئ بولئپ، سوزاق كوتةرئلئسئندة حالقئن قولداعان اقئن ءالياسقار بايعذتوأ تؤئلادئ. ءالياسقار اقساقال الاتاؤ باتئر جايلئ مالئمةتتةردئ ذلئ اقپانتاي بايعذتوأتئث كوكئرةگئنة قذيئپ قالدئرادئ. ال ءالياسقار قاريانئث اكةسئ بايعذت ئرسئمبةت ذلئ باعداتتا ءبئلئم الئپ، باسپا ئسئمةن اينالئسئپ، حارپئش بايعذت اتانعان كئسئ ةكةن. ول كئسئ قازاقتئث ءتذپ تاريحئن جاقسئ بئلگةن، ارتئندا كوپتةگةن قولجازبا-شةجئرة، جئر-داستاندارئ قالعان كئسئ. الاتاؤ باتئر جايلئ دةرةكتةردئث ءبئر ذشتئعئن اتاقتئ مايلئقوجا اقئنننئث جئرلارئنان دا تابامئز.
جالپئ، مايلئقوجا اقئن ةل اراسئندا الاتاؤ باتئردئ كوپ جئرلاعان دةسةدئ. «ذلئ بابالار ءناسياتئن» سارئ مايداي ساقتاپ كةلگةن سئپئرا شةجئرةشئ ءالياسقار بايعذتوأ تذرار رئسقذلوأپةن پئكئرلةس بولعان كئسئ ةكةن. سامارقانداعئ ءامئر تةمئردئث مازارئن 1941 جئلئ اشؤعا قارسئ بولعان ءذش ماشايئقتئث ءبئرئ وسئ ذرانشئ ءالياسقار بولعان دةسةدئ. بذل كئسئ كةزئندة فرؤنزةنئ باسماشئلاردئث قولئنان امان الئپ تا قالئپتئ. 1969 جئلئ جازؤشئ ءسابيت مذقانوأ تا ول كئسئنئث قولئنداعئ شةجئرةلةرمةن تانئسئپ كورئپتئ. اتادان قالعان سئرلئ سوزدةردئث سئرئن كةتئرمةي وسئ ؤاقئتقا جةتكئزگةن - ءالياسقاردئث ذلئ امانتاي بايعذتوأ بولسا، الاتاؤ باتئردئث ءومئرئن، ةرلئك ئستةرئن ذزاق جئلدار بويئ ةل ئشئنةن سذراستئرئپ، تئرنةكتةپ دةرةكتةر جيناعان قالامگةر اسان تذرابايةأ ةكةنئن ايتا كةتةلئك. الاتاؤ باتئردئث ازان شاقئرئپ قويعان ةسئمئ ءاز-عاراب ةكةن، كةيئن كةلة الاتاؤ باتئر اتانئپ كةتئپتئ. الاتاؤ باتئردئ كورشئ ةلدةر نةشة ءتذرلئ اتتارمةن اتاعان كورئنةدئ. قئزئلباستار الاتاؤدئ «ورساق ءازئم ءبي» دةسة، تذرئكمةندةر «الاسورپا» - جاؤدان قايتپايدئ» دةپ اتاپتئ، ال ورئستار «گورچين» اتاندئرئپتئ. مذنئسئ قازاقتئث «عارشئن» - تاؤ شةندئ» دةيتئن سوزئنةن تؤسا كةرةك.
الاتاؤ باتئردئث اتا تةگئن سئپئرا شةجئرةشئلةر بئلاي تاراتادئ: جورتپاس بةسايدار بي تؤ تئككةننةن - ساباي دارا، ساباي دارادان الاتاؤ باتئر تؤادئ. الاتاؤ باتئردئث جانازاسئن ازئرةت سذلتاننئث باس ءيمامئ بولعان اراب باسئ حاسان قوجا شئعارعان دةسةدئ. باتئر مذرئنقاراق تاؤئنئث باسئنا جةرلةنةدئ (مذرئنقاراق تاؤئ وثتذستئك قازاقستان وبلئسئنئث ارئس اؤدانئنئث بايئرقذم ةلدئ مةكةنئنةن 22 شاقئرئم جةردة ورنالاسقان). الاتاؤ باتئر اتاقتئ تاؤةكةل حاننئث باس قولباسشئسئ بولعان دةدئك. ال تاؤةكةل حاننئث تذسئندا قازاق حاندئعئ سان ايماقتئ الئپ جاتقان الئپ يمپةريا بولعان. ءوزئن قازاق پةن قالماقتئث حانئمئن دةپ ساناعان تاؤةكةل حان 1582 جئلئ بابا سذلتاندئ ءبئرجولا تالقانداپ، باسئن العان. قاس جاؤئن ولتئرگةنگة ريزا بولعان شايباني ابدوللا حان سامارقان وثئرئندةگئ افريكةنت (سامارقان شاهارئنئث نةگئزئن قالاعان تذران پاتشاسئ افراسيابتئث اتئنان شئققان) يةلئگئن تاؤةكةل حانعا سئيعا تارتادئ. دةگةنمةن بذرئن بابا سذلتاننئث ةنشئسئندة بولعان ساؤران، تذركئستان، وتئرار، سايرام قالالارئنئث ابدوللا حاننئث يةلئگئنة ءوتؤئ، قازاق حاندئعئنا ءبئرقانشا قاؤئپ توندئرةدئ. سوندئقتان تاؤةكةل حان 1583 جئلئ بذحارا حانئمةن جاساسقان شارتتئ بذزئپ، تاشكةنتكة تئكة شابؤئل جاساپ، سئرداريا بويئنداعئ قالالاردئ تذگةل قازاققا قايتارئپ الادئ.
