اڭگىمە: 1966-جىلى كەڭەستەر وداعىن ماسقارالاعان تۋىندى

استانا. قازاقپارات - كەڭەستەر وداعىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ، اۋزىن اشقاننىڭ ءتىلىن جۇلىپ الاتىن كەزەڭدە توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى ءبىرقانشا شىعارمالار جازىلعانىن تام-تۇمداپ بىلەمىز.

دەسەك تە، سولاردىڭ سوقتالىسى 1966-جىلى «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە ءۇزىندىسى عانا جاريالانعان بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ «ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحات» شىعارماسى ەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بەردىبەكتانۋشىلاردى بىلاي قويىپ، ادەبيەتتانۋشىلار بۇل شىعارما جايلى (ءبىرلى-جارىم ايتقاندار بولماسا) جاق اشقان ەمەس. بۇل تۋىندى عالامعا قاتەر توندىرەر قارۋمەن قۇرساۋلانىپ، اتوم بومباسىمەن الەمگە ايبات شەككەن ك س ر و- نىڭ ساياساتىن اشىق سىنايدى.

سىناپ قانا قويماي، وتارلاۋشى يمپەريانىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ، شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسەتىنىن بولجايدى. تۇسپالمەن ەمەس، اشىق ايتادى، اشىق جازادى. جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى سول، تاپقان فورماسى عانا ونى جازادان قۇتقارىپ قالاتىنىن بايقايسىز. ماسەلەن، وسى حيكاياتتا مىنانداي جولدار بار.

- ەرگەجەيلى حالقىن باقىتقا جەتكىزۋشى دانىشپان كوسەم جاسابول جاساسىن! - دەپ، ايقاي سالعان ۇرانمەن اياقتادىم.

ەلدەسەر مەنىڭ ءار ءسوزىمدى ەرگەجەيلى تىلىنە اۋدارىپ تۇرعان. سوڭعى ءسوزىمدى اۋدارماي. بەتىمە باجىرايا قارادى.

- مەن بولدىم، اۋدار، - دەدىم.

- ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدى ءسىز جابىرلىگىڭىز كەلە مە؟

- قالايشا؟

- پەندەنى كوزىنە ماقتاپ قولپاشتاۋ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ داستۇرىندە وتە ۇيات ماسەلە. جابىرلەپ تىلدەگەنمەن بىردەي سوكەت قىلىق.

مەن ءارى ساسىپ، ءارى قىسىلىپ قالدىم.

- ويباي، وندا اۋدارما! - دەدىم.

راس. كەشەگى ك س ر و كەزىندە كوسەمدى ۇلىقتاۋ، وعان تابىنۋ ءداستۇر بولدى. ءبىزدىڭ حالىق ول ءداستۇردى ءالى دە قازا ەتپەي كەلە جاتقانى ءمالىم. دەمەك، ۇلىق بەردىبەكتىڭ سول تۇستاعى نارازىلىعى ءالى ءوز كۇشىندە تۇرعانىن مويىنداۋىمىز قاجەت.

مۇنىڭ ءبارىن بىلاي قويىپ، قازىردىڭ وزىندە گەوساياساتىمىز ۋشىعىپ، ىرگەدەگى رەسەي «ەرگەجەيلى ك س ر و- عا» اينالدى. اتوم بومباسىمەن الەمگە ايبات شەگىپ، عالام تىنىشتىعىن بۇزىپ ءبىتتى. پۋتيننىڭ ءار قادامىن كورگەن سايىن بەكەڭنىڭ «ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحاتىن» الەم تىلىنە اۋدارسا عوي» دەپ ارماندايسىڭ...

الەمدى بىلاي قويىپ بۇل شىعارمانى ءوز قازاعىمىز وقىعان جوق. ەڭ العاش تولىق نۇسقاسى 1990-جىلى عانا «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالاندى. ودان كەيىن سوقپاقبايەۆتىڭ ەشبىر كىتابىنا ەنگەن ەمەس. ءبىز بۇگىن سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، «اباي» اقپاراتتىق پورتالىنا حيكاياتتى تۇگەلدەي جاريالاپ وتىرمىز.

