حاسەن -ءجاميلا فيلمىن الەمنىڭ 22 ەلى ساتىپ العان - ابىلاي تۇگەلبايەۆ
وسىنى وقىعاننان كەيىن ويعا قالدىق. كوكەيىمىزگە: «سونداعى ويناعان كينواكتەرلەر... ولار كىمدەر ەدى؟» دەگەن ساۋالدار كەلگەن بولاتىن. «ءيا، شىنىندا ولار كىمدەر ەدى؟ ىزدەپ كورسەك قايتەدى وزدەرىن؟ ماسەلەن، 1956-1962 -جىلدارعى ۇلى كوش كەزىندە سول ونەر ادامدارىنىڭ اراسىنان بەرگى بەتكە وتكەندەرىنىڭ دە بار بولۋى مۇمكىن- اۋ…». اقىرى تاپتىق تا! ولار: ءجاميلا - كەڭەس وداعىنىڭ حالىق ءارتىسى، ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ساڭلاق اكتريساسى فاريدا ءشارىپوۆا بولسا، ەكىنشىسى - حاسەن ءرولىن ويناعان ىقىلاس دۇكەن ۇلى اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ساز اسپاپتارى مۇراجايىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ابىلاي تۇگەلبايەۆ ەدى. كوپ كەشىكپەي الماتىدا تۇراتىن وسى اعا، اپامىزبەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەن جايىمىز بار. 2004 -جىلدىڭ جايماشۋاق سول ءبىر كوكتەمىندەگى سۇحباتتا مىنا تومەندەگى جايتتەر بەلگىلى بولعان ەدى.
- ەكەۋىڭىزگە ءبىر سۇراق: «حاسەن- ءجاميلا» فيلمىنە تۇسۋگە شاقىرىلعانعا دەيىن قايدا ءبىلىم الىپ، نە قىزمەت ىستەۋشى ەدىڭىزدەر؟
فاريدا ءشارىپوۆا: تۋعان جەرىم - شاۋەشەك قالاسى. جەتى جاسىمدا سونداعى ماحمۇد قاشقاري اتىنداعى ۇيعىر- قازاق مەكتەبىنىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم. اتالمىش ءبىلىم ۇياسىن بىتىرگەن سوڭ ۇرىمجىدەگى ساياسي كۋرسقا قابىلداندىم. ول قىتايداعى 1949 -جىلعى حالىقتىق جاڭا ۇكىمەتتىڭ ورناۋىنا بايلانىستى اشىلعان، ەلگە سونىڭ جەر رەفورماسىنىڭ ءمان- جايىن تۇسىندىرۋگە ارنالعان وقۋ ءتۇرى ەدى. كۋرس بىتەر كەزدە كوميسسيا مەنىڭ سول ۇرىمجىدە قالاتىنىمدى ايتىپ، شىڭجاڭ ۇكىمەتى كەڭسەسىندەگى اۋدارماشىلىق جۇمىسقا جىبەردى. كينوعا تۇسۋگە شاقىرىلاردىڭ الدىندا، مىنە، سوندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەنمىن.
ابىلاي تۇگەلبايەۆ:
ال مەن قۇلجا ىرگەسىندەگى قورعاس ءوڭىرىنىڭ پەرزەنتىمىن. سونداعى بايانداي ەلدى مەكەنىندە اتاقتى ۇيعىر كوپەسى مۇسابايەۆ سالدىرعان عاجاپ مەكتەپ بولدى. ونىڭ ءمۇدىرى كەزىندە ىستامبۇلعا بارىپ وقىعان، اراب پەن ورىس تىلىنە وتە جۇيرىك ءابدىقادىر قاسىم ۇلى دەگەن وقىمىستى كىسى ەدى. اتالمىش ءبىلىم ۇياسىندا ءدارىس الىپ، جوعارىداعىداي عۇلاما ادامنان ءتالىم- تاربيە كورگەن سوڭ، 1946 -جىلى قۇلجاداعى گيمنازياعا كەلىپ ءتۇستىم. سوندا جۇرگەندە 1950 -جىلى مۇندا ىشكەرىدەن اتاقتى ۇيعىر جازۋشىسى زيا سامەدي باستاعان ۇكىمەت كوميسسياسى كەلە قالدى. ول كىسى ىلە، تەكەس سياقتى شەت ايماقتاعى ۇلت جاستارى ىشىنەن ۇرىمجىدەگى بيۋرو كادرلارى مەكتەبىنە ادام ىرىكتەپ الۋعا شىعىپتى. ۇستازدارىم ۇمىتكەرلەردىڭ قاتارىنا مەنى دە قوستى. سۇرىنبەي ءوتتىم.
سودان نە كەرەك، ءوزىمىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان كينوعا تۇسەردىڭ الدىندا مەنىڭ جوعارىداعى ساياسي وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، ودان تيبەتكە اتتانعان مادەني- ۇگىت بريگاداسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، ەندى ش ۇ ا ر مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بۇقارا تىشقانبايەۆتىڭ ۇيعارىمىمەن، ۇرىمجىدەگى مەملەكەتتىك ۇلتتار تەاترىنىڭ رەپەرتۋار بولىمىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن.
