ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسكە 100 جىل: قوزعالىستان كەيىنگى قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي بىرىگۋى
رەسەي قازاقتىڭ اتا قونىسىن مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاپ، شۇرايلى شابىندىعى مەن قۇنارلى ەگىندىگىنەن ايىردى. ول جەرگە وكىمەت ءجيى تولقۋلار وشاعى بولعان سىرت ايماقتاردان ەكى جارىم ميلليونعا جۋىق ورىس، ۋكراين جانە باسقالاردى قونىستاندىردى. بۇعان قوسا، كازاچەستۆونى دا جارىلقادى. وتارلاۋشىلار قازاق حالقىنىڭ جەرى مەن تابيعي بايلىعىنىڭ ايتارلىقتاي بولىگىنە يەلىك ەتىپ قانا قويعان جوق، ولار قازاقتاردى رۋحاني جاعىنان دا وتارلاۋعا تىرىستى. بۇل جونىندە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ «...چينوۆنيكتەر ءبىزدىڭ دىنىمىزگە، اتادان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان ادەپ- عۇرىپتارىمىزعا، ءبىزدىڭ مولدالارعا عانا ءتيىستى نەكە ماسەلەلەرىنە ارالاسا باستادى، ءدىني كىتاپتاردى تۇتقىنعا الدى»، - دەپ اشىنىپ جازادى.
1914 -جىلى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ءورشۋى جىعىلعانعا جۇدىرىقتاي بولدى. حالقىمىزدىڭ جاعدايىن بۇرىنعىدان دا اۋىرلاتا ءتۇستى. شارۋاشىلىق كۇيزەلىپ، ەگىس كولەمى ازايىپ، ونىڭ ءونىمى كۇرت تومەندەدى، مال باسى كەمىدى. سوعىس قيساپسىز كوپ شيكىزاتتى، ازىق- تۇلىكتى، مالدى جانە باسقا دا ماتەريالدىق يگىلىكتى جالماي بەردى. جەرگىلىكتى حالىقتان الىناتىن سالىق 3-4 ەسە كوبەيدى. ۋاقىت وتكەن سايىن سوعىسقا بايلانىستى قاناۋ، توناۋ ساياساتى كۇشەيە ءتۇستى. قازاقتاردان، ءبىرىنشى كەزەكتە سىرداريا جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا جەرلەرىن جاپپاي تارتىپ الۋ جالعاستىرىلدى.
1916 -جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىنان تارتىپ العان جەرىنىڭ جالپى كولەمى 45 ميلليون دەسياتيناعا تەڭەلدى. سوعىس جىلدارى تەك تۇركىستاننان مايدانداعى اسكەرلەردىڭ قاجەتى ءۇشىن 40، 899، 044 پۇت ماقتا، 38 مىڭ شارشى مەتر كيىز، 3 ميلليون پۇت ماقتا مايى، 229 مىڭ پۇت سابىن، 300 مىڭ پۇت ەت، 473،928 پۇت بالىق، 70 مىڭ جىلقى، 12797 تۇيە كۇشتەپ الىنىپ، مايدان ايماقتارىنا جىبەرىلدى. قازاق شارۋالارىن كاسىپورىندارعا، شارۋاشىلىقتارىنا جالداپ جۇمىس ىستەتۋ كۇشەيدى. دۇنيەجۇزىلىك يمپەرياليستىك سوعىس ەلدە ونەركاسىپتىڭ قيراۋىنا، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ توقىراۋىنا، حالىق اراسىنداعى اشتىققا الىپ كەلدى. قوعامدا بولىنۋشىلىك، رۋشىلدىق پايدا بولدى.
سوعىس اۋىرتپالىعى مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قۇقىعىنىڭ جوقتىعى ىزا مەن كەك تۋدىردى. جۇمىسشىلار مەن شارۋالار قوزعالىسى ءورشىدى. ماسەلەن، 1915 -جىلى ماۋسىم ايىندا ەكىباستۇز، بايقوڭىر كومىر كەندەرىندە، سپاسسك مىس كەن رۋدنيگىندە، ورىنبور- تاشكەنت تەمىر جولىندا جۇمىسشىلاردىڭ قوزعالىسى بوي كوتەردى. 1916 -جىلى ۆەرنىي، سەمەي قالالارىندا كەدەيلەر مەن مايدانعا كەتكەن سولداتتاردىڭ ايەلدەرى ەرەۋىلگە شىقتى.