«اتوم» دەگەن تاجال ءسوزدىڭ سوڭعى «م» ءارپىن الدىعا شىعارىپ، «ماتو بومباسىنا» اينالدىرعان باتىر بەردىبەكتىڭ بۇدان دا باسقا ءسىز وقىماعان شىعارمالارى جەتەرلىك. الداعى ۋاقىتتا جاريالاي جاتارمىز! ەندەشە، ىسكە ءسات!

قانات ءابىلقايىر

باسى:

ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحات

(حيكايات)

5

سىرت ەسىكتىڭ قوڭىراۋى جەدەلدەپ شىر-شىر ەتتى. جۇگىرىپ شىقسام، پوچتا تاسۋشى. تەلەگرامما ۇسىنادى. وقىسام سەمەيدەن، ايەلىمنەن. «بەسىندە سامولەتپەن شىعامىز، سەكسەن بەسىنشى رەيس». بەسى ەرتەڭ.

بۇل حاباردى ەلدەسەرگە ايتتىم. ەلدەسەر ابىگەرلەنىپ قالعانداي بولدى. ونىسى تۇسىنىكتى. ءبىر ۇياداعى ەكى بالاپانداي ول ەكەۋمىز بىرىمىزگە-ءبىرىمىز باۋىر باسىپ، ىڭ-شىڭى جوق وڭاشا وقشاۋ تىرشىلىككە ابدەن ۇيرەنىپ ەدىك. ەندى مىنە تۇرمىستىڭ قالىپتاسقان اعىنى بۇزىلايىن دەپ وتىر. الداعى ۋاقىتتا جاعدايىم قالاي بولادى دەپ ويلامايدى دا، تولقىمايدى دەيمىسىڭ.

مەن بولسام مۇحتار مەن اليدەن قاۋىپتەنەم. ول ەكەۋى ءالى اقىل-سانا كىرە قويماعان سابيلەر. ەلدەسەردى كورەر بولسا، ولار ونى وزدەرىندەي ءتىرى جان دەپ، ءتىپتى دە ويلامايدى. قۋىرشاق دەپ ويلاپ، باسسالۋلارى داۋسىز. جانە قاي ءبىر جونىمەن باسسالادى. مەن الام، مەن الام دەپ تالاسىپ اپتەر-داپتەر بولادى. ءسويتىپ تينىمدەي بەيشارانى كوكپار ەتىپ تارتقىلاپ، ءولتىرىپ قويۋلارى ابدەن مۇمكىن عوي.

ماگازيننەن ءبىر اعىلشىن قۇلىبىن ساتىپ اكەلدىم. الگىنى كابينەتىمنىڭ ەسىگىنە ورناتتىم. كىرگەن، شىققاندا ىلعي دا ساقتانىپ بەكىتىپ جۇرمەكشىمىن. مۇحتار مەن ءالي وزدىكتەرىمەن مۇلدە باسىپ كىرە المايتىن بولسىن دەگەنىم.

سامولەت كەلەر ۋاقىتتا تاكسي الىپ اەروپورتقا باردىم. بالالارىم مەنى كورىپ تومپاڭداپ جۇگىرىستى. ساعىنىپ قالىپتى. ولاردى مەن دە ساعىنعان ەدىم. ءماز-ءمايرام قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ جاتىرمىز.

ەكى بالام دا مارقايىپ وسە تۇسكەن. كۇنگە كۇيىپ قارايىپ توتىققان. ۋاقىتتارىنىڭ كوپشىلىگىن اشىق اۋادا ەرتىستىڭ جاعالاۋىندا وتكىزگەندەرى ءبىلىنىپ تۇر.

