قازاقپارات كۇنتىزبەسى: 17- جەلتوقسان
اتاۋلى كۇندەر
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموكراتيالىق جاڭارۋ كۇنى
1991-جىلى 12- جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «قازاقستانداعى 1986-جىلعى 17-18- جەلتوقسانداعى وقيعالارعا قاتىسقانى ءۇشىن جاۋاپتىلىققا تارتىلعان ازاماتتاردى اقتاۋ تۋرالى» جارلىعىمەن قازاقستانداعى 1986-جىلعى جەلتوقساننىڭ 17-18-ىندەگى وقيعالارعا قاتىسقانى ءۇشىن قىلمىستىق، اكىمشىلىك جانە تارتىپتىك جاۋاپقا تارتىلعان ادامدار اقتالدى. سونىمەن قاتار، اتالعان جارلىقتىڭ 4-تارماعى بويىنشا جەلتوقساننىڭ 17 ءسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموكراتيالىق جاڭارۋ كۇنى دەپ جاريالاندى.
ەستە قالار وقيعالار
1919-جىلى ورىنبور قالاسىندا «ۇشقىن» گازەتىنىڭ العاشقى سانى جارىق كوردى. قازىرگى «Egemen Qazaqstan» گازەتى. ءوزىنىڭ العاشقى نومىرىنەن-اق باسىلىم قازاق حالقىن حالىقارالىق جانە ەلىمىزدىڭ ىشكى جاعدايلارىنىڭ اسا ماڭىزدى وقيعالارىمەن تانىستىرىپ وتىردى. سول كەزدەن بەرى گازەت اتاۋى سەگىز رەت وزگەردى. بيىل «Egemen Qazaqstan» ءوزىنىڭ 100 جىلدىعىن كەڭ كولەمدە رەسپۋبليكا اۋماعىندا اتاپ ءوتتى.
1930-جىلى قوستاناي وبلىسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە ورنالاسقان مەڭدىقارا اۋدانى قۇرىلدى. اۋماعى - 6,6 مىڭ شارشى شاقىرىم. اۋدان 12 اۋىلدىق وكرۋگ پەن اۋدان ورتالىعىنان قۇرالعان.
1930-جىلى الماتى وبلىسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا اقسۋ اۋدانى قۇرىلدى. اۋداننىڭ اۋماعى 13,6 شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى.
1986-جىلى 17-19- جەلتوقسان ارالىعىندا الماتىدا قازاق جاستارىنىڭ ك س ر و بيلىگىنىڭ وتارشىلدىق، ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەسىنە قارسى نارازىلىق قيمىلدارى ورىن الدى. كوتەرىلىستىڭ باستالۋىنا ماسكەۋدەگى ورتالىقتىڭ رەسپۋبليكا حالقىنىڭ پىكىرىمەن ساناسپاستان رەسەيدىڭ ۋليانوۆ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1- حاتشىسى گ. ۆ. كولبيندى قازاقستان كومپارتياسى و ك- ءنىڭ 1- حاتشىسى ەتىپ تاعايىنداۋى تۇرتكى بولدى. جەلتوقساننىڭ 17 ءى كۇنى تاڭەرتەڭگى ساعات 8 دە قالاداعى ل. ي. برەجنيەۆ اتىنداعى الاڭعا (قازىرگى رەسپۋبليكا الاڭى) ساياسي تاۋەلسىزدىكتى تالاپ ەتكەن ۇراندارمەن العاشىندا 300 دەي ادام جينالىپ، كەشكىسىن ەرەۋىلشىلەر سانى 20 مىڭعا جەتتى. ءبىراق ولاردىڭ قويعان تالاپ-تىلەكتەرى اياق استى ەتىلىپ، ولاردى تاراتۋ ماقساتىندا الاڭعا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن ارنايى اسكەري كۇشتەر توبى جەتكىزىلدى. ك س ر و ءى ءى م- ءنىڭ 0385№ بۇيرىعى نەگىزىندە دايىندالعان «قۇيىن-86» وپەراتسياسى بويىنشا كوتەرىلىس قاتىگەزدىكپەن باسىپ جانشىلدى. جەلتوقساننىڭ 18 ءى كۇنى الاڭعا قايتا جينالماق بولعان جاستارعا قارسى اسكەر كۇشى قولدانىلدى. ولاردىڭ قالعان توپتارىن ىعىستىرۋ ءۇشىن جەدەل وترياد، ميليتسيا مەن جاساقشىلاردان ارنايى توپتار قۇرىلىپ، قالا كوشەلەرىنە اتتاندىرىلدى. وسى اسكەري كۇشتەر جەلتوقساننىڭ 19 ى كۇنى قالانىڭ ءار تۇسىندا قايتادان شەرۋگە شىقپاق بولعان 6 توپتى باسىپ، تاراتتى. الاڭداعى كوتەرىلىسشىلەر تاراتىلعان سوڭ ىشكى ىستەر بولىمدەرىنە 2401 ادام جەتكىزىلگەن (الماتى تۇرمەسىنە سىيماعاندىقتان، قالا سىرتىنا اپارىپ تاستالعانداردى قوسىپ ەسەپتەگەندە، بارلىعى 8,5 مىڭ ادام ۇستالعان). جەلتوقسان كوتەرىلىسى قۇرباندارىنىڭ قاتارىندا ە. سىپاتايەۆ، س. مۇحامەدجانوۆا، ك. مولدانازاروۆا، ق. رىسقۇلبەكوۆ، م. ءابدىقۇلوۆ، ل. اسانوۆا سىندى قازاق جاستارى بار. جەلتوقساننىڭ 19-23 ءى ارالىعىندا حالىقتىڭ نارازىلىق شەرۋلەرى مەن ميتينگىلەر قازاقستاننىڭ جەزقازعان، تالدىقورعان، كوكشەتاۋ، قاراعاندى، ارقالىق، پاۆلودار، جامبىل، تالعار، سارقانت، ت. ب. قالالارى مەن سارىوزەك، شامالعان، شەلەك ەلدى مەكەندەرىندە جالعاستى. كوتەرىلىسكە ك و ك پ و ك- ءنىڭ قاۋلىسىمەن «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىسى» دەگەن باعا بەرىلىپ، كوتەرىلىسكە قاتىسقان ازاماتتار قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ك س ر و- نىڭ توتاليتارلىق، وتارشىل ساياساتىنا قارسى قازاق جاستارىنىڭ ازاتتىق كۇرەسى تاريحي ماڭىزى بار ۇلكەن وقيعا بولدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان سوڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى شىندىق قالپىنا كەلىپ، بۇل جونىندە «جەلتوقسان. 1986. الماتى.»، «جەلتوقسان قۇرباندارىن جوقتاۋ»، «ەر نامىسى - ەل نامىسى» جيناقتارى، ك. تابەيدىڭ «مۇزدا جانعان الاۋ»، ت. بەيىسقۇلوۆتىڭ «جەلتوقسان ىزعارى» كىتاپتارى جارىق كوردى، «اللاجار»، «قىزعىش قۇس» كينوفيلمدەرى ءتۇسىرىلدى. 2006-جىلى م. شاحانوۆتىڭ «جەلتوقسان ەپوپەياسى» اتتى كولەمدى كىتابى باسىلىپ شىقتى.
2003-جىلى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءولىم جازاسىنا موراتوري ەنگىزۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى.
2009-جىلى شىمكەنتتە ءابىلحان قاستەيەۆكە ەسكەرتكىش ورناتىلدى. ەسكەرتكىش عۇلاما سۋرەتشىنىڭ ەسىمى بەرىلگەن كوركەمسۋرەت كوللەدجىنىڭ الدىندا ورنالاسقان. ءابىلحان قاستەيەۆ (1904-1973) - قازاق س س ر- ءنىڭ حالىق سۋرەتشىسى، قازاقستان كوركەمونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشى. مىڭنان استام شىعارماسى بار. ونىڭ جۇمىستارى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ترەتياكوۆ گالەرەياسىندا، شىعىس حالىقتارى ونەرىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراجايىندا، ماسكەۋدەگى لەنين وردەندى سسرو توڭكەرىسى ورتالىق مۇراجايىندا، قازاق س س ر مەملەكەتتىك ونەر مۇراجايىندا جانە باسقا دا كوپتەگەن ەلدەردىڭ مۇراجايلارىندا ساقتاۋلى.
2012-جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇرىك رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگى تۇركياداعى قازاقتار قورىندا بالالار ورتالىعىن اشۋ ءراسىمىن وتكىزدى.
ورتالىققا سىيلىق رەتىندە قازاق ءتىلىن، قازاقستان تاريحى مەن ادەبيەتىن مەڭگەرۋ بويىنشا وقۋ-ادىستەمەلىك ماتەريال، سونداي-اق ۇلتتىق ناقىشتاعى بالالار ويىنشىقتارى تابىستالدى.
2014-جىلى قازاقستان QS University Rankings رەيتينگى بويىنشا ەڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرى بار ەلدەر تىزىمىنە ەندى.
2016-جىلى تالدىقورعاندىق گۇلجانات جاناتبەك قىتايدىڭ كۋنمين قالاسىندا وتكەن ش ى ۇ حالىقارالىق مارافونىندا 21 شاقىرىم قاشىقتىقتا ايەلدەر اراسىندا ءبىرىنشى ورىن يەلەندى.
2018-جىلى الماتىدا تاريحي-قۇجاتتامالىق كورمە ءوتتى، وندا ەگەمەن ەلىمىزدىڭ قۇرىلۋىنىڭ دالەلدەمەلەرىن كورۋگە بولادى. مۇندا 1991-جىلعى 16- جەلتوقسانداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ كوشىرمەسى ۇسىنىلدى. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تاريحى ءدال وسى قۇجاتتان سانالادى. جانىندا ۇلكەن دجوردج بۋشتىڭ امەريكا قۇراما شتاتتارى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداعانى تۋرالى حاتى تۇر.
