ستاليننەن 17 العىس حات العان قازاق

استانا. قازاقپارات - ۇلى وتان سوعىسىنا ءۇش جىل قاتىسىپ، ەڭ الدىڭعى لەكتەگى قاندى قىرعىننىڭ قاق ورتاسىندا جۇرسە دە امان كەلگەن اعالارىمىزدىڭ ءبىرى - شاپەن اۋعانوۆ ەكەن.

«ەگەمەن» تەك ەرەن ەرلىكتى نەمەسە باستان كەشكەن ەلەڭ ەتەرلىك وقيعاسى بار قىزىق تاعدىرلى جاندار بولماسا كولەمىنىڭ شەكتەۋلى سەبەپتى سوعىستان امان كەلگەن ادامداردىڭ ءبارى تۋرالى جازا بەرمەيدى. ال شاپەن اعامىز تۋرالى جازۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. ويتكەنى... ويتكەنى، ول ستاليننەن 17 رەت العىس حات العان ەكەن. ءبىر العىس، ەكى العىس، ءتىپتى، بەس، التى دا ەمەس، 17!، دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى سەنبىلىك سانىندا.

بىزگە شاپەن اۋعانوۆ تۋرالى دەرەك اكەلگەن ۇلكەن بالاسى مۇحامەديار اقساقال مەن ونىڭ كۇيەۋ بالاسى، استاناداعى سادۋاقاس عىلماني مەشىتىنىڭ نايب-يمامى مامليۋك مۇسايەۆتىڭ اۋىزشا ايتقان سوزىنە الدىمەن سەنبەدىك. قالاي سەنەسىڭ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى العىستى 17 رەت بەرۋى مۇمكىن بە؟

ءبىر ادامعا 17 رەت بەرىلسە، ونىڭ قانداي قادىرى بار دەگەن ويلارمەن سەنبەگەن ەدىك. سويتسە، انىق جازىلعان انىقتاما بار ەكەن. وعان 163- لەنين، قىزىل تۋ وردەندى رومنو-كيەۆ اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، گەنەرال- مايور كارلوۆ قول قويىپ، ءمور باسقان. انىقتامانىڭ ناقتى داتاسى انىق كورىنبەيدى، ءبىراق 1946-جىلى جازىلعانىن اجىراتۋعا بولادى.

«قىزىل اسكەر شاپەن اۋعانوۆقا بەرىلگەن بۇل انىقتاما وعان كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى ستالين جولداستىڭ مىنا العىستاردى بەرگەنىن راستايدى»، دەلىنگەن وندا. سونىمەن، العىستار نە ءۇشىن بەرىلگەنىن ايتا كەتەيىك: وسىنشا سوعىسقا قاتىسقاننىڭ ءوزى ۇلكەن ەرلىك. ال ولاردىڭ بارىنەن «كوماندوۆانيەنىڭ اسكەري تاپسىرماسىن ۇلگىلى ورىنداعانى ءۇشىن» دەگەن العىس الۋ ەرلىكتىڭ ەرلىگى ەكەندىگى انىق.

ستاليننىڭ اتىنان شەتسىز، شەكسىز بەرىلە بەرەتىن بۇل العىستىڭ قۇقىلىق مارتەبەسى قانداي ەكەن دەگەن ويمەن ينتەرنەتتى كوپ اقتاردىق. اتىن دا، زاتىن دا كوپ جەرگە ارالاستىرمايتىن، ال ارالاستىرا قالسا، جەردە قالمايتىنداي ەتەتىن «كوسەم» ءوزىنىڭ اتىنان بەرىلەتىن العىستارعا دا ساق بولىپ، ارناۋلى مارتەبە بەرسە كەرەك ەدى.

ءبىراق... قانشا سۇزسەك تە، وعان ارناۋلى مارتەبە بەرىلمەگەنىن بىلدىك. دەمەك، مارتەبەسى بولماعان سوڭ ونىڭ بەرىلۋىنە دە ەشكىم شەك قويماعان ءتارىزدى. الايدا، ەڭ العاشقى العىستى ستالين 1941-جىلدىڭ 22- شىلدەسىندە ارناۋلى بۇيرىقپەن اسكەري-اۋە قورعانىسىنىڭ ماسكەۋلىك ايماعىنا جاريالاپتى. ودان كەيىن العىستى وسى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ازات ەتىلگەن روستوۆ، كەرچ جانە فەودوسيا قالالارىنىڭ قورعاۋشىلارى الادى. وسىدان كەيىن العىستار 1942-جىل بويى بەرىلمەي، تەك ءبىر جىلدان سوڭ، 1943-جىلدىڭ باسىنان باستاپ جاريالانا باستايدى.

وسى جىلدىڭ 25- قاڭتارىندا ستالينگراد، دون، سولتۇستىك كاۆكاز، ۆورونەج جانە ت. ب. سوعىستارىنا قاتىسقان بولىمدەر مەن جاۋىنگەرلەرگە، كوماندوۆانيالارعا العىس جاريالانادى. ال 1943-جىلدىڭ جاز ايىنان باستاپ، العىستار ءاربىر جاۋىنگەرلەر مەن وفيتسەرلەرگە گراموتا تۇرىندە بەرىلە باستاعان. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي العىستار نومىرلەنبەگەن. ءتىپتى، بارلىق اسكەري بولىمدەردە دە ول بىرتەكتى اتالمايدى.