تاكسيمەن ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىرمىز. ەكى بالام بۇل ساپاردا كورگەن-بىلگەندەرىن، ناعاشىلارىنىڭ قولىنان نە ءىشىپ، نە جەگەندەرىنە دەيىن بىلدىرلاپ ايتىپ كەلەدى. مەن ولاردىڭ وزدەرىن عانا ەمەس، ءتاتتى تىلدەرىنە دەيىن ساعىنعانمىن. قۇلاعىمدى تاقاتا توسىپ تىڭدايمىن. تەك ايەلىم عانا ءبىر ءتۇرلى تومسارىڭقى. كوزدەرىن توڭكەرە قاراپ:

- ءبىز جوقتا ءبىر اي بويى نە كوردىڭ؟ جۇدەپ قالعان جوقسىڭ با؟ - دەيدى.

شىنى ما، مىسقىلى ما، ءتۇسىنۋ قيىن. ءاي، وسى ايەلدەر-اي! ءىش قاتپارىندا نە بۇعىپ جاتقانىن ءبىلىپ كور.

- مەن قازىر ۇيدە جالعىز ەمەسپىن، ءبىز ەكەۋمىز، - دەدىم.

- ول كىم تاعى؟

- قاسىمدا بىرەۋ بار سەندەر كەتكەلى بەرى ول ەكەۋمىز تۇرىپ جاتىرمىز.

- ايەل مە، ەركەك پە؟

- ەركەك بولات تا. سەندەر كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە ماعان سەرىك بولايىن دەپ، اسپاننان قۇداي جىبەرىپتى.

- نە دەيدى؟

- راس ايتام. عاجايىپ ادام. بويىنىڭ ۇلكەندىگى ءبىر سۇيەم...

- وسى سەن مەنىمەن قوسىلعان كۇننەن بەرى ءبىر دۇرىس سويلەپ كورگەن جوقسىڭ.

- ءدال وسى جولعى ءسوزىمنىڭ دۇرىستىعىنا ءباس تىگۋگە بارمىن.

وسى ءتارىزدى اڭگىمەمەن ۇيگە كەلدىك. قالتامنان كىلت الىپ، سىرت ەسىكتى اشىپ جاتىرمىن. كىردىك.

جايعاسىپ بولعان سوڭ، ايەلىمدى اس ۇيگە وڭاشا الىپ باردىم دا، ەلدەسەردىڭ جايىن تۇگەل ايتىپ بەردىم. ول جىمىڭ-جىمىڭ كۇلەدى، سەنبەيدى. راس بولسا كورسەتشى دەپ، تاعات قىلماي اسىعادى.

ايەلىمدى كابينەتكە ەرتىپ كىردىم. ەسىكتى بالالار كىرمەس ءۇشىن دەرەۋ كىلتتەپ جاۋىپ الدىم. ەلدەسەر كورىنبەيدى.

- ەلدەسەر، قايداسىڭ؟ مىنا جەڭگەڭ كەلدى.

ۇيشىكتىڭ توكىمدەي ەسىكشەسى سىرت دەپ اشىلىپ، ەلدەسەر شىعا كەلدى. ايەلىمنىڭ كوزدەرى شايتان كورگەندەي باقىرايىپ كەتىپتى.

- تاۋ جەڭگە، سالاماتسىز با؟ ات-كولىك امان كەلىپ قالدىڭىزدار ما؟ - دەدى ەلدەسەر ايتار ءسوزىن كۇنى بۇرىن جاتتاپ العانداي تاق-تاق ەتىپ.

ايەلىمدە تاڭىرقاۋدان ەس قالمادى. ەلدەسەردىڭ سانالى ءتىرى جان ەكەنىنە ول ءالى دە سەنبەي تۇر.

- بەردى، مىناۋ ءبىر كەرەمەت قوي. ادام قۇساپ كادىمگىدەي اپ-ايقىن سويلەيدى.

- ادام قۇسابىڭ نە؟ مەن ساعان ايتتىم عوي...

