عاسىردىڭ قاتال 10 جەندەتى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - سۇراپىل سوعىسقا سان جىلدار وتسە دە ونىڭ جاڭعىرىعى ءالى باسىلار ەمەس. سول قانقۇيلى كەزەڭدە وتانىن ساتقان وپاسىزدار دا كوپ بولدى. بەيبىت حالىقتى قىناداي قىرىپ، جەندەتتىك ارەكەتىن ىستەگەندەر دە كەزدەستى. ءبىراق ولارعا تاريح ءوز جازاسىن بەردى.

نەمىستىڭ ZDF TV تەلەارناسى «ءولىم دوكتورى» دەگەن اتپەن مۇقىم دۇنيەگە ءمالىم بولعان البەرت حايمنىڭ شىن مانىندە، 1992 - جىلى ەگيپەتتە توق ىشەك راگىنان قايتىس بولعانىن حابارلادى. ونىڭ قارا پورتفەلىنەن ءبىراز جىل بۇرىن يسلام ءدىنىن قابىلداپ، تاريك فاريد حۋسەين دەگەن ەسىممەن جۇرگەن ءتولقۇجاتى تابىلدى.

ال سيمون ۆيزەنتالدىڭ ورتالىعى «عاسىر قىلمىسكەرلەرى» دەپ تانىعان ون ادامنىڭ كوش باسىندا تۇرعان البەرت حايم كىم؟ ول تۋرالى اڭگىمە كەيىنىرەك ... ايتسە دە بۇگىنگى كۇندە تورتكۇل الەمدە قىزمەتىن ورىستەتىپ جاتقان بۇل ۇيىمنىڭ باستى قىزمەتى نە؟ جالپى، سيمون ۆيزەنتال دەگەن كىم؟

انىعىن ايتساق سيمون ۆيزەنتال ورتالىعى - تاۋەلسىز ۇيىم. ورتالىقتىڭ ماقساتى - حولوكوست قۇرباندارىن ەسكە الىپ وتىرۋ، انتيسەميتيزمگە قارسى كۇرەس جانە كەزىندە ناتسيستىك وزبىرلىق پەن زورلىق- زومبىلىق جاساعانداردى زاڭدىق تۇرعىدان جازاعا تارتۋ. قازىرگى كەزدە سيمون ۆيزەنتال ورتالىعىنىڭ قىزمەتى ۇلى بريتانيا، ا ق ش، فرانسيا، نيدەرلاندى، اۆستريا مەملەكەتتەرىنىڭ جوعارى ناگرادالارىنا يە بولدى. ورتالىق ا ق ش- تىڭ لوس- اندجەلەس قالاسىندا ورنالاسقان. توتەسىنەن ايتقاندا، ەڭ الدىمەن ەۆرەيلەردىڭ قۇقىن قورعايتىن حالىقارالىق ۇيىم.

1977 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن بۇل ورتالىقتىڭ بۇگىن 440000 مۇشەسى بار جانە ب ۇ ۇ- نىڭ جانىنان قۇرىلعان كونسۋلتاتيۆتىك مارتەبەسى بار. ال ۇيىمدى مۇنداي حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرگەن سيمون ۆيزەنتال كىم؟

ول 1908 -جىلى لۆوۆ قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن، كەيىن «ناتسيستەردىڭ تىڭشىسى» دەگەن اتپەن بۇكىل دۇنيەگە ءمالىم بولعان ازامات. ءبىرىنشى دۇنيەجۇلىك سوعىس كەزىندە ونىڭ وتباسى ۆەناعا كوشىپ كەلەدى دە، كەيىنىرەك قايتادان ۋكرايناعا قونىس اۋدارادى. ول لۆوۆ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا قۇجات تاپسىرعانىمەن، ونى وقۋعا المايدى. ءسويتىپ، 1932 -جىلى پراگاداعى تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، ارحيتەحتۋرالىق ينجەنەر ماماندىعىن الىپ شىعادى.