- ءجون-اق. ال ەندى فيلمگە تۇسۋگە قالاي شاقىرىلدىڭىزدار؟
فاريدا ءشارىپوۆا: كەزدەيسوق! بىردە كەزەكشى ماعان: «ۇكىمەت باسشىسى ءسايفيددين ءازيز شاقىرىپ جاتىر» دەدى. ءتىلماشپىن عوي، اۋدارما جاساۋعا ىزدەگەن شىعار دەپ بارسام، مۇلدە باسقا شارۋا بولىپ شىقتى. ول كىسىنىڭ سوزىنەن ۇققانىم، شىڭجاڭ ومىرىندە بۇرىن مۇلدە بولماعان جاڭا ءبىر ءىس قولعا الىنباقشى ەكەن. بۇل ق ح ر-داعى از ۇلتتار تۋرالى كوركەمسۋرەتتى فيلم تۇسىرۋگە دەگەن ۇمتىلىس. وسى ماقساتپەن شاڭحاي كينوستۋدياسىنان كەلگەن ماماندار ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا كىرىسىپ تە كەتكەن سياقتى. «ۇكىمەت ۇيىندەگى كەزدەسۋلەردە ءتىلماش بوپ جۇرگەندە سەن سولاردىڭ كوزىنە ءتۇسىپسىڭ. كينوعا كەرەك ادام دەپ وتىر. بارعانىڭ ءجون شىعار. ويتكەنى بۇل مەملەكەتتىك ماسەلە، قىزىم»، - دەدى ءسايفيددين اكا. ءسويتىپ، «حاسەن- ءجاميلا» فيلمىنە تۇسۋگە مەن مۇلدەم كۇتپەگەن جەردەن قوسىلىپ، جوعارىداعىداي اكىمشىلىك بۇيرىق ارقىلى كەزدەيسوق كەلگەنمىن.
ابىلاي تۇگەلبايەۆ:فاريدا دۇرىس ايتادى. بۇل كينوعا ۇمىتكەرلەر ىرىكتەۋدە كونكۋرس دەگەن بولعان جوق. جانە ول كەزدەرى وعان جاعداي دا كەلمەيتىن. فيلمگە كەرەك ادامداردى تاڭداۋداعى بارلىق سەنىم سسەناري اۆتورى بۇقارا تىشقانبايەۆ پەن رەجيسسەر ءۇيۋ گاڭنىڭ ينتۋيتسياسىنا ارتىلدى. عاجابى سول، ولار بۇل ىستە قاتەلەسكەن جوق. ەكەۋىنىڭ ۇرىمجىدەگى وقۋ ورىندارىنان، شاۋەشەك پەن قۇلجاداعى مادەنيەت مەكەمەلەرىنەن جانە باسقا دا شەتكەرى جاقتاعى كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەلەرىنەن تاۋەكەل دەپ جيناپ الىپ كەلگەن جىگىتتەرى مەن قىزدارى (بۇلاردىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ۇلتتار تەاترىندا ىستەيتىن مەن دە بارمىن) كينو ءتۇسىرۋ كەزىندەگى بارلىق قيىندىقتارعا كونىپ، وزدەرىنە بەكىتىلىپ بەرىلگەن رولدەردى جان- تانىمەن ويناپ، سول كەزدىڭ تالابىمەن الىپ قاراعاندا تاماشا ورىنداپ شىقتى.
- ولار كىمدەر ەدى؟
فاريدا ءشارىپوۆا: فيلمدەگى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى ول ءجاميلانىڭ اكە- شەشەسى عوي. مىنە، سول كىسىلەردىڭ رولىنە ۇرىمجىدەگى مادەنيەت ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى اۋباكىر اعا مەن ش ۇ ا ر ايماقتىق ايەلدەر بىرلەستىگىنىڭ قىزمەتكەرى تۇرار اپا شاقىرىلدى. ال قاتىگەز دە قاراۋ ءجۇنىس بايدى بەينەلەۋگە شىڭجاڭنىڭ قىرعىزدار مەكەندەيتىن قىزىلسۋ اۋدانىنان كەلگەن قومىزشى باياقىن الىمبەك ۇلى لايىق دەپ تابىلدى دا ونىڭ وركوكىرەك ۇلى پاتشابەكتى ۇرىمجىدەگى «حالىق» باسپاسىنىڭ قىزمەتكەرى، اقىن- دراماتۋرگ قاۋسىلقان قوزىباي ۇلى وينادى.
سونداي- اق اتالمىش كينولەنتاداعى حاسەننىڭ اكەسى بەيسەن قارت وبرازى تارباعاتاي ايماعىنىڭ تولى اۋدانىنداعى ورتا مەكتەپ مۇعالىمى مالىك شيپانعا، پروگرەسشىل كوزقاراستاعى باي بەردى بەينەسى نەگىزگى ماماندىعى مال دارىگەرى بولعانىمەن، ونەر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ازامات مالىك ءجۇنىس ۇلىنا جۇكتەلگەنى ەسىمدە.
ابىلاي تۇگەلبايەۆ:قالعان كەيىپكەرلەر مىنالار. فيلمدە حاسەنگە وتە جاقىن جۇرەتىن سەرىك دەگەن ەر كوڭىلدى جىگىت پەن ءجاميلانىڭ قۇربىسى كۇلان اتتى قىز بار. مىنە، سولار قۇلجا قالاسىنان كەلگەن جۋرناليست زەكەن مەيىرمان ۇلى مەن تارباعاتايدىڭ تولى اۋدانىنان شاقىرتىلعان مۇعاليما كۇلشان ەسىمدى بويجەتكەنگە بەكىتىلىپ بەرىلدى. ەندى گوميندان ۇكىمەتىنىڭ ادامدارى تۋرالى بىرەر ءسوز. ونداعى جالدامالى وفيتسەر ءرولىن التايدىڭ كۇيشى جىگىتى تايىر بەلگىبايەۆ، قازاق اۋىلدارى اراسىنداعى سول ۋاقىتشا ۇكىمەت جانسىزىنىڭ بەينەسىن سپورتشى ايتجان جازىقبايەۆ وينادى دا ەكرانداعى اسكەري شايقاستار مەن تۇرمە كۇزەتى كورىنىستەرىنە ماناس قالاسىنداعى ق ح ر ارمياسى تۇراقتى ءبولىمىنىڭ جاۋىنگەرلەرى قاتىستى.