مىسالى، ءبىر بولىمدەردە ول «قۇتتىقتاۋ العىسى» دەسە كەيبىرىندە «جەڭىس العىسى»، ت. ت. اتالا بەرگەن. فورماتى مەن قاعازى دا ءبىرىڭعاي ەمەس، قولعا تۇسكەن قاعازعا اسكەري ءبولىمنىڭ اتى جازىلىپ، قول قويىلىپ، ءمور باسىپ ۇستاتادى. الايدا، بارىندە دە ستاليننىڭ اتىنان بەرىلەتىن بولعان. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر قىزعىلىقتى جايت بار.

سوعىسقا دەيىن جانە سوعىستان كەيىن بارلىق وردەن-مەدالدار ك س ر و جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ جارلىعىمەن بەرىلدى. ال سوعىس كەزىندە ەرلىكتى قولما-قول ىنتالاندىرىپ، ماداقتاپ وتىرۋ قاجەت بولعان.

سوندىقتان، پولك كومانديرىنەن باستاپ، جوعارعى قارايعى قۇرامالاردىڭ كومانديرلەرى ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ اتىنان جاۋىنگەرلەر مەن وفيتسەرلەرگە قولما-قول وردەن-مەدالدار تاپسىرۋعا قۇقىلى بولعان. سونىڭ ىشىندە مايداننىڭ باس قولباسشىسى ديۆيزيا كومانديرىنە دەيىنگى، ارميا قولباسشىسى پولك كومانديرىنە دەيىنگى، كورپۋس، ديۆيزيا جانە بريگادا كومانديرلەرى باتالون كومانديرىنە دەيىنگى بارلىق جاۋىنگەرلەر مەن وفيتسەرلەرگە، ال پولك كومانديرى تەك قاتارداعى جاۋىنگەرلەر مەن سەرجانتتارعا وردەن-مەدالدار بەرۋگە قۇقىلى بولعان (ستاليننىڭ اتىنان بەرىلەتىن العىس تا سونىڭ ىشىندە بولعانى حاق).

ءبىراق مارتەبەسى « قىزىل تۋ» وردەنىنەن جوعارى وردەندەردى تاپسىرۋ ءالى دە جوعارعى كەڭەستىڭ قۇزىرىندا قالدىرىلىپتى. قازاقتىڭ قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كومديۆ بولىپ جۇرگەندە 16 رەت جارالانسا دا ءبىر مەدال الا الماعان ادىلگەرەيگە بىردەن ەكى مەدال مەن ەكى وردەندى قاتارىنان تاپسىرىپ جۇرگەنى وسىنداي قۇقى بولعاندىقتان ەكەن. ءسويتىپ، باستى اڭگىمەمىزگە ورالايىق.

دەمەك، العىس ستاليننىڭ اتىنان دەپ ايتىلعانىمەن ونىمەن ماراپاتتاۋعا پولك كومانديرىنەن باستاپ، ودان جوعارعى كومانديرلەردىڭ ءبارىنىڭ دە قۇقى بولعان. سوندىقتان، مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتىنان دەپ بەرىلسە دە ونى وسى كومانديرلەردىڭ ءوزى تاپسىرعان.

الايدا، سونىڭ ءوزىن 17 رەت العان شاپەن اعامىزدى ناعىز باتىر دەمەسكە لاجىڭ جوق. وسىنشا العىس جاريالاعانشا وردەن-مەدال نەگە بەرمەدى ەكەن دەگەن ساۋال دا تۋادى. شاپەن وندايدىڭ دا بۇيىرعانىن الىپتى. شاپەن اۋعانوۆ بۇرىنعى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى قىزىلتۋ اۋدانىنىڭ (قازىرگى اقجار اۋدانى) ۇيالى اۋىلىنان 1942-جىلى اسكەرگە الىنعان. بۇل اۋىل - «ەگەمەننىڭ» العاشقى رەداكتورلارىنىڭ ءبىرى، حالقىمىزدىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ تۋعان جەرى.

اسكەرگە 36 جاسىندا الىنعان شاپەن - ءومىردىڭ ءبىرشاما اششى-تۇشىسىن تاتقان ادام. كوزى اشىق بولعان اكەسى حامزەنى، اكەسىنىڭ اعاسى زەينەلعابيدەندى «حالىق جاۋى» دەپ اتىپ تاستاعان. ءوزىن دە قۋدالاپ، ومبى وبلىسىنىڭ شارباقتىكول اۋىلىندا وتىرعان جەرىنەن ول ۇيالى اۋىلىنا قۋعىنمەن كەلگەن ەكەن. ومبى وبلىسىندا تۇرعاندا مەدرەسەدە وقىعان ول ءدىندى دە قاتتى ۇستاعان. قۇران كارىمدى وقىپ قانا قويماي، ونى قازاقشا تاپسىرلەۋگە دە ءبىلىمى جەتكەن.