1939 -جىلى گەرمانيا مەن ك س ر و شابۋىل جاساسپاۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعان تۇستا، ۋكراينالىق بۋرجۋازياعا ءتيىسۋ باستالادى. سيمون ۆيزەنتالدىڭ اكە- شەشەسىنە تيەسىلى كەيبىر كاسىپورىندار مەملەكەت قاراماعىنا وتكىزىلىپ، ونىڭ تۋعان- تۋىسقاندارىن سىبىرگە جەر اۋدارادى. سيمون بولسا، چەكيستەرگە اقشا بەرىپ، امان قالادى. ءبىراق سوعىس كەزىندە ول نەمىستەرگە تۇتقىنعا تۇسەدى دە، پولشادا ازاپتاۋ لاگەرىندە ءومىر سۇرەدى. ولار تەمىر جول سالۋمەن اينالىسادى. ءبىراق نەمىستەر كەڭەس ارمياسى جاقىنداپ كەلە جاتقان ساتتە يانۆسك كونسلاگەرىندە قامالعان تۇتقىنداردىڭ 149 مىڭىن ولتىرەدى دە، 34 ىن امان قالدىرادى. امان قالعاندار پلاشوۆ - گروسس- روزەن - بۋحەنۆالد - ماۋتحاۋزەن باعىتىنا جىبەرىلەدى. 1945 -جىلدىڭ 5 - مامىرىندا تۇتقىن سيمون ۆيزەنتال 45 كەلى سالماقپەن ازاتتىققا شىعادى.

بوستاندىققا شىققاننان سوڭ، سيمون تۇتقىنداردى ازاپتاۋعا قاتىسقان ازاماتتاردى ىزدەستىرە باستايدى. ا ق ش- تىڭ اسكەري تۇتقىنداردى ىزدەستىرۋ بيۋروسىمەن بىرىگە وتىرىپ، 1100 قىلمىسكەردى سوت زالىنا الىپ كەلەدى. ءسويتىپ، بەيبىت تۇرعىنداردى ايۋاندىقپەن ازاپتاعان وسىنشاما جەندەت ەكى جىل وتپەي، جاتىپ- اق جاۋاپقا تارتىلادى. سودان كەيىن سيموننىڭ جۇمىسى جاندانىپ جۇرە بەردى دەسە بولادى. ول 1961 -جىلى ارگەنتينادا بوي تاسالاپ جۇرگەن ادولف ەيحماندى، سوعىس ۋاقىتىندا گەستوپالىق قىزمەت اتقارعان جەندەت، كەيىن اۆستريا پوليتسياسى بولعان زيلبەرباۋەردى قولعا تۇسىرەدى. ال پولشادا تۇتقىندار لاگەرىنىڭ باستىعى بولىپ، ەكى جىل امستەردامدا ءبىر ءۇيدىڭ شاتىرىندا تىعىلىپ جۇرگەن فرانتس شتانگتى تاۋىپ الادى، سوتتايدى. مۇنداي وقيعالار وتە كوپ.

دەسەك تە، ورتالىقتىڭ مالىمەتى بويىنشا، ىزدەۋدە جۇرگەن ناتسيستىك قىلمىسكەرلەردىڭ سانى 90 مىڭعا جەتىپ جىعالادى. ءبىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن ولاردىڭ جارتىسىنان استامىنا عانا سوت ۇكىمى شىعارىلىپ، ولار سوتتان ءادىل جازاسىن الىپ قويعان. سوڭعى كەزدە سيمون ۆيزەنتال ورتالىعى «سوڭعى مۇمكىندىك» جوباسىن ىسكە اسىرىپ جاتىر. ولار الەمنىڭ ءارتۇرلى باسىلىمدارىنا جارناما بەرىپ، لاگەرلەردەگى تۇتقىنداردى ازاپتاعان س س- تەردى ىزدەستىرۋ ءىسىن جالعاستىرۋدا. ولاردى تاپقان ادامعا 10 مىڭ دوللاردان بەرەتىنىن دە ايتىپ وتىر. ءتىپتى سيمون ۆيزەنتال ورتالىعى 90 مىڭ قىلمىسكەردىڭ ىشىنەن «عاسىردىڭ اسا قاتال 10 جەندەتىن» دە انىقتاپ قويعانعا ۇقسايدى. سوندا ولار كىمدەر؟ شىن مانىندە ورتالىق اتاپ وتكەندەي، ولار «عاسىرلىق ءمانى» بار قىلمىسكەرلەر مە؟