- اڭگىمە بارىسىندا مىنا ءبىر جايتتەردى دە انىقتاي كەتسەك… ايتىڭىزدارشى، فيلم شىڭجاڭنىڭ قاي جەرلەرىندە تۇسىرىلگەن ەدى؟
فاريدا ءشارىپوۆا: كينوعا قاجەت تابيعات فونىنا ءۇرىمجى قالاسىنان ونشا قاشىق ەمەس ءنانسان تاۋلارى، سودان سوڭ بيانگۋ وزەنى تاڭداپ الىندى. بۇل ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان فيلمنىڭ سسەناري اۆتورى ءارى ەكىنشى رەجيسسەرى بۇقارا تىشقانبايەۆ اعامىزدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «ول، بىرىنشىدەن، جول قاتىناسىنا وتە- موتە قولايلى، ەكىنشىدەن، قالىڭ قاراعايلى شاتقال، اينالاسى قۇنان شاپتىرىم كەلەتىن تەپسەڭ جازىق، كۇمىس مونشاق سەبەزگىلەگەن سارقىرامالارعا تولى وزەن بويى كينوبەكتيۆكە ادەيى ارناپ جاسالعانداي اسەر قالدىراتىن. سول ارادان الىستاعى بۇكىل التاي، بوعدا تاۋلارى، ونىڭ ەتەگىندەگى قۇبا ءشول وتە جاقسى كورىنەتىن».
ابىلاي تۇگەلبايەۆ:ءيا، اتالمىش ايماقتى جەرگىلىكتى قازاقتار اقتەرەك جايلاۋى دەپ اتايتىن. ول قازىرگى شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى، قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن ونەر قايراتكەرى ءۋالي بەكەنوۆتىڭ اتالارىنىڭ قونىسى ەدى. وسى جەرگە التى، سەگىز، ون ەكى قاناتتى اق شاڭقان كيىز ۇيلەر تىگىلىپ، ونىڭ ءىشى كوز جاۋىن الاتىن كەرەمەت مۇلىكتەرمەن تولتىرىلدى. ءۋاليدىڭ اكەسى وسپان مۇقاي ءوز اۋىلىندا كينو تۇسىرىلەتىن بولعان سوڭ ەشتەڭەسىن ايامادى. اعاسىنىڭ 100 جىلقىسىن تاڭداپ الىپ، ونىڭ 40 ىن بىزگە ءمىنىس كولىگى رەتىندە بەردى دە 60 بيەنى قىمىز ءىشىپ تۇرىڭدار دەپ جەلىگە بايلاپ تاستادى. فيلمدەگى باستى كەيىپكەر حاسەننىڭ استىنداعى اتاقتى بايگە كوك بار ەمەس پە، مىنە، سول ات تا الگى مۇقايدىڭ ماڭدايىنا باسقان جۇيرىگى بولاتىن. كينوعا كەرەك دەگەن سوڭ ونى دا قينالماي بەردى. وسىنىڭ ءبارى ول كىسىنىڭ ۇلت نامىسىن بىلگەندىگى، تۇسىنگەندىگى بولسا كەرەك.
- كينو ءتۇسىرۋ كەزىندە ءتۇرلى جاعدايلاردىڭ بولاتىنى بەلگىلى. ولاردىڭ ءبىرى ماسەلەن كۇتپەگەن جەردەن تۋعان قيىندىقتار مەن كەزدەيسوق وقيعالار. «حاسەن- ءجاميلا» فيلمىن ومىرگە اكەلۋ بارىسىندا سىزدەردىڭ سونداي جاعدايلاردى باستان كەشىرگەن كەزدەرىڭىز بولدى ما؟
فاريدا ءشارىپوۆا: بولدى. الدىمەن قينالعان كەزىمدى ايتايىن. كينولەنتادا حاسەن مەن ءجاميلانىڭ ەلسىز تاۋدا كۇن كەشىپ ءجۇرىپ ءسابيلى بولاتىنى تۋرالى كورىنىس بار. ول نارەستە وسى فيلمدەگى ءجاميلانىڭ شەشەسىنىڭ رولىندەگى تۇرار اپانىڭ 4-5 ايلىق قىزى ەدى. (زىرلاپ ءوتىپ جاتقان ۋاقىت- اي… ويلاپ قاراسام ءبىر كەزدەگى سول بەسىكتەگى بوپەنىڭ ءوزى ەگەر ءتىرى بولسا قازىر 50 گە كەلدى-اۋ!).
ءجا… سسەناري بويىنشا مەن مىنە، سول بوبەكتى الدىما الىپ ەمىزۋىم كەرەك. ون سەگىز جاستاعى بەتىم اشىلماعان ۇيالشاق كەزىم عوي. نامىستاندىم. «ەرتەڭ جۇرت بۇل كينونى كورگەندە قانداي پىكىردە قالادى؟ ومىراۋىن اشىپ وتىرعان نەتكەن كورگەنسىز قىز دەپ عايباتتاماي ما؟» دەگەن ويمەن جاڭاعى ەپيزودتان ات- تونىمدى الا قاشتىم. رەجيسسەر بولسا، قويمايدى. جالىنادى. ۇرسادى. ۇگىتتەيدى. مەن جىلايمىن. اقىرى كوندىردى- اۋ ايتەۋىر. كينوداعى ەڭ ءبىر قينالعان جەرىم، مىنە، وسى كورىنىسكە ءتۇسۋ ازابى بولدى.
ەندى كەزدەيسوق وقيعا دەگەن ساۋالعا مىسال كەلتىرەيىن. وسى فيلمدە قوس عاشىقتىڭ يەن تاۋداعى مەكەنىن شولعىنشىلار بايقاپ قالادى دا حاسەن مەن ءجاميلانىڭ سوندا اپىل- عۇپىل جينالىپ قاشاتىنى بار. وسىنداي كەزدە مەن مىنگەن اتتىڭ ايىلى دۇرىس سالىنبادى ما، جوق الدە ونىڭ تارتپاسى ءۇزىلىپ كەتتى مە بىلمەيمىن، ەرتوقىم اۋىپ كەتىپ جەرگە وڭباي قۇلادىم. سودان قاتتى اۋىرىپ، كينو ءتۇسىرۋ جۇمىسى كوپكە دەيىن توقتاپ قالعانى بار. سول وقيعا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى.
ابىلاي تۇگەلبايەۆ:فيلمنىڭ نەگىزگى بولىگى بىتە بەرگەندە قىس كەپ قالدى دا قالعان جۇمىستى كينوستۋديانىڭ شاڭحايداعى جابىق پاۆيلونىندا تۇسىرۋگە تۋرا كەلدى. وسى جەردە مەنىڭ ەكى كوزىم شانشىپ اۋىرىپ، پروجەكتور جارىعىنا قاراي المايتىن كۇتپەگەن ءبىر قيىندىققا تاپ بولدىم. و باستا ونشا ءمان بەرمەپ ەدىم، كەلە- كەلە شىنىمەن قاۋىپتەنەتىندەي جاعدايعا جەتتىم. نە ىستەۋ كەرەك؟ جۇمىسى توقتاپ قالعان كينورەجيسسەر شىرىلداپ ءجۇرىپ كوز دارىگەرىن ەرتىپ اكەلدى. قارت كىسى ەكەن، اسىقپاي قاراپ بولدى دا جاڭا سويعان قويدىڭ باۋىرىن العىزىپ، سونى قايناپ تۇرعان ىستىق سۋعا ءبىر ماتىرىپ الىپ جەگىزۋمەن بولدى. «قانى شىعىپ تۇرعان شيكىلى- ءپىسىلى دۇنيە. ءبىراق شىدايسىڭ. مەنىڭ تالابىم وسى»، - دەدى ول. كوندىم. بايقايمىن، ناتيجە بار سياقتى. ويتكەنى ءبىر اپتادان سوڭ كوزىمنىڭ پىسكىلەپ اۋىرعانى باسىلدى، ال ەكىنشى جەتىدە كىرپىگىمدى اشىپ، جارىققا ەركىن قاراي باستادىم. (ءتىفا- ءتىفا، سودان بەرى ول سىرقات قايتىپ مەنى مازالاعان جوق).
«كينو ءتۇسىرۋ كەزىندە قينالعان جەرىڭىز بولدى ما؟» دەگەن سۇراقتى ەستىگەندە ويىما وسى وقيعا ورالىپ وتىر. كەزدەيسوق، كۇتپەگەن جايتتەر… ودان جول تاۋىپ شىعا ءبىلۋ. ءيا، ونداي جاعدايلار دا جادىمدا. مىسالى، مىنا فاريدانىڭ ءجاميلانى ويناعانداعى قيمىل- قوزعالىسىنا، كەسكىن- كەلبەتى مەن ءىس- ارەكەتىنە جانە ديالوگ سوزدەرىن جاتتاۋداعى زەرەكتىگىنە ماماندار كوپ كىنا قويا المايتىن. ءبىراق ءبىر كەمشىلىگى بولدى. قالانىڭ قىزى ەمەس پە، اتقا شابا المايتىن. بۇعان قانداي ايلا تابۋ كەرەك؟ ول قيىندىقتان ءبىزدى وسى كينوتۋىندىداعى ەپيزودتارعا قاتىسىپ جۇرگەن تۇردىقان كۇرىشباي قىزى دەگەن كەلىنشەك قۇتقاردى. ول سوندا نە ىستەدى دەيسىز عوي؟ ارينە، فيلمدەگى اتقا ءمىنىپ- ءتۇسىپ نەمەسە سول اتتىڭ ۇستىندە جايباراقات وتىرعان ءجاميلانى وينايتىن فاريدانىڭ ءوزى. ال الىسقا قاراي قۇيىنداتىپ شاپقانداعى ءجاميلا شە؟ ول - تۇردىحان. دەنە ءبىتىمى فاريداعا ۇقساس، نازىك، كەرەمەت كۇيشى وسى كەلىنشەكتىڭ جۇلقىنىپ تۇرعان كەر اتتىڭ ۇستىندە جىگىتتەن دە بەتەر تىپتىك كۇيدەگى وتىرىسىنا، جۇلدىزداي اققان قۇيىن شابىسىنا قاراپ، ءبارىمىز ريزا بولاتىنبىز.
- ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كوركەمسۋرەتتى فيلمدى ءتۇسىرىپ، مەملەكەتكە تاپسىرۋ قانشا ۋاقىتقا سوزىلدى؟
فاريدا ءشارىپوۆا: جىلعا جەتەر- جەتپەس مەرزىم ىشىندە…
ابىلاي تۇگەلبايەۆ:ءيا، بار- جوعى 11ايدا ءبىتتى.
- بۇل كينوتۋىندى ەكرانعا شىققاندا ۇكىمەت، ەل ونى قالاي قابىلدادى؟
فاريدا ءشارىپوۆا: ول كەزدە ءبىز جاسپىز عوي. كوپ نارسەگە ونشا نازار اۋدارا بەرمەيتىن شاعىمىز. قوعامدىق پىكىر جونىندەگى اڭعارىمپازدىعىمىز دا شامالى. ءبىراق «حاسەن- ءجاميلا» شىعارماسىنىڭ اۆتورى، وسى كينوتۋىندىنىڭ وكىل اكەسى بۇقارا تىشقانبايەۆ اعامىزدىڭ ايتۋى بويىنشا، ماسەلە بىلاي: «ءبارى بىتكەن سوڭ فيلمدى بەيجىڭگە الىپ باردىق. ورتالىق كينو باسقارماسىندا قويىلعان وعان وسىندا كەڭەس وكىمەتىنەن شاقىرىلعان مامان رەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ماسكەۋلىك رەجيسسەر دە قاتىستى. ول ونى جوعارى باعالادى. «مونتاجىندا كەيبىر ولقىلىقتار بار. ءبىراق، بۇل جالپى مازمۇنىنا نۇقسان كەلتىرە المايدى»، - دەدى الگى كىسى. فيلمدى ارتىنشا سول بەيجىڭدەگى قۋيرىنتان سارايىندا پرەمەر ءمينيستىر جوۋ ىنلاي دا كوردى. ول سەانس ءبىتىپ، زالعا جارىق بەرىلگەن زاماتتا-اق رەسميەتتى كۇتپەي: «مىنە، بۇل ناعىز كوركەم فيلم بولىپ شىعىپتى، مۋزىكاسى دا جاقسى. ءتىپتى ۇلتتىق كولوريتتىڭ بەرىلۋىنىڭ ءوزى ادامدى قالاي سۇيسىندىرەدى. كينونىڭ ءوزىن كورمەي، سىرتتاي مۋزىكاسىنا قۇلاق سالىپ تۇرىپ-اق قىتاي قازاقتارىنىڭ ءومىرى تۋرالى فيلم ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. تۋىندى ساياسي جاعىنان دا ۇتىمدى»، - دەپ قۇپتادى».
ابىلاي تۇگەلبايەۆ: ءسوز رەتىنە قاراي الدىمەن «حاسەن- ءجاميلا» فيلمىن كورۋگە دەگەن قۇشتارلىقتىڭ شىنجاڭدا عانا ەمەس، ىشكى قىتايدىڭ وزىندە ءتىپتى ەرەكشە بولعانىن اتاپ ايتقىم كەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەت تاراپىنان وسى كينولەنتاعا كەتكەن شىعىن ءبىر شاڭحاي قالاسىنداعى كينوتەترلاردا كورسەتىلگەن سەانستاردان تۇسكەن اقشامەن ءۇش-اق ايدا وتەلىپ شىعا كەلدى. بۇل از دەسەڭىز، قىسقا مەرزىم ىشىندە ونى 22 ەل ساتىپ الىپ، فيلمنىڭ اتاق-داڭقىن ودان ءارى اسپانداتىپ اكەتكەنى بار.
- «حاسەن- ءجاميلا» كينوتۋىندىسى ءتۇسىرىلىپ ءبىتتى. ءسويتىپ ول شىڭجاڭداعى ەلدىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالا باستادى. ال سىزدەر شە؟ وزدەرىڭىزدىڭ سودان كەيىنگى ءومىر جولدارىڭىز قالاي قالىپتاستى؟
فاريدا ءشارىپوۆا: اتالمىش جۇمىس اياقتالىسىمەن، مەن ونىڭ پرەمەراسىن كۇتپەي، كەڭەستىك قازاقستانعا وتۋگە ارەكەت ەتە باستادىم. ويتكەنى، ناق سول كەزدە شەتتە جۇرگەن قازاقتاردىڭ اتامەكەنگە ورالۋىنا تۇڭعىش رەت رۇقسات بەرىلگەن ەدى. ءسويتىپ 1955 -جىلدىڭ 30- مامىرى كۇنى العاشقى كوشپەن شەكارادان ءوتىپ، كۇزدە الماتىنىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتورياسىندا جاڭادان عانا اشىلعان اكتەرلىك فاكۋلتەتكە قابىلداندىم. كۋرستاستارىم ءسابيت ورازبايەۆ، اسانالى ءاشىموۆ، رايىمبەك سەيتمەتوۆ، نۇكەتاي مىشبايەۆا، راۋشان اۋەزبايەۆا سەكىلدى قازاق ونەرىنىڭ وسى كۇنگى جايساڭدارى مەن جامپوزدارى- تىن. ءبىر قىزىعى، كورنەكتى جازۋشى سايىن مۇراتبەكوۆ پەن اتاقتى ساتيريك وسپانحان اۋباكىروۆ تە العاشىندا ءبىزدىڭ وسى اكتەرلىك فاكۋلتەتتە وقىعانى بار.
ءوستىپ جۇرگەندە، 1957 -جىلى مەنى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى عابيت مۇسىرەپوۆ شاقىرىپ جاتىر دەدى. باردىم. قابىلداۋىندا بولعانىمدا ول كىسى تاياۋدا ءوزىنىڭ شىنجاڭداعى قازاق جازۋشىلارىنىڭ تۇڭعىش سيەزىنە قاتىسۋعا بارعانىن ايتتى. ەلگە قايتا ورالاردا ش ۇ ا ر ۇكىمەتىنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى عابەڭە اتى-ءجونىمدى ايتىپ، سول قىزعا وسى سىيلىقتى ءوز قولىڭىزبەن تاپسىرساڭىز دەگەن ءوتىنىش ءبىلدىرىپتى. «ءبىز سەنىڭ «حاسەن-ءجاميلا» فيلمىنە تۇسكەنىڭدى بىلمەيدى ەكەنبىز، قاراعىم. سول كينو ءوزىڭ مۇندا وقىپ جۇرگەنىڭدە بەيجىڭدەگى بۇكىلقىتايلىق ونەر فەستيۆالىندە ءۇشىنشى ورىن الىپتى دا سەنى مىنا مەدالمەن ماراپاتتاپتى» دەپ عابيت ماحمۇد ۇلى شاعىن ءارى ادەمى قولا بەلگىنى كەۋدەمە تاقتى.
ابىلاي تۇگەلبايەۆ:فيلم ەكرانعا شىققان سوڭ ەلدە دەمالىستا جۇرگەن ماعان بەيجىڭنەن شاقىرۋ قاعازى كەلدى. وندا قحر استاناسىنداعى كينواكتەرلەر دايارلايتىن ينستيتۋتقا جولداما بەرىلگەنى ايتىلىپتى. سول جوعارى وقۋ ورنىندا 3 جىل وقىپ شىڭجاڭعا قايتىپ كەلگەنىمدە، مۇندا ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەس ناۋقانى باستالدى. كۇدىكتىلەر تىزىمىنە الىندىم. قۋعىنداۋعا ۇشىرادىم. اقىرى قاۋىپتى ەلەمەنت قاتارىنا جاتقىزىلىپ، كۇنەس قالاسىنداعى بولات قورىتۋ زاۋىتىنان ءبىر- اق شىقتىم. جۇمىس اۋىر. بوستاندىققا شىعۋدان ءۇمىت جوق. دەگەنمەن ول قاپاستان مەنى ءبىر كەزدەيسوق جاعداي قۇتقاردى.
1959 -جىل ەدى. شىنجاڭنىڭ قۇلجا وبلىسىنا بەيجىڭنەن مەملەكەت ءتوراعاسى ماۋزىدۇڭنىڭ ۇلى جورىق جىلدارىنداعى جان دوسى، اتى اڭىزعا اينالعان مارشال جۋدى كەلەتىن بولدى. عاجابى سول، ول كىسى كوپتەگەن اسكەري اندەردىڭ دە اۆتورى- تىن. قارت قولباسشىنى قارسى الۋشىلار قۇرمەتتى قوناققا ارناپ جاساعان كونسەرتتىك باعدارلاماسىنا، مىنە، ونىڭ سونداي شىعارمالارىن دا ەنگىزىپ، ەندى ونى ورىندايتىن ءانشىنى تابا الماي قينالدى دەيسىز. لاگەر باسشىسى بىلەتىندەردىڭ نۇسقاۋىمەن مەنى ىزدەپ تاپتى. ساحناعا شىعاردى. نەسىنە ايانايىن، مارشالدىڭ ءوزىم بىلەتىن «اسپاز» ءانىن شىرقاپ كەپ بەردىم. بۇعان الدىڭعى قاتاردا وتىرعان جۋدى دا، قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى دا ءماز بولدى. سول «ەڭبەگىمنىڭ» ارقاسىندا ايداۋىلداردىڭ دىكەڭدەۋىنەن قۇتىلدىم.
كوپ كەشىكپەي ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنەن دە بوساپ شىقتىم. شىققان بويدا قۇلجاداعى كەڭەس كونسۋلىنا بارىپ قۇجاتتارىمدى جوندەتتىم. ويىم - قازاقستانعا كەتۋ. 1961 -جىلى ول ارمانىما دا قول جەتتى. شەكارادان امان- ەسەن ءوتىپ، بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اياكوز اۋدانىنا تابان تىرەگەن جايىم بار.
- «حاسەن- ءجاميلا» فيلمىنەن كەيىن سىزدەر كينوعا ءتۇسۋدى ودان ءارى جالعاستىردىڭىزدار ما، جوق الدە…
فاريدا ءشارىپوۆا: مەن بۇل كاسىپتى ءبىرازعا دەيىن جالعاستىردىم دەپ ايتا الامىن. وعان ءوزىمنىڭ كەزىندە «قازاقفيلم» تۇسىرگەن «توراپتا»، «تۇلپاردىڭ ءىزى»، «قىز جىبەك»، «جورعانىڭ ءجۇرىسى» («موس فيلم»)، «ءمۇسىليما»، «قالا قالقانى» اتتى فيلمدەردەگى عاليا، جاۋھاز، كەربەز، ءبۇبىجان، ءمۇسىليما، باقىتگۇل رولدەرىندە ويناعانىم انىق دالەل.
ابىلاي تۇگەلبايەۆ:جوق، مەن كينواكتەرلىكتى قايتا جالعاستىرا المادىم. قانشا ۇمتىلىپ، تالپىنسام دا وعان ءومىرىمنىڭ بۇرالاڭ سوقپاقتارى ەش جاقىنداتپاي-اق قويدى. 1975 -جىلى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ «قازاق ادەبيەتىنە» مەن تۋرالى ماقالا جازىپ، وندا ءبىر كەزدەرى ارعى بەتتە تالانتىمەن، ونەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ، كينودا ويناعان ادام قازىر اياكوزدە مۇعالىم بوپ ءجۇر، قاتارىمىزعا تارتايىق، قابىلەتىن پايدالانايىق دەپ ماسەلە كوتەردى. سونىڭ دۇمپۋىمەن «قازاق فيلمگە» شاقىرىلىپ، كەۋدەمدەگى ءۇمىت وتى قايتا جانعانداي بولعان. ءبىراق كينورەجيسسەرلەر ءجوندى ءرول بەرمەدى، ەپيزودتىق كادرلار مەن جالپى كورىنىستەرگە سالدى دا قويدى. سودان ول جەردە 1981 -جىلعا دەيىن ءجۇردىم. اقىرى ساندا عانا بار، ال ساناتتا جوق ەكەندىگىمە كوزىم جەتكەن سوڭ قازىرگى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جەرىم-ساز اسپاپتارى مۇراجايىنا اۋىستىم دا كەتتىم.
- ەندى سىزدەر مىنا قورىتىندى سۇراققا جاۋاپ بەرسەڭىزدەر. ول وسىدان 49 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن «حاسەن-ءجاميلا» فيلمىندە وزدەرىڭىزبەن بىرگە كينوعا ءتۇسىپ، نەگىزگى رولدەردە ويناعان ونەر يەلەرىمەن كەيىن قايتا كەزدەسىپ، جۇزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى مە، ولاردىڭ ومىرىنەن، تۇرمىس- تىرشىلىگىنەن نە حابارلارىڭىز بار دەگەن ساۋال.
فاريدا ءشارىپوۆا: كينودا حاسەننىڭ دوسى سەرىك بوپ ويناعان زەكەن اعا شىنجاڭنان وسى قازاقستانعا 1955-جىلى- اق ءوتىپ كەلگەن سياقتى. ويتكەنى قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريادا وقىپ ءجۇردى. كەيىن جامبىل وبلىستىق دراما تەاترىندا قىزمەت ىستەدى. ودان سوڭعى تاعدىرىن بىلمەيمىن. وتكەن جىلى وسى ءبىزدىڭ اكادەميالىق دراما تەاترىندا قۇربان دەگەن سۋرەتشى جىگىتىمىز قايتىس بولدى. سول ازاماتتىڭ قىرقىنا جينالعانىمىزدا ماعان ءبىر ءيمانجۇزدى بالا كەلىپ امانداسىپ، ءوزىن اۋباكىر اعانىڭ ۇلىمىن دەپ تانىستىردى. ابەكەڭ ءوزىمىز اڭگىمە وزەگىنە اينالدىرىپ وتىرعان فيلمدەگى ءجاميلانىڭ اكەسى بەيسەن قارتتى بەينەلەگەن كىسى عوي. جاڭاعى بالانىڭ سوزىنەن اڭعارعانىم، اۋباكىر اعا قىتايدان ءوتىپ كەلگەننەن كەيىن الماتى وبلىسىنا قونىس تەۋىپ، ۇزاق جىلدار بويى دەگەرەس جىلقى زاۋىتىندا كينومەحانيك بوپ جۇمىس ىستەگەن. وسى بەرتىندە عانا دۇنيەدەن وزىپتى. مەنىڭ بىلەتىنىم مىنە، وسى. باسقالارىنان كوپ حابارىم جوق.
ابىلاي تۇگەلبايەۆ:كينوداعى ءجاميلانىڭ شەشەسى رولىندەگى تۇرار قىتايدان قازاقستانعا 1955 -جىلى وتكەن. ۇزىناعاشتا كىتاپحاناشى بوپ جۇمىس ىستەگەن. ودان كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز. ءجۇنىس بايدىڭ بەينەسىن جاساعان باياقىن الىمبەك ۇلى شىڭجاڭداعى ەل اراسىندا سازگەر، ونەر زەرتتەۋشىسى رەتىندە تانىلعان. كەيىن سونداعى كۇيتىڭ قالاسىندا قايتىس بولىپتى. پاتشابەكتى ويناعان قاۋسىلقان قوزىباي ۇلى دا قازىر ومىردە جوق. ول 1973 -جىلى ۇرىمجىدە باقيلىققا اتتانعان. بەردى بايدىڭ رولىندەگى مالىك ءجۇنىس ۇلىن قىتايداعى «مادەني ريەۆوليۋتسيانىڭ» قۇربانى دەۋگە بولادى. بەلسەندىلەر قولىنان قازا تاپقان. حاسەننىڭ اكەسىن بەينەلەگەن مالىك شيپان دا سوقتىقپالى جولعا تولى عۇمىر كەشىپ بارىپ، اۋپىرىممەن امان قالعان سياقتى. «مادەني ريەۆوليۋتسيا» كەزىندە ۇزاق جىل تۇرمەدە وتىرعان ول كەيىن اقتالىپ، قازىر قۇلجا قالاسىنداعى حالىق شىعارماشىلىعى ۇيىندە نۇسقاۋشى- ادىسكەر بوپ جۇمىس ىستەيدى. ال گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ وفيتسەرلەرى بوپ وينايتىن ايتجان جازىقبايەۆ پەن تايىر بەلگىبايەۆقا كەلسەك، ايتەكەڭ قىتايدان 1955 -جىلى قازاقستانعا ءوتىپ كەلىپ زايساندا قايتىس بولعان دا، تاكەڭ شىنجاڭدا اسقان كۇيشىلىگىمەن اتى شىعىپ، ول دا وسى بەرتىندە باقيلىققا اتتانعان.
… اڭگىمە اياقتالدى. ءبىز اسەرلى دە تارتىمدى ەستەلىكتەرى ءۇشىن سۇحبات يەلەرىنە راقمەتىمىزدى ايتىپ، ولارمەن قيماي قوشتاستىق. سودان كەيىن: «تەلەديداردان ارا- تۇرا بولسا دا كورسەتىلەتىن، سوڭعى جىلدارى ءتىپتى ۇمىتىلىپ كەتكەن «حاسەن- ءجاميلا» فيلمى قايدا ەكەن وسى؟» دەپ ويلادىق. ونىڭ جاي- جاپسارىن سول جىلدىڭ كۇزىندە بىزگە وسى كينو سسەناريىنىڭ اۆتورى مارقۇم بۇقارا تىشقانبايەۆتىڭ ۇيىندەگى سارا اپامىز ايتىپ بەردى. بۇل كىسى تاڭجارىق اقىننىڭ قىزى ەدى. 2004 -جىلى تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولىپ جاتقان ۋاقىت- تىن. وسى مەرەيتويعا بايلانىستى اپايعا جولىققانىمىزدا، جوعارىداعى فيلم تۋرالى سۇراۋدى دا ۇمىتپادىق. «سەندەردىڭ بالا كەزدەرىڭدەگى، ياعني 60- جىلدارداعى كينوتەاترلاردان كورىپ جۇرگەن «حاسەن-ءجاميلا» ول بۇقارانىڭ 1957 -جىلى الماتىعا شىڭجاڭ مادەنيەت قايراتكەرلەرى دەلەگاتسياسىن باستاپ كەلگەندە «قازاق فيلمگە» سىيعا اكەپ بەرىپ كەتكەن ءبىر داناسى، - دەدى ول كىسى.
- سول كينولەنتا 60-70- جىلدارى كورسەتىلە-كورسەتىلە ابدەن توزىعى جەتىپ، 80- جىلدارى ءتىپتى ۇمىتىلىپ كەتتى دەسە دە بولادى. 1992-جىلى بۇقارا اعالارىڭنىڭ 70 جىلدىعىندا وسى جايت ەل ەسىنە سالىنىپ، وعان ىزدەۋ جۇرگىزىلگەنى بار. پروكات، كينوستۋديا باسشىلارىنىڭ بىرىنە- ءبىرى سىرعىتقان بوس سوزدەرىنەن ەشتەڭە شىقپاعان سوڭ جازۋشى اكىم تارازي ماسكەۋمەن حابارلاسىپ، سونداعى كينوقورىنان «حاسەن-ءجاميلانى» 3 دانا ەتىپ كوشىرتىپ اكەلۋگە مۇرىندىق بولدى. سونىڭ بىرەۋى قايتادان «قازاقفيلمگە» وتكىزىلىپ، ەكىنشىسى قازاق تەلەۆيزياسىنىڭ سول كەزدەگى «الاتاۋ» ارناسى قورىنا بەرىلگەن. ال ءۇشىنشىسى... ءيا، ءۇشىنشىسى جازۋشىنىڭ تۋعان جەرى - الماتى وبلىسىنىڭ ۇيعىر اۋدانىنداعى اقتام اۋىلىنىڭ (بۇقارا تىشقانبايەۆ 1932 -جىلى شىنجاڭعا وتكەنگە دەيىن وسى جەردەگى مەكتەپتە وقىعان - ج. ا. ) كلۋبىندا ساقتاۋلى. قالامگەردىڭ 70 جىلدىعىندا الماتىداعى شىعارماشىلىق وداق باسشىلارى وسىنداي ۇيعارىمعا كەلىپ، ونى سول اۋىلعا ءارى سىي، ءارى مۇرا رەتىندە اپارىپ بەرگەن».
سارا اپاي 2004 -جىلى وسىلاي دەگەن. قازىر ءوزىمىز سول كەزدە جۇزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەن جوعارىداعى اعا-اپالارىمىز بۇل ومىردە جوق. ۇشەۋى دە باقيلىققا اتتانعان. ءبىزدىڭ ويىمىزدان ءبىر ساۋال كەتپەيدى. اتاپ ايتقاندا، دەمەك بۇل فيلم بىزدە جوق ەمەس، بار ەكەن. ەندەشە ونى ارا- تۇرا بولسا دا تەلەديداردا نەگە كورسەتىپ تۇرماسقا؟ ول وسى كۇنگى بىزدەگى قاپتاپ كەتكەن قاتىگەز بويەۆيكتەر مەن سۇرقاي سەريالداردان الدەقايدا پايدالى ەمەس پە؟!
جانبولات اۋپبايەۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
«انا ءتىلى» گازەتى. 2019-جىل
***
جانبولات ءاليحان ۇلى اۋپبايەۆ - 1951 -جىلى 24-جەلتوقساندا ق ح ر- دىڭ شىنجاڭ ولكەسىندەگى قۇلجا ءۋالاياتىنا قاراستى تەكەس ەلدى مەكەنىندەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وتباسىندا ومىرگە كەلگەن. 1956-جىلى شەت ەلدە جۇرگەن اتا- اناسىنا رۇقسات بەرىلگەن سوڭ اتامەكەنى - قازاقستانعا قايتىپ ورالدى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن كازگۋ- ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، ونى ويداعىداي اياقتاپ شىقتى. وسىدان كەيىن ول رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» گازەتىندە، «قازاقستان كوممۋنيسى» جۋرنالىندا، «حالىق كەڭەسى»، ساياسي- قوعامدىق «اقيقات» جۋرنالىندا باس رەداكتوردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، باس رەداكتورى بولىپ جۇمىس ىستەدى.
كانىگى جۋرناليستىڭ نەگىزگى تاقىرىبى - اسكەري- سوعىس تاريحىنداعى تاعدىرى تاڭعاجايىپ قازاقتار مەن بەيبىت كەزەڭدەگى وتە سيرەك ماماندىقتى مەڭگەرگەن قانداستارىمىزدىڭ ءومىرى جانە رەسپۋبليكامىزداعى بۇرىن كوپ ءسوز بولماعان تابيعات قۇپيالارى. مۇنىمەن قاتار ول تارجىمە جاساۋمەن، كينوسسەناري جازۋمەن دە تاباندى تۇردە اينالاسىپ كەلەدى. قازاقستاندىق ورىس ءتىلدى قالامگەرلەر ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن ءساتىمجان سانبايەۆتىڭ پۋبليتسيستيكالىق شىعارمالارىن شەبەر اۋدارعان.
ج. ءا. اۋپبايەۆ - قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ (1981 ج.)، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ (2005 ج.) لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر» (2009 ج).