- بەردى، وڭباي كەتەيىن، ادام ەمەس. سەن بۇل عاجاپ ويىنشىقتى قايدان الدىڭ، ا؟

- وي، سەن ۇعامىسىڭ، ويىنشىق بولسا، سويلەي مە؟

- تاۋ جەڭگە، مەن ويىنشىق ەمەسپىن.

ەلدەسەردىڭ ءتىرى جان ەكەنىنە ايەلىمنىڭ كوزى ارەڭ دەگەندە جەتكەندەي ءبولدى.

***

ەلدەسەر ءبىر كۇنى ءولىم اۋزىنان قالدى.

كابينەتىمدە جۇمىس ىستەپ وتىردىم دا، از عانا ۋاقىتقا شىعىپ ەسىكتى كىلتتەمەي كەتتىم. قايتا قايتىپ كەلسەم، الگىندە عانا ءوز بولمەلەرىندە تىپ-تىنىش ويناپ وتىرعان ءالي مەن مۇحتار كوكتەن تۇسكەندەي وسىندا، ەلدەسەر تۇراتىن ۇيشىكتى قۇلاتىپ بۇزىپ تاستاعان. ۇيشىكتىڭ شاتىرى ءبىر جاقتا، قابىرعالارى ءبىر جاقتا جايراپ جاتىر. الدەنەگە تالاسىپ، جۇلقىلاسىپ، شۇرقىراسىپ جاتقان ەكى بۇزاقىنىڭ ۇستىنە كەلدىم.

سويتسەم تالاسىپ جاتقاندارى ەلدەسەر ەكەن. جاسى كىشى مۇحتار ونى ەكى قولىنا قىسىپ ۇستاپ، كەۋدەسىنە باسىن العان. ءالي ودان تارتىپ الماقشى بولادى. مۇحتار كىشكەنە بولعانمەن شاقار، شىر-شىر ەتىپ بەرمەيدى.

- وي، وي، ولتىردىڭدەر، تاستاڭدار! - دەپ، اقىرىپ، جىبەردىم. ەلدەسەردى قولدارىنان جۇلىپ الىپ قاراسام، بىلق-سىلق بەت-ءجۇزى، موينى، قولدارى قانتالاپ، قىپ-قىزىل بولعان. ايتەۋىر، ەش جەرى سىنباعان، قيراماعان ءتارىزدى. كەۋدەسىندە جانى بار. ديۆانعا شالقاسىنان جاتقىزدىم دا ەكى قولىن ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن سوزىپ جاساندى تىنىس بەرە باستادىم. مۇرنىنا ءمۇساتىر سپيرت يىسكەتىپ، ارەڭ دەگەندە ءتىرىلتىپ الدىم.

مۇحتار مەن ءالي اڭ-تاڭ.

- پاپا، سەن بۇل ويىنشىققا نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟ - دەيدى.

- اقىماقتار، بۇل ويىنشىق ەمەس ءتىرى ادام. ەندىگى ءارى بۇعان ءتيۋشى، جولاۋشى بولماڭدار، - دەپ، ءالي مەن مۇحتاردى كابينەتىمنەن قۋىپ شىقتىم.

6

ساعات تاڭەرتەڭگى توعىزدى سوققان كەزدە بۇكىل ەلىمىزدەگى سەكىلدى الماتىداعى ۇلىلى-كىشىلى مىڭ سان مەكەمەلەر وزدەرىنىڭ قاجىرلى ەڭبەك كۇندەرىن باستايدى. دارەجەلەرى، ءارى الاتىن جالاقىلارى، ىشەتىن تاماق، كيەتىن كيىمدەرى ءارقالاي، ءبىراق ماقساتتارى ءبىر مىڭ سان قىزمەتكەرلەر ەسەلەگەن جىگەرمەن قۇلشىنا كەلىپ، ءارقايسى ءوزىنىڭ تيەسىلى جۇمىس ورىندارىنا وتىرادى.