ءسويتىپ، ءارى ساۋاتتى، ءارى ساليقالى جىگىتتى 163- ديۆيزياعا كەلگەندە ونى بايلانىسشىلار روتاسىنا جىبەرەدى. ءبىراق جىگىتتىڭ ەپتى، باتىل ەكەنىن كورگەن سوڭ ونى 177- بارلاۋشىلار روتاسىنا جىبەرەدى. ءسويتىپ، سوعىستىڭ اياعىنا دەيىن شاپەن اۋعانوۆ بارلاۋشى بولعان.

ارينە، مۇنداي وپەراتسيالار جاسايتىن بولىمدەرگە ەپتىلىگىمەن قاتار دەنە قۋاتى زور، ەرجۇرەك، تاپقىر جاۋىنگەرلەر باسقا بولىمدەردەن تاڭداپ الىناتىن بولعان. ش. اۋعانوۆ تا سول تاڭداۋلىلاردىڭ اراسىنان تابىلىپ، جاۋمەن قويان-قولتىق شايقاستىڭ ەڭ قاۋىپتى دەگەن جەرلەرىندە جۇرگەن. ونىڭ سونشاما العىس الىپ جۇرگەندىگىنىڭ سىرى دا سول.

شاپەن اۋعانوۆتىڭ سوعىستاعى ەرلىگى وردەن-مەدالدارمەن دە اتالىپ وتكەن. 1943-جىلدىڭ 10- ساۋىرىندەگى ديۆيزيا كومانديرىنىڭ بۇيرىعىمەن ول «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىن العان. ودان كەيىن روتا كومانديرى كولباح ونى «قىزىل جۇلدىز» وردەنىنە ۇسىنادى. وسى وردەندى شاپەن اۋعانوۆ 1945-جىلدىڭ 22- مامىرىنداعى بۇيرىقپەن الادى.

وسى ەكى ورتادا، قىزىل اسكەر ش. اۋعانوۆتى روتا كومانديرى، اعا لەيتەنانت كازارينح 1945-جىلدىڭ 15- مامىرىندا «داڭق» وردەنىنىڭ Ⅲدارەجەسىنە ۇسىنعان. الايدا، بۇل وردەن وعان بەرىلمەپتى. شاپەن اۋعانوۆتىڭ كوماندوۆانيەدەن العان العىستارى ستاليننىڭ اتىنان بەرىلگەن 17 مەن عانا شەكتەلمەگەن، ول «دنەپردەن وتكەنى ءۇشىن» ۆورونەج مايدانىنىڭ قولباسشىسى ارميا گەنەرالى ن. ۆاتۋتيننەن 1943-جىلى، «دۋناي وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى پلاتسدارمدى قورعاعانى ءۇشىن» 3- ۋكراين مايدانىنىڭ قولباسشىسى، مارشال ف. تولبۋحيننەن 1945-جىلى العىس العان.

بۇلار تۋرالى مالىمەتتەر دە ديۆيزيا كومانديرى جازعان انىقتامادا كورسەتىلگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قاتارداعى جاۋىنگەر شاپەن اۋعانوۆتىڭ سوعىستاعى ەرلىكتەرى باتىر اتاعىنا تاتىرلىق-اق سياقتى. ايتپەسە، وسىنشاما العىس جايدان-جاي بەرىلە مە؟ ءبىراق، باعى جانباعان كوپ قازاقتىڭ ءبىرى بولىپ، ول دا ءبىر وردەنمەن عانا قالىپتى.

جان ساۋعا دەگەندەي قىزىل قىرعىننان 1946-جىلى امان كەلگەنىن ءوزى دە بارلىق تۋعان-تۋىستارى دا شۇكىرشىلىك ەتكەن. الايدا، ارقاسىنداعى جاۋ سناريادى سالعان جاراقات ولە-ولگەنشە جازىلماعان ەكەن. ءبىراق، سوعان قاراماي، ول وكىمەتتىڭ قارا جۇمىسىن ءدال وزىنىكىندەي كورىپ، جان اياماي ادال اتقارعان. ەسىل ەر 1965-جىلعى 13- قاڭتاردا ۇزاققا سوزىلعان ناۋقاستان 59 جاسىندا كوز جۇمادى.

سوعىستان العان جاراقات، جاۋ تىلىندا جۇرگەندە جۇيكەگە تۇسكەن اۋىر قىسىمدار ءبار-ءبارى ونىڭ ومىردەن ەرتە كەتۋىنە سەبەپ بولعان سياقتى. «ورنىندا بار وڭالار دەمەكشى»، ارتىندا قالعان ۇل-قىزى مۇحامەديار، قايىربەك، قايىرگەلدى، ءلاززات، التىن - ءبارى ءۇيلى-باراندى بولىپ، اكەلەرىنىڭ ەسىمى مەن ەرلىگىن ۇمىتپاي، ەسكە الىپ وتىرادى.