بيىل قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى، ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى، جازعى وليمپيادا ويىندارى
قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويى
2016-جىلدىڭ 16- جەلتوقسانىندا - قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويى. بۇل مەملەكەتىمىز بەن حالقىمىز ءۇشىن ەڭ باستى ءارى قۇندى مەرەكە بولماق. تاۋەلسىز ەلىمىز شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە قارجى داعدارىستارىنىڭ قيىندىقتارىنا قارسى تۇرا ءبىلدى، تۇراقتى دامۋ جولىنا ءتۇسىپ، بيىك بەلەستەردى باعىندىردى، تولاعاي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى، الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا ەندى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەلدى دامىتۋداعى ستراتەگيالىق باعدارلامالارى مەرزىمىنەن بۇرىن جۇزەگە اسىپ كەلەدى.
وسى كەزەڭ ىشىندە نە تىندىردىق؟ 25 جىلدا جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز قانداي؟ بيىل وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن، وتكەن جىلدارعا قورىتىندى جاساپ، ماڭگىلىك ەل بولۋعا بەكىنگەن مەملەكەتىمىزدىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگى تۋرالى وي تولعايتىن ەلىمىزدىڭ ەسەپتى جىلى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.
وسى ورايدا، 2015-جىلعى 30- قاراشاداعى حالىققا ارناعان جولداۋىندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تاۋەلسىز مەملەكەت اتانعانىمىزدىڭ 25 جىلدىعىنا اياق باسقالى تۇرعانىمىزدى ايتا كەلىپ: «بۇل - تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ جولىنداعى ولشەۋسىز ەڭبەگىمىزدىڭ شيرەك عاسىرلىق بەلەسىن قورىتىندىلايتىن مەرەيلى ءسات. تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋ وعان قول جەتكىزۋدەن دە قيىن. مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تۇعىرىن مىزعىماستاي نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن بىزگە ءالى تالاي وتكەلى كۇردەلى، وكپەگى كوپ بۇرالاڭ جولداردان وتۋگە تۋرا كەلەدى»، - دەپ الداعى كەزەڭدە كەزدەسەتىن سىن- قاتەرلەردەن مۇدىرمەي وتۋگە شاقىردى.
ال 2015-جىلعى 15- جەلتوقسان كۇنى تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا سويلەگەن قۇتتىقتاۋ سوزىندە ەلباسى: «ءاربىر ەلدىڭ جىلناماسىندا ونىڭ جاڭا تاريحىنىڭ باستاۋى بولعان تاعدىرشەشتى تاڭدار بولادى. ءبىز ءۇشىن جاڭا ءداۋىردىڭ ارايلى تاڭى 1991-جىلى 16- جەلتوقساندا اتتى. سول كۇنى الەم كوگىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» اتتى جاڭا جۇلدىز جارقىراي تۋدى»، - دەي كەلىپ، حالقىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ مىزعىماس تۇعىرىن بەكىتىپ، ماڭگىلىك ەل بولۋعا بەت بۇرعانىن اتاپ ءوتتى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى
2016-جىلى الاش كوسەمى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، جۋرناليست، عالىم، حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ وتەدى. يۋنەسكو- نىڭ 2015-جىلى 18- قاراشادا پاريجدە اياقتالعان باس كونفەرەنتسياسىنىڭ 38- سەسسياسىندا وسىنداي قاۋلى قابىلداندى.
ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحان (05.03.1866، قارقارالى ۋەزى، سەمەي وبلىسى، دالا ولكەسى - 27.09.1937، ماسكەۋ) - XIX ع. سوڭى مەن XX ع. باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى قاتارىنداعى اسا ەرەكشە تۇلعا. كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت- ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ تۇڭعىش ءتوراعاسى، پۋبليتسيست، عالىم، اۋدارماشى.
2011-جىلى ماسكەۋدەگى دون زيراتىندا الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان جەرلەنگەن قابىرگە ەسكەرتكىش- تاس قويىلدى. بەلگىلى ءاليحانتانۋشى سۇلتانحان اققۇل ۇلى ءوز ماقالاسىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ نىعمەت نۇرماقوۆپەن بىرگە ماسكەۋدە جەرلەنگەنىن جازادى. 1937-جىلى 27- قىركۇيەكتە اتىلعان ارىستارىمىز ماسكەۋ قالاسىنداعى دون قورىمىنداعى 1№ ورتاق قابىرگە جەرلەنىپتى.