مىڭ سان قالام جورعالاپ، مىڭ سان تەلەفون شىلدىرلاپ، كادىمگى وزىمىزگە تانىمال كەڭسە ءومىرى، كەڭسە تىرشىلىگى باستالادى.

قۇيىنداي ۇيتقىعان وسى ءومىر اعىنىنا بۇگىن مەن دە ارالاستىم. ساعات ءدال توعىزدى ۇرعان كەزدە استاناداعى ەڭ بيىك مارتەبەلى كەڭسەنىڭ بىرەۋىنە تەلەفون سوعىپ، اۋەلى ءوزىمنىڭ جەر بەتىندە بار جوعىمدى ءبىلدىردىم. سودان سوڭ «ءتوراعاسىنىڭ ءوزى مەنى قابىلداۋىن وتىنەمىن، ماڭىزدى شارۋام بار» دەدىم.

مەن تەلەفون سوققان كەڭسە - رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ كەڭسەسى ەدى.

ار جاقتان جاستاۋ ەركەك داۋىسى ەستىلدى. پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىسى بولۋى كەرەك.

- شارۋاڭىز قانداي شارۋا؟ - دەپ سۇرادى.

- كەشىرىڭىز، مەن ونى پرەزيدەنتتىڭ وزىنە عانا ايتپاقشىمىن.

ورتا قول تورەلەردىڭ مۇندايدا شىر ەتىپ جابىرلەنە قالاتىنى بولۋشى ەدى. مىناۋ ونداي ەمەس ەكەن. «جارايدى، بالەن ۋاقىتتا كەلىڭىز» دەپ پرەزيدەنتتىڭ قابىلدايتىن مەرزىمىن ايتتى.

لاۋازىمى جوعارى كەڭسەلەرگە مەن ءوزىم كوپ جولامايمىن. بىرىنشىدەن، شارۋام بولا بەرمەيدى. ەكىنشىدەن، زاۋىدە ءبىر ءىسىڭ ءتۇسىپ بارا قالساڭ، قاجەت دەگەن ادامىڭا بىردەن ەنە قويۋ قيىن. قابىلداۋ بولمەدە كەزەك كۇتىپ وتىرىپ قالاسىڭ. مۇنداي كۇتۋ كەيدە تىم ۇزاققا سوزىلادى. ماعان وسىنىسى ۇنامايدى.

ءوزىمدى-ءوزىم، قولىمنان كەلگەنىنشە، تارتىپكە باۋليتىن اداممىن. پرەزيدەنت كەڭسەسىنە ءدال ايتىلعان ۋاقىتتا جەتىپ كەلدىم. ويلاعانىمداي بولدى، قابىلداۋ كۇتىپ وتىرعان ءبىراز ادام بار ەكەن. شەت جاقتان مەن دە جايعاستىم. ءدال قاسىمدا جۋان قارىن، شوڭ جەلكە بىرەۋ. پىسىناپ، تەرلەپ، موينى باسىن قول ورامالىمەن سۇرتكىلەپ، مازاسى كەتىپ وتىر. ءسال قيمىلداپ قوزعالسا، استىنداعى شيبۇت ورىندىق دىردەكتەپ سىقىر-سىقىر ەتەدى. سىناتىن بولدىم-اۋ دەپ، جىلاپ ارىز ايتقانداي بولادى.

مىنە، كەزەك ماعان كەلدى. تەسىك ءبۇيىر سارى پورتفەلىمدى قولىما ۇستاپ كىردىم، كابينەتكە. پورتفەلسىز كىرۋىمدە ماعىنا جوق. قوس قابات ەسىكتىڭ ار جاعىنان تاي شاپتىرىم ۇزىن كابينەت كورىندى. بىلقىلداق قالىڭ كىلەمىنىڭ ۇستىمەن تورگە جەتكەنشە ءبىرتالاي ۋاقىت وتەدى. ساۋلەتتى زور كابينەت قانشا تاككاپپار بولساڭ دا ءوزىڭنىڭ تۇككە تۇرمايتىن ۇساق ادام ەكەنىڭدى ۇعىندىرىپ تاستاعانداي بولادى.

