تۇرمەدە 25 جىل وتىرىپ شىققان «بارونمەن» اڭگىمە

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات. - ءسىز قاي جەردە تۇرسىز؟ مەن تولە ءبي مەن مومىش ۇلى كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى ايالدامادا تۇرمىن، - دەدى ۇيالى تەلەفونىما، گۇجىلدەگەن جۋان دا، شىڭكىلدەگەن جىڭىشكە دە ەمەس، ورتاشا قوڭىر داۋىس.

- وندا بەرى قاراي ءوتىڭىز، مەن تۋرا بازاردىڭ الدىندا تۇرمىن.

ىلە باعدارشامنىڭ جاسىل جارىعى جانىپ، بەرى قوزعالعان كوپشىلىكپەن بىرگە ۇزىن بويلى، قاقپاق جاۋىرىندى، بۇتىنا جينسى، ۇستىنە قوڭىر بىلعارى كۇرتەشە كيگەن جىگىت اعاسىنىڭ شيراق جۇرىسپەن بەتتەپ كەلە جاتقانىن كورىپ، ءداۋ دە بولسا وسى بولار دەدىم. قاتەلەسپەپپىن. ومىردە تۇڭعىش رەت كورىپ تۇرسا دا، ول دا ءوزىن كۇتىپ تۇرعان مەن ەكەنىن بىردەن ءبىلدى.

- ءجۇرىڭىز، ءبىر وڭاشالاۋ جەردە وتىرىپ اڭگىمەلەسەيىك، - دەدىم ەمەن-جارقىن قول الىسىپ، ءوزىن جانبولات دەپ تانىستىرعان وعان. جاقىن ماڭداعى كافەگە كىرگەن سوڭ مەنى تورگە وزدىرىپ، قانداي تاعام الدىرۋ كەرەكتىگىن اقىلداسا باستادى.

- ماعان ءبىر شاينەك كوك شاي بولسا بولدى، تىسكەباسار ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس.

- وندا وزىمە ءسۇت قوسىلعانىن الدىرايىن، - دەگەن ول. - ەشكىمگە سىر شاشا بەرمەۋشى ەدىم، بۇگىن سىزگە اشىلعىم كەلىپ وتىر، - دەپ، داياشىنىڭ شاي-پايى دايار بولعانشا اڭگىمەسىن باستاي جونەلدى.

- جايىقتىڭ جاعاسىندا ءوسىپ، نارىن قۇمىندا تۋعانمىن. رۋىم - بەرىش. اتالارىم يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ەكەن. بار-جوعى ءبىر جاسىمدا اكە- شەشەم بىردەي كولىك اپاتىنان قازا تاۋىپتى دا، اتام مەن اجەمنىڭ قولىندا ءوسىپپىن. سول كىشكەنتاي جەتىمەك كەزىمدە اكەمنىڭ ءىنىسىنىڭ ايەلىنەن نەبىر قورلىقتى كوردىم. ەڭبەكتەپ جۇرگەنىمدە تەۋىپ جىبەرىپ، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن ءبىر-اق ىتقىتادى ەكەن. اتىراۋدا، الىس قۇم ىشىندە قوي باعامىز. كەلىنى كۇن كورسەتپەگەسىن، امالدىڭ جوعىنان اتا-اجەم مەنى مەكتەپ جاسىنا تولعان سوڭ، جايىقتىڭ جاعاسىنداعى بالالار ۇيىنە وتكىزدى. كانيكۋل كۇندەرى شانا جەككەن تۇيەمەن كەلىپ، اينالىپ-تولعانىپ، ۇيگە الىپ كەتىپ، قارنىمدى ابدەن تويدىراتىنى ەسىمدە. التىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە الدىمەن اتام، ارتىنان اجەم ومىردەن وزدى دا، قايتىپ مەنى ىزدەگەن جان بولمادى.

كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى جەتىم بالالار ءۇيىنىڭ جاعدايىن قۇداي باسقا بەرمەسىن. بىلىق ەدى عوي. نەگە ەكەنىن، تاماق جەتىسپەيتىن. قازىرگىدەي باقىلاۋ، تەكسەرىس جوق ول كەزدە. شاماسى، ءبىرىنشى نە ەكىنشى سىنىپتا وقيتىن كەزىم. جەتىنشى-سەگىزىنشى سىنىپتا وقيتىن قىزداردى كوزىمنىڭ الدىندا قىزىل جاعالىلاردىڭ زورلاپ كەتكەنىن دە كوردىم. «قىزدارعا تيىسپە» دەپ ءالىمنىڭ كەلمەيتىنىنە قاراماي، الگىلەردىڭ شاۋجايىنا جارماسام. يتەرىپ كەپ جىبەرگەندە، انانداي جەرگە ۇشىپ تۇسەمىن. سول اپالارىمنىڭ كەيىنگى تاعدىرى نە بولدى ەكەن دەپ ويعا باتامىن كەيدە... كۇنى بويى جايىقتىڭ جاعاسىندا بالىقشىلارعا جالدانىپ نان تابامىز. ول كەزدە كوك ءتۇتىنى بۇرقىلداعان پاروحودتار ءجۇزىپ جۇرەتىن. بالىقتىڭ نەشە ءتۇرى بولاتىن، - دەگەن جاڭا تانىسىم بالالىق شاعىن اسا ءبىر ساعىنىشپەن ەلجىرەي ەسكە الدى. ارا-اراسىندا ەزۋ تارتىپ، كۇلىپ تە قويادى. ماعان قىزىق بولماعانمەن، وزىنە قىزىق. بولماعان بالالىق شاق دەگەن وسى-اۋ...

- مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، اتىراۋداعى مۋزىكا ۋچيليشەسىنە وقۋعا ءتۇستىم. كىشكەنتايىمنان دومبىرا تارتىپ وسكەنمىن. انشىلىكتەن دە كەتارى ەمەسپىن. سول جەردەن اسكەرگە الىپ كەتتى. تەڭىز جاياۋ اسكەرى قاتارىندا ءجۇرىپ، اسكەري توبەلەس ادىستەرىنە ابدەن قانىقتىم. اسكەردە العان العىس حاتتارىمدى ءوزىم تاربيەلەنگەن بالالار ۇيىنە جونەلتكىزەم. اسكەري ءانسامبلدىڭ بەلدى مۇشەسى بولدىم.

جاۋىنگەرلىك بورىشىمدى وتەپ بولىپ، ەلگە قايتاردا اسكەري باسشىلىقتان قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتورياعا جولداما جازدىرىپ الدىم. ونىڭ كوپ پايداسى ءتيدى. اسقاق الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى ارۋ الماتىعا كەلىپ، كونسەرۆاتورياعا دومبىرا كلاسىنا وقۋعا ءتۇستىم. ول كەزدە عازيزا جۇبانوۆا رەكتور بولاتىن. باقىت قارابالينانىڭ كلاسىندا وقىدىم. ءبىرىنشى كۋرستى امان-ەسەن بىتىرگەلى تۇرمىز. كۋرستاعى بىرنەشە قىزدى ەرتىپ، قازىرگى ورتالىق ساياباقتا كاۋاپ جەپ، پەپسي-كولا ءىشىپ وتىرمىز. سول جەردە وتىرعان ءتورت-بەس وزگە ۇلتتىڭ جىگىتتەرى ءبىر كەزدە قاسىمداعى قىزدارعا ءارتۇرلى نامىسقا تيەر سوزدەر ايتىپ، تيىسە باستادى. جىگىت دەگەن اتىم بار ەمەس پە، شىداپ تۇرا المادىم. اسكەردەن كەلگەنىمە ءبىر-اق جىل بولعان، جيىرما ءبىر جاستاعى جالىنداپ تۇرعان كەزىم. الگى سوتقارلاردىڭ بىرەۋىنە جۇدىرىعىمدى قاتتى سىلتەپ ەدىم، ۇشىپ ءتۇستى. قۇلاعىنان قان كەتكەنىن كورىپ، بىردەن ءولىپ كەتكەنىن سەزدىم. ەندى ايانار ەشتەڭە قالمادى. ءوزىم دە ابدەن اشىنىپ السام كەرەك. قارسى كەلگەن تاعى بىرەۋىن اياماي، قاشان سۇلاپ تۇسكەنشە سابادىم. قالعاندارى تىم-تىراقاي قاشىپ كەتتى. تاياق جەگەن ەكىنشى جىگىت تە اۋرۋحاناعا جەتپەي جولدا ءۇزىلىپتى. ميليتسيا دەمدە قاپتاپ كەتتى. نە كەرەك، 1977 - جىلى 21 جاسىمدا ەكى كىسىنى جالاڭ قولمەن ولتىرگەنىم ءۇشىن بىرنەشە باپپەن ون بەس جىلعا سوتتالىپ كەتە باردىم.