جاقىندا ماسكەۋگە بارىپ، بۇل دەرەكتىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن قاراعاندىلىق عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، الەكەڭ مەن نىعمەت اتالارىمىزعا توپىراق بۇيىرعان ورىندا كەڭەس وداعىنىڭ زۇلمات ساياساتىنىڭ قۇربانى بولعان 5065 ادام جەرلەنگەن كورىنەدى.
قاراعاندىنىڭ «بولاشاق» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نۇرلان ورىنباسار ۇلى دۋلاتبەكوۆتىڭ باستاما كوتەرۋىمەن ءاليحان بوكەيحان مەن نىعمەت نۇرماق ۇلىنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش- تاقتا ورناتىلدى.
بەلگىلى تۇلعانىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا ەلىمىزدە كوپتەگەن ىرگەلى ىستەر اتقارىلادى دەپ كۇتىلۋدە. ءا. بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تەرەڭ زەرتتەلىپ، تىڭ دەرەكتەر تابىلادى دەگەن ۇمىتتەمىز.
2016-جىلى - وليمپيادا ويىندارى
وليمپيادا ويىندارى برازيليانىڭ ريو-دە-جانەيرو قالاسىندا 2016-جىلدىڭ 5 - 21- تامىز كۇندەرى ارالىعىندا وتكىزىلەدى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. وليمپيادا ويىندارى العاش رەت وڭتۇستىك امەريكادا وتكىزىلگەلى تۇر. وسى كەزگە دەيىن ريو-دە-جانەيرو قالاسى 1936, 1940, 2004 جانە 2012-جىلدارى وليمپيادا ويىندارىن وتكىزۋگە ءوتىنىش بەرگەن، الايدا بىردە-ءبىر رەت فينالدىق داۋىس بەرۋگە قاتىسۋشىلار قاتارىنا وتە الماي كەلگەن ەدى.
وسى جولى برازيليا ەلى مۇنداي مۇمكىندىككە قول جەتكىزىپ وتىر. عالامتوردا جاريالانعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ۇمىتكەر قالالاردىڭ ۇسىنىسىن قابىلداۋ ءراسىمى 2007-جىلدىڭ 16- مامىرىندا باستالىپ، سول جىلدىڭ 13- قىركۇيەگىندە اياقتالعان. جازعى وليمپيادانى وتكىزۋگە ۇسىنىس بەرگەندەردىڭ اراسىندا باكۋ (ءازىربايجان)، دوحا (قاتار)، مادريد (يسپانيا)، پراگا (چەحيا)، ريو-دە-جانەيرو (برازيليا)، توكيو (جاپونيا)، چيكاگو (ا ق ش) جانە ماسكەۋ (رەسەي) قالالارى بولعان.
داۋىس بەرۋ فينالىنا ءتورت قالا (مادريد، ريو-دە-جانەيرو، توكيو، چيكاگو) شىعادى. 2009-جىلدىڭ 2- قازانىندا دانيانىڭ كوپەنگاگەن قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق وليمپيادا كوميتەتىنىڭ 121- سەسسياسىندا وتكەن داۋىس بەرۋ ناتيجەسىندە ريو-دە-جانەيرو 2016-جىلدىڭ جازعى وليمپيادا ويىندارىن وتكىزۋ مارتەبەسىنە يە بولادى.
سونىمەن قاتار بيىل وليمپيادا ويىندارىنىڭ وتكىزىلە باستاعانىنا 120 جىل تولادى. قازىرگى زامانعى العاشقى وليمپيادا ويىنى 1896-جىلى گرەكيا استاناسى افينا قالاسىندا وتكەن بولاتىن.
ءتورت جىلدا ءبىر رەت وتەتىن جاھاندىق سپورت باسەكەسى ءاربىر تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ بەدەلى مەن الەۋەتىن كورسەتۋ ءۇشىن دە ماڭىزدى ەكەنى انىق. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستان سپورتشىلارى 43 ليتسەنزياسىن ۇتىپ الدى. 2016-جىلدىڭ العاشقى جارتىجىلدىعىندا وتەتىن ليتسەنزيالىق حالىقارالىق جارىستاردا ەل سپورتشىلارى ءالى دە ءبىراز جولداما الادى دەگەن سەنىمدەمىز. سپورت جانە دەنە شىنىقتىرۋ ىستەرى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ەلسيار قاناعاتوۆتىڭ ايتۋىنشا، جولداما سانى 2012 -جىلعى جازعى وليمپياداعا العاننان از بولمايدى. ايتا كەتۋ كەرەك، لوندون وليمپياداسىندا قازاقستان ساڭلاقتارى سپورتتىڭ 20 ءتۇرى بويىنشا 115 ليتسەنزيا العان بولاتىن.