پرەزيدەنت موسقال جاستاعى ادام. ورنىنان تۇرىپ، ستولىنان بەرى تامان شىعىپ، قول بەرىپ، ىلتيفاتپەن قارسى الدى. جاسى دا، لاۋازىمى دا ۇلكەن بولا تۇرىپ كىشىپەيىل مىنەز كورسەتتى. ۇناپ قالدى. جۇمساق كرەسلوعا شوگە ءتۇسىپ جايعاسىپ وتىردىم. پرەزيدەنت مەنىڭ كىم ەكەنىمدى اتى-ءجونىمدى ءبىلىپ وتىر ەكەن.

بىردەن نە شارۋامەن كەلدىڭ دەمەي، اۋەلى ادەبيەت جاعدايىن اۋزىنا الدى. جازۋشىلار، حالدەرىڭ قالاي؟ نە جازىپ جۇرسىڭدەر؟ دۇنيەگە نەندەي جاقسى كىتاپتار كەلىپ جاتىر؟ حالتۋرشيك جازۋشىلار ازايدى ما؟ جوق، الدە، ارام شوپتەي قاۋلاپ كوبەيىپ كەلە مە؟ جاستاردىڭ جاي-جاعدايى قالاي، ەشكىم ولاردى رەنجىتپەي مە؟ - دەگەن سەكىلدى كادىمگى ءوزىمىز بەن ءوزىمىز اڭگىمەلەيتىن شىنايى تىرشىلىك ءسوزىن باستاپ الىپ جونەلدى. مەن بۇنىسىنا ءسۇيىندىم.

الدەن ۋاقىتتان سوڭ عانا:

- نە شارۋامەن كەلىپ ەدىڭ؟ - دەدى.

- كەلگەن شارۋام ءبىر وعاش شارۋا، - دەدىم دە، ايتا باستادىم. ونىم ەلدەسەردىڭ جايى. باستان اياق تۇگەل باياندادىم. ءيت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە دەگەندەي سوڭعى كۇندەرى ەلدەسەردىڭ ەلىن ويلاپ اڭساي بەرەتىنى، وتانىنا قايتۋدىڭ ءبىر جولى تابىلماس پا ەكەن دەپ، ارمان ەتەتىنىن، قازاقستان ۇكىمەتىنەن سوعان جاردەم تىلەيتىنىن ايتتىم.

- ول ءوزى قازىر قايدا، سەنىڭ ۇيىڭدە مە؟

- جوق، وسىندا.

پورتفەلىمنىڭ اۋزىن اشتىم دا، ەلدەسەردى الىپ شىقتىم. پرەزيدەنت ستولىنىڭ ۇستىنە قويۋعا باتپاي، قولىمدا ۇستاپ وتىردىم. ەلدەسەر سىپايى ءيىلىپ سالەم بەردى.

پرەزيدەنتتىڭ جۇزىندە تاڭىرقاۋدان گورى قىزىقتاۋ باسىم. ەلدەسەردى ستولىنىڭ ۇستىنە قويۋدى ءوتىندى. سودان سوڭ دارەجەسى وزىمەن تەڭ سىيلى اداممەن سويلەسكەندەي، سىپايىلاپ سويلەسە باستادى. ەرگەجەيلى ەلىنىڭ جاي-جاعدايىن قازبالاپ كوپ سۇرادى.

پرەزيدەنتتىڭ ەڭ سوڭىندا ايتقانى:

- مەن ءسىزدىڭ ماسەلەڭىزدى تاياۋ كۇندەردىڭ ىشىندە شەشىپ بەرۋگە تىرىسارمىن. ەلىڭىزگە امان-ساۋ قايتۋ ءۇشىن قولدان كەلگەن جاردەمنىڭ ءبارىن ىستەيمىز.

ولجاعا باتقان ادامداي كوڭىلدەنىپ، قايتتىق.

جالعاسى بار