العاشقى جالپىحالىقتىق قارسىلىق
قازاقستاننىڭ، ورتالىق ازيانىڭ جانە ءىشىنارا ءسىبىردىڭ 19 جانە 43 جاسقا دەيىنگى «بۇراتانا» ەر ازاماتتارىن مايدانعا تىل جۇمىسىنا الۋ جونىندەگى پاتشانىڭ 1916 -جىلعى 25 -ماۋسىمداعى جارلىعى حالىقتىڭ شىدامىن تاۋىستى. «قۇلاننىڭ قاشۋىنا - مىلتىقتىڭ باسۋى» ءدوپ كەلىپ، ولار وتارلىق ەزگىگە اشىق قارسىلىق كورسەتتى. ويتپەگەندە شە، جارلىقتا «اسكەرگە شاقىرۋ» ەمەس، بەينەبىر مالدى جيناپ، جونەلتۋ تۋرالى ايتىلعانداي اسەر قالدىرادى. پاتشالىق بيلىكتىڭ پارمەنىنە قاراڭىز، تۇركىستان مەن دالا ولكەسىنەن مايدانعا وكوپ قازۋعا 400 مىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتار مەكەندەگەن وبلىستاردان 240 مىڭ ادام جىبەرۋ كوزدەلگەن. ەگەر ولكەدەگى قازاق شارۋاشىلىقتارىنىڭ سانى 700 مىڭنان ءسال اساتىنىن ەسكەرسەك، ءاربىر ءۇشىنشى شارۋاشىلىق قىزمەتكەرىنەن ايىرىلادى ەكەن. سونىمەن بىرگە وسىنشاما جۇمىسشى قولىن اكەتۋ ۇلتتىق اۋقىمداعى سۇمدىق اپاتقا اينالاتىن ەدى.
ال، ناۋقانشىل جاندايشاپتار جارلىقتى جۇزەگە اسىرا باستاعاندا قوعامدا پاراقورلىق جايلادى. قازاقتاردىڭ تۋۋى تۋرالى كۋالىگىنىڭ جوعىن پايدالانىپ، جاڭادان كۇش تاپقان جەرگىلىكتى بيلىكتەگى پىسىقايلار جاستارى ۇلكەيىپ كەتكەن كەدەي جىگىتتەردى دە مايدانعا جۇمىسقا الىناتىن «قارا تىزىمگە» قوستى. ال بولىس باسقارۋشىلار، اۋىل ستارشىندارى، پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ وكىلدەرى اۋقاتتىلاردان پارا الىپ، بالالارىنىڭ جاسىن ءوز بەتىنشە ۇلكەيتىپ نەمەسە كىشىرەيتىپ كورسەتىپ، اسكەرگە جىبەرمەۋدىڭ بار امالىن جاسادى. ماسەلەن، 60 جاستاعى كەدەي شالدارى 30 جاستا بولىپ، 25-30 جاستاعى باي بالالاردى 50 جاستاعى بولىپ جازىلدى.
جارلىقتىڭ قاتاڭدىعى جانە ونىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردە ادىلەتسىز ادىستەرمەن ىسكە اسۋى ەڭبەككە سۇيەنگەن ەلدى ءتۇڭىلدىرىپ جىبەردى. قياناتقا توزە المادى. سويىل، كەتپەن، شالعى، مىلتىق، قىلىش... قولىنا تۇسكەنىمەن قارۋلانىپ، بايلاردىڭ اۋىلدارىن ورتەپ، مالدارىن اكەتۋدى جيىلەتتى. ال شەنەۋنىكتەردى «ادام بەرمەيمىز!» دەپ سوققىعا جىقتى.