ال «اتاقتى 10 جەندەتتىڭ» كوشباسىندا كىم تۇر؟

1. اريبەرت حايم. اۆستريا جانە نەمىس دارىگەرى، اسكەري قىلمىسكەر. « ءولىم دوكتورى» دەگەن اتپەن ساياسي ساحنادا اتى قالعان. ول 1940 -جىلعا دەيىنۆەنادا دارىگەرلىك قىزمەت اتقاردى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىندا اۆستريانىڭ تەرريتورياسىندا ورنالاسقان ماۋتحاۋزەن كونسلاگەرىندە 1941-1942 -جىلدارى جۇمىس ىستەدى. سيمون ۆيزەنتال ورتالىعىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، اريبەرت حايم وسى جەردە تۇتقىنداعىلارعا ەكسپەريمەنت جاسادى دەگەن دەرەك بار. ارينە، ەستىگەن ادامنىڭ جانى تۇرشىگەتىن وقيعا. اتاپ ايتار بولساق، «ادامدار ناركوزسىز وپەراتسياعا شىداس بەرە الا ما، سىرقاتتار ۋلى ءدارى بەرگەننەن كەيىن قانشا مينۋتتان كەيىن ولەدى، ونى اۋرۋ قالاي قابىلدايدى، ادامنىڭ جانى مۇنداي قىسىمعا قانشالىقتى شىدايدى؟» دەگەن سىقىلدى سىناقتاردى جۇرگىزگەن.

مۇنداي قىسىمدار، اسىرەسە، ەۆرەيلەرگە كوبىرەك جاسالعان كورىنەدى. مۇنى اريبەرت حايمنىڭ جازعان كۇندەلىكتەرىنىڭ ءوزى راستاعان سياقتى. 1945 -جىلى اسكەريلەر « ءولىم دوكتورىن» تۇتقىنعا العانمەن، دالەل جەتكىلىكسىز بولىپ، بوستاندىققا جىبەرىلەدى. ول 1962 -جىلعا دەيىن نەمىستىڭ بادەن- بادەن كۋرورتىندا گينەكولوگ قىزمەتىن اتقارادى. اريبەرت حايمنىڭ كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز. ول جاسىرىنىپ ءجۇردى. بىردە چيليدە، بىردە نيدەرلاندىدا تۇرادى دەگەن دە اقپارات شىقتى.. البەرت حەيم 1992 -جىلى ەگيپەتتە توق ىشەك راگىنان قايتىس بولىپتى. ونى حەيمنىڭ قىزى دا، ۇلى دا راستاعان.

2. يۆان دەميانيۋك. ۋكراين ازاماتى، كەيىن ا ق ش- تا تۇرعان. كونسلاگەرلەردىڭ بىرىندە كۇزەتشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. ترەبلينك لاگەرىندە 80 مىڭ ەۆرەيدى ولتىرگەن دەگەن دەرەك بار. لاقاپ اتى - يۆان گروزنىي. 1993 -جىلى ا ق ش ازاماتتىعىن العان، 2002 -جىلى وعان قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعالعاننان كەيىن امەريكا ودان ازاماتتىقتى الىپ تاستادى. يۆان گروزنىي تۇتقىنداردىڭ باسىن كەسىپ، ازاپتاپ، اياعى اۋىر ايەلدەردىڭ ىشىنە قىلىش تىعىپ، ولاردى قاتتى قورلاۋمەن اينالىسقان دەگەن دەرەكتى كەلتىرەدى ورتالىق ساراپشىلارى.

3. ساندور كەپيرو. ۆەنگريا جاندارمى، سوعىس كەزىندە 1000 سەرب ازاماتىن ءولتىردى دەگەن اقپار بار. 1944-1945 -جىلدارى ونى سوت ايىپتى دەپ تاپقانىمەن، كەيىن اقتالعان. كوپ جىل ارگەنتينادا تۇرىپ، كەيىن ۆەنگرياعا قايتا ورالعان. ايتسە دە ول ءوزىن جازىقسىزبىن دەپ ەسەپتەيدى.

4. ميليۆوي اسنەر. حورۆاتيا پوليتسياسىنىڭ باستىعى. وعان مىڭداعان سىعاندار مەن ەۆرەيلەردى جانە سەربتەردى ازاپتاپ ءولتىردى ايىپ تاعىلعان. 2005 -جىلى حورۆاتيا بيلىگى اۆستريادان ەلگە قايتارۋ تۋرالى نوتا تاپسىرعانىمەن، ونى بەرۋدەن ۆەناداعى بيلىك باس تارتتى.