تۇرمە تابالدىرىعىن اتتاعان ساتتەن باستاپ مەن ءۇشىن ۋاقىت شىن مانىندە توقتاپ قالدى. ساعات ءجۇرىسىن توقتاتتى. ودان كەيىنگى ءومىردى باسقا بەرمەسىن. كۇنى-ءتۇنى باقىلاۋداسىڭ. تەك سەنىمەن جۇمىس ىستەيدى. ول - ءومىر ەمەس. ءومىر دەگەن، مىنە، ءسىز بەن ءبىزدىڭ جايباراقات شاي ءىشىپ وتىرعانىمىز، اينالادا قاپتاپ جۇرگەن ادامدار، قىزىلدى-جاسىلدى قوزعالىس. قىز-كەلىنشەكتەر... - جان-جاعىنا توردان جاڭا شىققان جولبارىستاي كوز جۇگىرتكەن جاڭا تانىسىمنىڭ كەيپىندە بۇگىنگى ومىرىنە دەگەن سونشالىق ريزاشىلىق كەيىپ بار ەدى. ول سەكىلدى ەركىن ءومىردى ەشقاشان باعالاي المايتىنىمىزدى ءتۇسىندىم.

- تۇرمەدە باس-اياعى جيىرما بەس جىل وتىردىم. الدىندا ون بەس جىلعا سوتتالدىم دەدىم عوي. سول جاقتا ءجۇرىپ تاعى دا ەكى رەت بۇزاقىلىق جاساپ، بەس-بەس جىلدان قوسىمشا ون جىل قوسىپ الدىم. ونىڭ ءبىرى بىلاي. زونادا «بارون» دەگەن لاقاپ اتى بار سىعان جىگىتى بولدى. ءوزى ەڭگەزەردەي قاتىگەز بالە ەدى. سول ماعان ءتيىسىپ قويمادى. «مەنىڭ ۇزاق مەرزىمگە سوتتالعانىمدى جاقسى بىلەسىڭ. تاعى دا مەرزىم جاماپ العىم كەلمەيدى، تىنىش جۇرگىم كەلەدى» دەسەم دە، ءتيىسۋىن قويمادى.

سودان الگى سىعاندى اياماي سوققىعا جىقتىم. ءسويتىپ، ونىڭ «بارون» دەگەن اتاعىن تارتىپ الدىم. سودان باستاپ ءبارى مەنى «بارون» دەپ اتاپ كەتتى. ەسەسىنە، تاعى دا بەس جىل مەرزىمدى جاقسىلاپ موينىما ءىلىپ بەردى.

باسىندا قاراعاندى، ماڭعىستاۋ تۇرمەلەرىندە بولدىم، كەيىننەن قۇتىلعىسى كەلگەندەر مەنى رەسەي تۇرمەلەرىنە اۋدارىپ جىبەردى. ماسكەۋ، سانكت- پەتەربۋرگتەن باستاپ، ءسىبىردىڭ ءبىرقاتار تۇرمەلەرىن كوردىم... زاڭدى ۇرىنىڭ تالايىمەن قول الىسىپ، اڭگىمەلەستىم... قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، باسقا مەملەكەتكە اينالعاندا، مەن سىرتتا، رەسەي تۇرمەسىندە قالىپ قويدىم. سودان قازاق ازاماتى رەتىندە «مەنى قازاقستانعا قايتارىڭدار» دەگەن ارىز-شاعىم جازۋعا كىرىستىم. ورىستار، وبالى نە كەرەك، كومەكتەستى.

ءبىراق مەرزىمىم سوزىلىپ كەتتى. 90- جىلدارى قازاقستاندا نە بولعانىن بىلمەيمىن، رەسەيدە سۇمدىق بىلىق بولدى. دوكەيلەر تۇرمە باستىقتارىمەن بىرىگىپ، تەمىر توردا جاتقان ءبىزدى بايلاردى توناۋعا، بيزنەسى بارلاردى قورقىتىپ-ۇركىتۋگە پايدالاندى. «ءوزىڭنىڭ مۇسىلمانىڭ عوي» دەپ شەشەندەر مەن تاتارلارعا مەنى ايداپ سالاتىن. «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەيسىڭ شەشەندەرگە كەۋدەڭە قوس قولىڭدى قويىپ، جاعدايدى قالاي شەشۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندىرىپ. ولار بىردەن كەلىسەدى. تاتار اعايىندارمەن سويلەسۋ قيىنىراق. ءبىراق ەشكىمگە زورلىق جاساپ، زيانىمدى تيگىزبەدىم. بارىنشا ءادىل شەشۋگە تىرىستىم، - دەگەنىندە، مەنىڭ الدىمداعى شاينەك تولى شاي سارقىلىپ، ەكىنشى شايعا تاپسىرىس بەرگەن ەدىك.

- ەشكىم ءسىزدى جيىرما بەس جىل تۇرمەدە وتىرعان دەپ ويلامايدى، ءوزىڭىزدى جاقسى ساقتاپسىز، - دەدىم شىعارماشىلىق ادامىنا ءتان زيالىلىق اڭعارىلاتىن كەسەك ءبىتىمدى ءتۇر-كەلبەتىنە بارلاي قاراپ.

- ەندى... ءوزىمىزدى وسىلاي ۇستاماساق بولمايدى، - دەپ جىلى جىميدى ول. - تۇرىڭنەن تۇگىڭ شىعىپ تۇرسا، ول دا بولمايدى عوي. تۇرمەدە ءومىرى تەمەكى شەگىپ، اراق ىشكەن ەمەسپىن. قازىر دە شەكپەيمىن، ىشپەيمىن دە. قازىر جاسىم ەلۋ جەتىدە. قۇدايعا شۇكىر، دەنساۋلىق بار. ءسىبىردىڭ سۋىعى ءبىراز جەپ قويعانى بولماسا. باستان كوپ نارسە ءوتتى. مويىمادىم. مويىساڭ، ءبىتتى عوي، موينىڭا ءمىنىپ الادى...

- تۇرمەدەگىلەر «چيفير» ىشپەيتىن بە ەدى؟ - دەدىم تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنان سىر تارتقىم كەلىپ.

- «چيفير» دەگەن مىناداي، شايدى مولىنان سالىپ، قاتتى قويۋ عىپ شىعارىپ، سىعىپ الادى، - دەدى ول شاينەكتەگى شايدى نۇسقاي وتىرىپ ءتۇسىندىرىپ. - سوسىن اينالا كەزەك-كەزەك ءبىر-بىرىنە تابىستاپ وتىرىپ ىشەدى. مەن ىشپەي، ەرنىمدى بىلاي تيگىزەم دە قويامىن، - دەدى ول كەسەنى يەگىنە دەيىن اپارىپ. - تۇرمەنىڭ زاڭدارى كوپ قوي، ونىڭ قايسى-ءبىرىن ايتارسىڭ...