بىقسىعان شوقتى ۇرلەي بەرسە، تۇتانىپ، ۇشقىنى جان- جاققا شاشىراپ، الاۋلاعان ورتكە اينالادى ەمەس پە، سول سياقتى ستيحيالىق قوزعالىس بىرتە- بىرتە ۇيىمداسقان سيپات الىپ، قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاستى. ونىڭ ءىرى وشاقتارى پايدا بولدى. تورعاي دالاسىندا قازاق جاستارىن ءالىبي جانگەلدين مەن امانگەلدى يمانوۆ، ورال وبلىسى مەن بوكەي ورداسىندا سەيىتقالي مەندەشيەۆ، ءابدىراحمان ايتييەۆ، ماڭعىستاۋدا - جالاۋ مىڭبايەۆ، اقتوبە دالاسىندا - ادىلبەك مايكوتيەۆ، جەتىسۋدا - توقاش بوكين، بەكبولات اشەكەيەۆ، ۇزاق ساۋرىقوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ جانە باسقالار باسقاردى.
كەنەسارى قاسىم ۇلى باسشىلىق ەتكەن ۇلت- ازاتتىق قوزعالىستان كەيىن 1916 -جىلعى كوتەرىلىس ءبىرىنشى رەت كەڭ- بايتاق ولكەنىڭ بارلىق ايماعىن قامتىدى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىك، ءبىرقاتار اۋدانداردا قازاقتارمەن قاتار قىرعىز، ۇيعىر، وزبەك جانە باسقا دا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى قاتىستى. كوتەرىلىستىڭ قوزعاۋشى كۇشى - قازاق اۋىلىنىڭ ەڭبەكشى شارۋالارى، وعان ءىشىنارا جۇمىسشى توبى وكىلدەرى، بايلار دا، بيلەر دە، مولدالار دا، بولىس باسشىلارى دا، زيالى قاۋىمنىڭ ءار ءتۇرلى توپتارى دا بەلسەنە ارالاستى. كوتەرىلىس ەڭ الدىمەن وتارشىل جۇيەگە قارسى باعىتتالدى دا، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق جانە ساياسي تاۋەلسىزدىگىن كوزدەدى. ال ونىڭ الەۋمەتتىك ءمانى - ءوز بيلەۋشىلەرىنە قارسى كۇرەس ەكىنشى كەزەككە ىسىرىلدى. قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق سيپات العان كوتەرىلىس تۇتاس العاندا رەسەي يمپەرياسىنداعى ساياسي جانە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ودان ءارى اسقىنا تۇسۋىنە سەبەپشى بولدى...
پاتشالى رەسەيدىڭ قورقىنىشى...
عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تاريح وقۋلىقتارىندا كوتەرىلىستىڭ بارىسى مەن ونى جازالاۋشى كۇشتەردىڭ باسىپ- جانشىعانى جان- جاقتى جازىلعان، سوندىقتان وعان كەڭىرەك توقتالمايمىز. ايتا كەتەرلىگى، المان- اۆستريا مايدانىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعان شاقتا بۇرق ەتە تۇسكەن تۇركىستانداعى بۇل ۇلت- ازاتتىق كۇرەستەن رەسەي قاتتى قورىقتى. تۇركىستانداعى كوتەرىلىستى باسىپ- جانشۋ ءىسى وكىمەت ءۇشىن ماسەلەگە اينالدى. جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋىنە بايلانىستى 1916 -جىلعى 20 -شىلدەدە گەنەرال كۋروپاتكين تۇركىستان ولكەسىنىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورى بولىپ تاعايىندالدى. ول «قانداي امالدى بولسا دا قولدانۋدان تايىنباي، كوتەرىلىسشىلەردى باعىندىرۋعا»، «لاڭ سالۋشىلارعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن بايىرعى حالىقتىڭ رۋلىق نەمەسە تايپالىق ارازدىعىن» پايدالانۋعا بۇيرىق بەردى.
قوزعالىسقا قاتىسپاعان بۇقارا حالىق ءۇشىن دەموكرات بولىپ كورىنگەنىمەن گەنەرال كوتىرىلىسشىلەردى اياۋسىز جازالادى. كۋروپاتكين پاتشاعا ۇسىنعان ەسەپتى بايانداماسىندا كوتەرىلىسكە قاتىستى بەرگەن مالىمەتىندە: «رەسمي مالىمەتكە قاراعاندا 1916 -جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە ورىستار 3709 ادامىنان ايىرىلعان. بۇلاردىڭ 2325 ى ولتىرىلگەن، 138 ى حابار- وشارسىز كەتكەن. جوعارى شەندى قىزمەتكەرلەردەن 7، جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەردەن 22 رەسمي تۇلعا ولتىرىلگەن. كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن 14،5 باتالون، 33 جۇزدىك، 42 زەڭبىرەك، 69 پۋلەمەتتەن تۇراتىن اسكەري كۇش قولدانىلدى»، - دەلىنگەن.
سونىمەن بىرگە، كۋروپاتكين كوتەرىلىس اۋقىمدى، سالدارى ۇلكەن بولعاندىقتان ونى باسۋ ءۇشىن ەرەكشە شارالار قولدانعانىن جازادى. سوتسىز جانە تەرگەۋسىز اتىلعانداردى ەسەپتەمەگەندە، تۇركىستان ولكەسىندە 1917 -جىلدىڭ 1 اقپانىنا دەيىن 347 ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلدى، 168 ادام جەر اۋدارىلدى، 357 ادام اباقتىعا جابىلدى. پاتشا وكىمەت ورىندارى قۋدالاعان 300 مىڭ قازاق پەن قىرعىز نەمەسە جەتىسۋدىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ تورتتەن ءبىرى قىتايعا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى.
قازاق ساتقىن ەمەس
1916 -جىلى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كوسەمدەرى، ياعني ۇلت- ازاتتىق قوزعالىستى باستاۋشىلار حالىق كوتەرىلىسىنە قالاي قارادى؟
ولار پاتشاعا قارسى قارۋلى كوتەرىلىستى جاقتاعان جوق. ويتكەنى، قۇر قول حالىق پاتشانىڭ تالاي جىل ۇيرەتىلگەن، مۇزداي قارۋلانعان اسكەرىنە قارسىلىق كورسەتە الماي، تاعى دا قىرعىنعا ۇشىرايتىنىن سەزدى. سوعىس رەسەي ءۇشىن جەڭىسپەن بىتكەن جاعدايدا قازاقتاردىڭ حال- كۇيى جەڭىلدەپ، ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرىلاتىنىنا ءۇمىت ارتتى. ءبىراق ولارعا تاسقىنى تاۋ سۋىنداي دۇركىرەگەن ستيحيانى - حالىق كوتەرىلىسىن توقتاتۋ مۇمكىن بولمادى. «قازاق» گازەتىنىڭ اشىق كوتەرىلۋ قاۋىپتى، ودان دا موبيليزاتسيانى كەشەۋىلدەتۋدى ۇسىنايىق، جەڭىلدىكتەر سۇرايىق، ول ەكى ورتادا پاتشا دا ءبىر جايلى بولار دەگەن سياقتى شاقىرۋلارى حالىقتىڭ قۇلاعىنا كىرە قويمادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ستيحيالىق حالىق كوتەرىلىسىنەن ۇلت- ازاتتىق قوزعالىستىڭ كوسەمدەرى ءبولىنىپ قالدى. ولاردىڭ ءۋاجى ورىندى بولعانىن تاريح دالەلدەدى. قازاق حالقى تاعى ءبىر قىرعىندى باسىنان وتكىزدى، ال 1917 -جىلى 27 -اقپاندا باس- اياعى بىرنەشە ايدان كەيىن پاتشا دا تاعىنان قۇلادى. وسىنداي جاعدايدى ەسكەرمەي، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان بولاشاق «الاش» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى 1916 -جىلى پاتشانى جاقتادى، ءتىپتى كوتەرىلىستى باسىپ، جانىشتى دەگەن ۇشقارى جالعان سوزدەر ايتىلدى. الاشوردالىقتاردىڭ كوتەرىلىس كەزىندەگى تاكتيكاسىن تۇسىنبەدى.
ال كوتەرىلىس باسىلىپ، قازاق جىگىتتەرى مايداندارعا وكوپ قازۋعا جىبەرىلە باستاعان كەزدە، ولارعا باس- كوز بولىپ، كەيىن امان- ەسەن ولاردى اۋىلعا جەتكىزۋ قاجەت بولعان جاعدايدا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءوزى باستاعان قازاق زيالىلارى بىرگە مايدانعا اتاندى. مۇنى ناعىز پاتريوتيزم دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ويتپەگەندە، ساۋاتسىز، ورىس ءتىلىن تۇسىنبەيتىن كوپتەگەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ ەلگە ورالۋى ەكىتالاي ەدى.