5. سويرەن كام. س س قىزمەتكەرى. سويرەن كام 1943 -جىلى جۋرناليست ايەلدى ايۋاندىقپەن ازاپتاپ ولتىرگەن. دانيا بيلىگى سويرەن كامدى ەكستراداتسيالاۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەنمەن، ول ورىندالعان جوق.

6. گەنريح بويرە. س س- تىڭ وفيتسەرى. نيدەرلاندىنىڭ ءۇش وفيسەرىن ولتىرگەن. 1949 -جىلى سىرتتاي ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. كەيىن ءومىر بويى اباقتىدا وتىرۋعا ۇكىم شىعارىلدى. نەمىس بيلىگى ونى بەرۋگە باس تارتتى. 2008 -جىلى دورتمۋند سوتى وعان قارسى قايتادان تەرگەۋ ءىسىن باستاعانىمەن، ول اياقسىز قالدى.

7.چارلز زەنتاي. بۇرىنعى ۆەنگر ساربازى. سوعىس كەزىندە كونسلاگەردە ونداعان ازاماتتاردىڭ قانىن جۇكتەگەن. ءبىراق وسى كۇنگە دەيىن ءوزىن جازىقسىز سانايدى.

8. ميحايل گورشكوۆ. ءتۇپ- توركىنى- ەستونيالىق. ول سوعىس كەزىندە بەلارۋس جەرىندە گەستاپالىق قىزمەتتە بولعان. جۇزدەگەن بەيبىت تۇرعىنداردىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعان. سوعىستىڭ اياعىندا قىزمەتىن تاستاپ، گەرمانيانىڭ وڭتۇستىگىندە تۇرعان. كەيىن ا ق ش- قا قاشقان.

9. الگيمانتاس دايليدە. 2006 -جىلى ليتۆا بيلىگى ونى سوعىس كەزىندەگى ناتسيستىك قىلمىستارى ءۇشىن ايىپتى دەپ تاۋىپ، بەس جىلعا سوتتالعان. ءبىراق دەنساۋلىعىنا بايلانىستى تۇرمەدەن كوپ ۇزاماي بوسادى. قازىر گەرمانيادا تۇرادى.

10. حارري مياننيل. سوعىس ۋاقىتىندا مىڭداعان ەۆرەيلەردىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعان. ا ق ش بيلىگى ونى ايىپتى دەپ تاپقانىمەن، 2005 -جىلى ەستون بيلىگى ونى قايتادان اقتاپ الدى.

سيمون ۆيزەنتالدىڭ ورتالىعىنىڭ اتاپ وتىرعان ون قىلمىسكەرى وسىلار. كىسى ولىمىنە سەبەپشى بولعاندار شىن مانىندە، قاتال زاڭنىڭ جازاسىن تارتقانى دۇرىس. ولار قايدا تۇرسا دا ...

ەۆرەيلىك مۇددە تۇرعىسىنان قۇرىلعان بۇل ورتالىق بۇگىندە باقيلىق بولىپ كەتكەن 6 ميلليون قانداسىن ازاپتاعانداردى وسىلاي ىزدەستىرىپ جاتىر. ال 6 ميلليون سانى اقيقات دەرەك پە؟ يراننىڭ ەكس- پرەزيدەنتى احمەدينەجاب التى ميلليوننىڭ الدامشى سيفر ەكەنىن ايتىپ، بۇكىل دۇنيەنى كەزىندە وزىنە ءبىر قاراتقان. قالاي ايتقاندا دا، ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان قانداستارىن جوقتاعان الەمدە ءبىر ۇيىم بار ەكەنىن بىلدىك. ال ءبىر جۇيەنىڭ قۇربانى بولىپ، اشارشىلىقتا 4 ميلليون ادامىنان ايرىلعان قازاقتىڭ مۇڭىن كىم ءتۇسىنىپ، قۇنىن كىم سۇرايدى؟ ولاردى اجال قۇشتىرعاندار دا «عاسىر قىلمىسكەرلەرى» ەمەس پە؟

.. ءبىزدى مازالاعان وي وسى ەدى .. .

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن»