بالا بولمىسىن بۇزاتىن 10 ءسوز
بالانىڭ ەڭسەسىن تۇسىرەتىن دە، جىگەرلەندىرەتىن دە ءسوز. كەز كەلگەن اتا- انا بالاسىنا ماقتاۋىن دا، داتتاۋىن دا سوزىمەن بىلدىرەدى.
بالا تاربيەسىنىڭ بۇزىلۋى جامان سوزدەردى قولدانۋدان تۋىندايتىنى ءمالىم. ويتكەنى، بالا پسيحولوگياسى جاڭا كوكتەگەن جاس تالداي جاعىمسىز اسەرلەردەن تەز جارالانعىش كەلەدى. سونداي- اق، بالا شاقتاعى ەستەلىكتەر ادام ءومىرىنىڭ قاي ارنادا وربيتىنىنە، ونىڭ مىنەز- قۇلقىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەتىنىن الەم عالىمدار دا دالەلدەپ وتىر.
دانا حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن ءسوز قۇدىرەتىن مويىنداپ، « ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى» دەپ، ورىنسىز ءسوزدىڭ ورعا جىعارىن اڭداتقان. اشۋ ۇستىندە اڭداماي ايتىلعان ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ بالا ساناسىنا قانشالىقتى اۋىر سوعاتىنىن ۇلكەندەر جاعى بايقاماي جاتامىز. بالا ەرجەتكەسىن بۇرىس جولعا باسىپ نەمەسە مىنەز- قۇلقىندا دورەكىلىك بايقالا قالسا، قورشاعان ورتاعا كىنا ارتۋدان بۇرىن بالا تاربيەسىندە ابايسىزدا جىبەرگەن قاتەلىك- كەمشىلىكتەرىمىزدى سانامالاپ كوردىك پە وسى؟!
يسلام عالىمدارى وسى تاقىرىپ توڭىرگىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، بالا بولمىسىنىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپكەر ون جايتتى انىقتاعان كورىنەدى.
1.سوگۋ. حايۋاندارعا تەڭەي وتىرىپ بالانى سوگۋ. ماسەلەن، ءيت، ەسەك، وگىز، ەي، حايۋان دەپ.
2.قورلاۋ. تەرىس سيپاتتارمەن تىلدەۋ. ماسەلەن، سەمىز، اقساق، حارامى، بەيشارا. مۇنداي سوزدەر بۇعاناسى قاتپاعان بالانىڭ جۇرەگىنە داق سالادى.
3.تەڭەۋ. ءار بالانىڭ باسقاعا ۇقسامايتىن ءوزىنىڭ بەيىمى مەن قولىنان كەلەتىن يكەمى بولادى. ال، باسقا بىرەۋمەن تەڭەۋ - بالانى كەمسىتۋ. بالا بويىنداعى وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتى جويادى. ناتيجەدە، ءوزىن تەڭەگەن ادامداردى جەك كورە باستايدى. مىسالى، «وزىڭدەي كورشىنىڭ بالاسىنا قاراشى...» دەگەن سياقتى تەڭەۋلەردىڭ تەرىس اسە ەتەتىنىن اڭعارا بەرمەيتىنىمىز وكىنىشتى.
4.شارتپەن جاقسى كورۋ. «سەن بۇلاي ەتكەنىڭ ءۇشىن مەن سەنى جاقسى كورمەيمىن» ، «مىنانى جەسەڭ، سەنى جاقسى كورەمىن» ، «ساباعىڭدى دۇرىس وقىساڭ، جاتتاۋىڭدى قايتالاساڭ، سەن جاقسى كورەمىن» . شارت قويىپ، جاقسى كورۋ بالانى قالاۋسىز جانە ەرىكسىز ارەكەت جاساۋعا يتەرمەلەيدى.
وسە كەلە، بالا ءوز وشاعىنان، وتباسىنان جىراقتاپ قالادى. سوندىقتان، بالا شىنايىلىقتى جاقسى كورەدى. ويتكەنى، بالا اتا- اناسىن ەشبىر شارتسىز سۇيەدى.