- نە كەرەك، 2002 - جىلى تۇرمەدەن ءبىرجولا بوساپ شىقتىم. جيىرما ءبىر جاسىمدا قامالىپ، قىرىق التى جاسىمدا بوستاندىققا شىعىپپىن. بۇكىل جاستىق شاعىم تەمىر توردا ءوتىپ كەتتى. كۇيشى بولۋ ارمانىم ەدى... ماڭدايىڭا جازىلعان تاعدىردان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. ءبىزدىڭ جاقتا «باندى امانعالي» دەگەن ەر وتكەن. «مەن ءوزىم امانعالي اتانامىن، بايلاردان تاڭداپ ءجۇرىپ ات الامىن» دەگەن ولەڭى بار. جازىقسىز قۋعىندالىپ، سودان اشىنىپ وتكەن عوي... مەنىڭ سوققىمنان قايتىس بولعان ەكى جىگىت، ولار دا سول كەزدە جيىرمالارداعى ورىمدەي جاس بولدى، ارۋاقتارى كەشىرەر دەپ ويلايمىن، ارتىعىمەن جازامدى وتەدىم عوي. قازىر ەلۋ جەتىگە كەلدىم. سالت باستى، ساباۋ قامشىلىمىن. ۇيلەنەيىن دەسەم، قولايلى ايەل جوق. «كرەديتىمدى جاۋىپ بەرسەڭ، تيەمىن» دەيتىندەر كوپ. نەشە ءتۇرلىسى بار، - دەپ جانبولات ءبىر اۋىق ويلانىپ قالدى.

- ايتپاقشى، تۇرمەدەن شىققان سوڭ باياعى اكەمنىڭ ءىنىسىن ىزدەپ باردىم. شال «جانبولات كەلدى» دەگەندى ەستىپ، جالاڭاياق اتىپ شىعىپ، قۇشاقتاپ جىلادى. «اعامنان اۋماي قالىپسىڭ، «سوتتالىپ كەتىپتى» دەگەنىڭدى ەستىدىك، باسقاداي حابارىمىز بولمادى» دەدى. «مىنا كەمپىرىمە سوندا ءالىم كەلمەدى عوي» دەپ، باياعى بالا كەزىمدە كورسەتكەن قورلىعىن كەمپىرىنىڭ ەسىنە سالدى. ول كەمپىر نە دەسىن، تومەن قاراپ ۇيالعانسىدى. كەمپىر ءالى ءتىرى، اعام ومىردەن ءوتىپ كەتتى.

ستۋدەنت كەزىمدەگى كىسى ولتىرگەن توبەلەسىمە كۋا بولعان قىزداردىڭ ءبىرى اتىراۋ وبلىسىنداعى مۋزىكالىق كوللەدجدىڭ بىرىندە ديرەكتور بولىپ قىزمەت اتقارادى دەگەندى ەستىپ، ىزدەپ باردىم. بىردەن تانىپ، ۇشىپ تۇردى. بالالى-شاعالى ەكەن. ۇيىندە قوناق قىلىپ كۇتتى...

«ات جاقسىسى كەرمەدە، ەر جاقسىسى تۇرمەدە» دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەيمىن، جيىرما بەس جىل تۇرمەدە بولسا دا ەش مويىماعان، نامىسىن تاپتاتپاعان، ومىردەن جاقسى-جاماندى كورىپ، ابدەن ىسىلعان، ءتۇرى سۇستى بولسا دا، ىزعار دا، ىزا دا جوق، كەرىسىنشە، سابىر مەن ادىلەت تۇنعان جاڭا تانىسىمنىڭ جانارىنا بارلاي قاراپ.

اۆتور: تورەعالي تاشەنوۆ

«ايقىن» گازەتى

2014- جىل