1598 جئلئ ابدوللا حاننئث ولگةنئن پايدالانئپ، 100 مئثنان استام قازاق اسكةرئمةن ماؤةرةنناحرعا شابؤئل جاسايدئ. ءسويتئپ، احسي، ءاندئجان، تاشكةنت، سامارقاند قالالارئن باسئپ الادئ. سامارقانعا ءئنئسئ ةسئم سذلتاندئ 20 مئث اسكةرمةن قالدئرئپ، ءوزئ بذحارا قالاسئن قورشاؤعا الؤ كةزئندة تيگةن وقتان جارالانعان تاؤةكةل حان تاشكةنتتة قايتئس بولادئ. شئندئعئندا، قازاقتئث ةث كوپ سوعئسقان حالقئ ورئستار دا، جوثعارلار ةمةس، الا شاپاندئ وزبةكتةر بولعان. سئر بويئنداعئ سئعاناق، ياسسئ، اركوك، ساؤراندئ وزبةكتةر مةن قازاقتار كةزةكپة-كةزةك الئپ، ءبئر جارئم عاسئر بويئ قان-قئرعئن سوعئسقان. تاريحشئلار وسئ وزبةك-قازاق سوعئسئن اينالئپ ءوتئپ، اؤئزعا الا بةرمةيدئ. تاؤةكةل حاننئث تذسئنداعئ تاريحقا تةرةثدةمةي، ابئلاي حاننئث توثئرةگئنةن شيئرلاپ شئقپاي جذرگةنئمئز تاعئ بار. الاتاؤ باتئردئث اتئنئث كومةسكئلةنؤئنئث ءبئر ذشتئعئ سوندا دا جاتئر. بذگئندة وزبةكستان مةن تاجئكستان تالاسئپ جذرگةن سامارقانت شاهارئ حان تاؤةكةلدئث زامانئندا قازاق حاندئعئنئث ءبئر استاناسئ بولعان. حان تاؤةكةلدئث باس باتئرئ ءاز عاراب بةسايدارذلئ الاتاؤ باتئردئث ذسئنئسئمةن الشئن جالاثتوس باهادذر سامارقاننئث شاهاباتئ (حاكئمئ) بولئپ تاعايئندالادئ. وعان دةيئن سامارقانعا ةسئم سذلتان بيلئك جذرگئزگةن. قازاقتئث 16 حانئ سول سامارقانتتا جةرلةنگةن. كةزئندة ابئلاي حان دا اتالارئنئث جولئمةن سامارقانتتئ باعئندئرعان.
الاتاؤ باتئردئث ذسئنئسئمةن جالاثتوس 1612 جئلئ سامارقان قالاسئ مةن ءؤالاياتئنئث ءامئرئ اتانئپ، وسئ بيلئكتئ ءومئرئنئث سوثئنا دةيئن، ياعني 1656 جئلئ باقيلئققا اتتانعانشا ؤئسئندا ذستايدئ. جالاثتوس باهادذردئث 1643 جئلئ جةتئسؤ جةرئندةگئ اتاقتئ وربذلاق شايقاسئنا قاتئسئپ، جوثعار قونتايشئسئ بااتؤردئث كذشئ باسئم قولئن جةثئپ شئعؤعا ولشةؤسئز ذلةس قوسقانئ بةلگئلئ. سول كةزدة جاسئ 68-گة كةلگةن قولباسشئ جاثگئر حاننئث 600 ساربازئنا ءوزئنئث 20 مئث شةرئگئن قوسئپ، ءدذربئت-ويراتتئث 50 مئث جاؤئنگةرلئك اسكةرئن تاس-تالقان ةتكةن. جالاثتوستئث تاريحتا اتئن قالدئرعان ةكئنشئ ءبئر قئرئ، ونئث سامارقاننئث رةگيستان الاثئندا ساؤلةت ونةرئنئث وزئق ذلگئلةرئ قاتارئنا جاتاتئن «شير-دور» جانة «تيللا-كاري» مةدئرةسةلةرئن سالدئرتؤئنان ةكةنئ بةلگئلئ. قازاقتئث تاسقا باسئلعان اقيقي تاريحئ تاتئمسئز ةكةنئ بةلگئلئ. حالقئمئزدئث سان قيلئ شةجئرةسئ اؤئزشا تاريح ارقئلئ اؤئزدان اؤئزعا جةتئپ وتئرعانئن دا بئلةمئز. ءالئ كذنگة دةيئن تاريحئمئزدئث ءبئرجولا بذتئندةلمةي وتئرعانئ دا، بذل ورايدا ءبئزدئث اثئزدئ، قازاقئ اسئرةلةؤ مةن وزگة ذلت وكئلدةرئنئث جازعانئن مالدانئپ جذرگةنئمئز دة شئندئق. ءبئزدئث دة كوبئنة اؤئزشا شةجئرةگة سذيةنئپ وتئرعانئمئزدئ وقئرمان ءبئلئپ وتئرعان بولار. باتئر - قاشان دا حالئقتئث ذلئ. بذل - داؤسئز اقيقات. ةندةشة، حاس باتئردئ رؤعا، اتاعا ءبولئپ، جئلئكتةؤ جاراسئمسئز قئلئق. ال الاتاؤ باتئر تؤرالئ اقيقي شةجئرة، عئلئمي قاعيدا، داؤسئز دةرةككة قذرئلعان شئندئق بولاشاقتا جازئلا جاتار دةگةن ويدامئز.
تورةعالي تاشةنوأ
(«ايقئن» گازةتئ. اقپاننئث 18 ئ. 2010 جئل)