لوندون وليمپياداسىندا قازاقستان 7 التىن، 1 كۇمىس، 5 قولا مەدال جەڭىپ الىپ، مەدال سانى بويىنشا جالپى ەسەپتە 204 ەل اراسىندا 12- ورىندى يەلەندى. بۇل بۇعان دەيىنگى جەتىستىكتەردەن بىرنەشە ەسە اسىپ تۇسكەن ەدى.
ەندى بيىل برازيليانىڭ ريو-دە-جانەيرو قالاسىندا الاۋى تۇتاناتىن وليمپيادا ويىندارىندا دا قازاقستان سپورتشىلارى ۇزدىك كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزىپ، ەڭ بيىك تۇعىرعا كوتەرىلىپ، كوك بايراعىمىزدى جەلبىرەتىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ ءانۇرانىن شىرقاتادى دەگەن سەنىمدەمىز!
2016-جىلى مەملەكەتىمىز بەن حالقىمىز ءۇشىن ءمانى مەن ماڭىزى زور ءبىرقاتار مەرەيتويلار مەن اتاۋلى كۇندەر بار.
اتاپ ايتقاندا، بيىل:
2016-جىلى بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلعانىنا 215 جىل تولادى.
ىشكى قازاق ورداسى (بوكەي ورداسى) - 1801-جىلى ەدىل مەن جايىق ارالىعىندا ىرگەسى قالانعان ساياسي قۇرىلىم.
1801-جىلى وعان دەيىن قازىرگى اقتوبە وبلىسىن قونىستانىپ كەلگەن نۇرالى حاننىڭ ەكىنشى ۇلى بوكەي سۇلتان رەسەي پاتشاسىنا ەدىل مەن جايىق وزەندەرى ارالىعىنداعى بوس جاتقان اتامەكەنىنە كوشىپ- قونىستانۋعا رۇقسات سۇراپ، ءوتىنىش جولدايدى. رەسەي يمپەراتورى پاۆەل I بوكەي سۇلتاننىڭ ءوتىنىشىن قابىل الىپ، 1801-جىلى 11- ناۋرىزدا جارلىق شىعارىپ، رۇقسات بەرەدى.
سول جىلدىڭ كۇزىندە بوكەي سۇلتان وزىنە قاراستى 5 مىڭ ءتۇتىن اۋىلىمەن جايىقتىڭ ىشكى بەتىنە كوشىپ-قونىستانادى. تاريحتا ىشكى قازاق نەمەسە بوكەي ورداسى اتالعان ولكەنىڭ ىرگەسى وسىلاي قالانادى. وردا قالاسىنىڭ ىرگەسى قالانادى. بۇگىنگى تاڭدا باتىس قازاقستان وبلىسى، بوكەيوردا اۋدانىنداعى حان ورداسى اۋىلى سول قالانىڭ قالعان جۇرناعى.
1916-جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ 100 جىلدىعى. 1916-جىلى 25- ماۋسىم كۇنى ۇلتى ورىس ەمەس، «بۇراتانا» سانالعان حالىقتاردىڭ 19 بەن 43 جاس ارالىعىنداعى ەر ازاماتتارىن سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جەردە قورعانىس قۇرىلىستارىن سالۋ مەن تىل جۇمىستارىنا الۋ جونىندە پاتشا جارلىعى شىعادى. وسى ءبىر ەلدىڭ اشۋ- ىزاسىن تۋدىرعان جارلىق قازاق جەرىندە جانە ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ءبىراز بولىگىن قامتىعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ تۇتانۋىنا باستى سەبەپ بولدى.
ەسىمدەرى حالىق جۇرەگىندە ساقتالعان، حالقىمىز بەن جەرىمىزدى قورعاپ، وزدەرى سول جولدا قۇربان بولعان باتىرلارىمىز دا، ەسەلى ەڭبەك سىڭىرگەن نەمەسە ۇلتىنا رۋحاني مول مۇرا قالدىرعان قايراتكەرلەرىمىز دە كوپ. بيىل ءبىرقاتار ارىستارىمىزدىڭ مەرەيتويى اتالىپ وتەدى.