5.جالعان اقپارات. بالانى وتىرىك اقپاراتتار ارقىلى قورقىتىپ نەمەسە الداۋ قورشاعان ورتا جايلى قاتە تۇسىنىك پەن ۇعىم قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولادى. «جىلاساڭ، ميليتسيا الىپ كەتەدى» دەپ قورقىتىپ وسىرگەن بالا ۇعىمىندا ميليتسيا بەينەسى جاعىمسىز بولىپ قالىپتاسىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. «ەر ازامات جىلامايدى»، «مىنا بالا مەنى جىندى ەتتى»، «مەنىڭ بۇعان شامام كەلمەيدى»، «اللا سەنىڭ جازاڭدى بەرەدى»، «توزاققا لاقتىرادى»، «بىرەۋگە بەرىپ جىبەرەمىن»، «باباي كەلەدى نەمەسە ميليتسيا اعاي الىپ كەتەدى» ت. س. س.
6.كوڭىلىن قالدىرۋ. بالانىڭ مەسەلىن قايتارىپ، كوڭىلىن قالدىرۋ - ونىڭ بويىنا سەنىمسىزدىك ۇيالاتۋمەن قاتار، تالپىنىستى جويادى. «سەن دىمدى دا تۇسىنبەيسىڭ»، « ءۇنىڭدى ءوشىر»، «سەنەن تۇك پايدا جوق»، ت. س. س.
7.قورقىتۋ. ماسەلەن، «باسىڭدى جارامىن»، «قانىڭدى ىشەمىن»، «سەنى سويامىن» ت. س. س.
8.وتىنىشىنە نەمقۇرايلى قاراۋ. ۇنەمى بالانىڭ سۇراعانىنا «جوق، جوق، جوق» دەپ، سەبەبىن تۇسىندىرمەي جاۋاپ قايىرۋ.
9.قارعاۋ. «سەنى قۇداي السىن» ، «ولگەنىڭ جاقسى ەدى»، ت. س. س.
10.ماسقارالاۋ. بالانىڭ نامىسىنا تيەتىن سوزدەر ايتۋ.
مىنە، وسى ون ءسوز. زەرتتەۋ بويىنشا بالا ءجاسوسپىرىم شاققا دەيىن اتا- اناسىنان 16 مىڭ سوگىس ءسوز ەستيتىن كورىنەدى. ويلاپ قاراساق، سەگىز جاسقا جەتپەگەن بالانىڭ سوزدىك قورىندا 5 مىڭعا جۋىق جامان سوزدەر بولادى. مۇنىڭ اسەرى سۋىق قارۋدان دا اسىپ ءتۇسۋى مۇمكىن.
ال، پايعامبارىمىز (س. ع. س. ) ءتورت-اق سوزبەن: «مۇسىلمان نامىسقا ءتيىسۋشى، لاعىنەت ەتۋشى، جامان ءسوز ايتۋشى جانە بەيادەپ بولمايدى[1]»، - دەپ مۇسىلمان ادەبىنىڭ ۇيرەتىپ كەتكەن (ءابدۋللا بين ماسعۋد، تيرميزي). ءبىز وسى ءتورت تەرىس مىنەزدەن ارىلۋىمىز كەرەك- اق. ونىڭ ورنىنا بالامىزدى ماحابباتپەن جىگەرلەندىرىپ، ماقتاي وتىرىپ قۇرمەتكە باۋليىق.
ويتكەنى، جاقسى ءسوز سىيلىقتان ارتىق. قۇران كارىمدە: «كوركەم ءسوز جانە كەشىرىمدىلىك، ارتىنان بۇلدانۋ، كەيىتۋ ارالاسقان ساداقادان جاقسى...[2]»
شاڭىراعىمىزدى سوزدەردى تەرىپ سويلەۋگە ادەتتەنەيىك. ءسوزدىڭ اسەرى مول. ادام سوزبەن مۇسىلمان بولادى، سوزبەن دىننەن شىعادى.
[1] تيرميزي
[2] باقارا سۇرەسى، 263-ايات
مۇحاممەد يبراھيم
muslim.kz