سونىڭ ىشىندە 1836-38-جىلدارى ەلىمىزدىڭ باتىسىندا بولعان حالىق كوتەرىلىسىنىڭ قولباسشىسى يساتاي تايمان ۇلىنىڭ 225 جىلدىعى وتەتىنى جوسپارلانعان. يساتاي تايمان ۇلى 1791-جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1838-جىلى اقبۇلاق وزەنىنىڭ جاعاسىندا بولعان شايقاستا اسقان ەرلىكپەن قازا تابادى. يساتاي - جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە اتاعى شىققان اعاتاي باتىردىڭ ۇرپاعى. ي. تايمان ۇلىنىڭ ەرلىگى مەن قايراتكەرلىگى ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ جالىندى جىرلارىندا كورىنىس تاپقان.
2016-جىلى يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىسكە (1836 جىل) 180 جىل تولادى.
2016-جىلى اقىن ءارى سازگەر قالنياز شوپىق ۇلىنىڭ 200 جىلدىعى اتالىپ وتەدى.
حالىققا ءبىلىمنىڭ نۇرىن شاشقان، قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اعارتۋشى-پەداگوگى، جازۋشى، ەتنوگراف، فولكلورشى، قوعام قايراتكەرى ىبىراي التىنساريننىڭ 175 جىلدىعى دا كەڭ كولەمدە تويلانادى دەپ جوسپارلانۋدا.
قازاقتىڭ جىر ءدۇلدۇلى، اقىن قاشاعان كۇرجىمان ۇلىنىڭ جانە ايگىلى سازگەر مۇحيت مەرالى ۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويلارى دا اتالىپ وتپەك.
2016-جىلى جىر الىبى جامبىل جابايەۆتىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ وتەدى.
حالىق اقىنى قازانعاپ بايبول ۇلىنىڭ جانە اق كۇرىشتىڭ اتاسى اتانعان ەڭبەك مايتالمانى، ەكى مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى ىبىراي جاقايەۆتىڭ دا 125 جىلدىعى 2016-جىلعى ماڭىزدى ءىس-شارالار قاتارىندا تۇر.
سونىمەن قاتار اقىن، جازۋشى، پۋبليتسيست باۋبەك بۇلقىشيەۆتىڭ، بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، ءانشى، رەجيسسەر كاۋكەن كەنجەتايەۆتىڭ، داۋىلدى جىرلار جازعان اقىن حاميت ەرعالييەۆتىڭ، قازاقستان وپەرا ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ساحنا جۇلدىزدارى (ەگىزدەر) ءمۇسىلىم مەن ريشات ابدۋلليندەردىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويلارى ەلىمىزدە اتالىپ وتەتىن بولادى.
ەلىمىزگە، حالقىمىزعا ادال ەڭبەك سىڭىرگەن، يگىلىكتى ىسىمەن ارتىنا وشپەيتىن ءىز قالدىرعان بۇلاردان باسقا دا ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ دا مەرەيتويلارى وتەتىنى ءسوزسىز.
بۇدان 55 جىل بۇرىن، ياعني، 1961-جىلى 12- ساۋىردە ادام بالاسى العاش رەت عارىشقا اتتاندى. يۋري گاگارين ادامزات تاريحىندا عارىش كەڭىستىگىنە كوتەرىلگەن تۇڭعىش ازامات.
ال 25 جىل بۇرىن 1991-جىلى 2- قازاندا قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى، كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى، حالىق قاھارمانى توقتار اۋباكىروۆ عارىشقا ساپار شەكتى. 10- قازان كۇنى جەرگە ورالدى.
بيىل سەمەي سىناق ايماعىنىڭ ءبىرجولا جابىلعانىنا 25 جىل تولادى. 1991-جىلى 29- تامىزدا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى» تاريحي جارلىققا قول قويدى. وسى ورايدا، 29- تامىز قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن بۇگىنگى تاڭدا يادرولىق سىناقتارعا قارسى ارەكەتتەردىڭ حالىقارالىق كۇنى بولىپ بەلگىلەندى. بۇل تۋرالى ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ قارارى قابىلداندى.
ءاربىر ءىس-شارا ەلدى بىرلىككە، ىنتىماققا، كەلەشەككە دەگەن نىق سەنىمدى قالىپتاستىرۋعا شاقىرسا، ول حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىنى ءسوزسىز. ءمانى زور ءىس- شارالارىمىز يگىلىكتى، مەرەيتويلارىمىز مارتەبەلى بولعاي!
اۆتور: ايدىن بايمەن