الاش قايراتكەرى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1929 -جىلعى 7 -قاڭتاردا وگپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا بىلاي دەپ مالىمدەدى: «1916 -جىل كەلدى. 19-43 جاسقا دەيىنگى قازاق حالقىن تىل جۇمىستارىنا رەكۆيزيتسيالاۋ تۋرالى 25 -ماۋسىمداعى پاتشا جارلىعى كەنەتتەن جاريالاندى. قازاق حالقى تولقىدى... دالاعا زەڭبىرەكتەرى مەن پۋلەمەتتەرى بار جازالاۋ وتريادتارى اعىلدى. گۋبەرناتورلار جەر- جەرگە باردى، تۇرمەلەر باتىل ادامدارعا لىق تولدى. اقتوبەگە كەلگەن تورعاي ۆيتسە- گۋبەرناتورى... تۋرا بىلاي دەدى: «بىردە- ءبىر قازاق ءتىرى قالماسا دا پاتشا جارلىعى ورىندالادى».
وسىنىڭ ءبارىن، ال ەڭ باستىسى - قازاق حالقىنىڭ دارمەنسىزدىگىن، قورعانسىزدىعىن كورگەن ءبىز حالىققا وكىمەت ورىندارىنا قارسىلاسپاۋعا كەڭەس بەرمەكشى بولىپ ۇيعاردىق، ويتكەنى شايقاستىڭ تەڭ بولمايتىنىنا، قازاق دالاسى قانعا بوگەتىنىنە، قازاق حالقى ورنى تولماس قاسىرەتكە ۇشىرايتىنىنا سەنگەن ەدىك، كەيبىر جولداستار ءقازىر ۇلتتىق قازاق زيالىلارى سول كەزدە كوتەرىلىسكە باسشىلىق ەتە المادى دەپ ءجۇردى، بىرلەسە ارەكەت ەتىپ، پاتشا وكىمەتىنىڭ ىزىنە ەرىپ كەتتى جانە ت. ب. دەسەدى. مەنىڭ ويىمشا، سول كەزدەگى ءمان- جايمەن، شىن جاعدايمەن جاقسى تانىس بولعان ادام مۇنى ايتپاس ەدى.
جەكە- جەكە بۇرق ەتكەن تولقۋلار كوپ ۇزاماي قارۋدىڭ كۇشىمەن باسىپ- جانىشتالىپ، جۇمىسشىلاردى رەكۆيزيتسيالاۋ مەن مايدانعا جونەلتۋ باستالدى. سول كەزدە «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى تىل جۇمىستارىنا جونەلتىلگەن قازاقتاردىڭ مۇقتاجدارىنا قىزمەت كورسەتۋگە ۇيعاردى جانە وسى ماقساتپەن بارلىق قازاق زيالىلارىنا رەكۆيزيتسيالانعاندار جۇمىس ىستەيتىن مايداندارعا ءوز ەركىمەن بارىپ، ولاردا بۇراتانالار ءبولىمىن قۇرۋعا شاقىردى. زيالىلار (كوپشىلىك بولىگى حالىق مۇعالىمدەرى) بۇعان ءۇن قوستى جانە كوپ كەشىكپەي مينسكىدە زەمستۆو وداعىنىڭ جانىنان بۇراتانالار ءبولىمى قۇرىلدى. مەن مينسكىگە بارىنەن كەيىنىرەك اتتانىپ كەتتىم...».
دەگەنمەن، قازاق زيالىلارىنىڭ پوزيتسياسىن ايتا وتىرىپ، ءبىز كوتەرىلىسشىلەردى ايىپتاۋدان اۋلاقپىز. ويتكەنى، ولاردىڭ دا جۇرەگىنە ەلدى، جەردى قورعاۋ، ۇلتتىق ازاتتىق الۋ دەپ اتالاتىن ميسسيا بەكىگەن. تەك بوستاندىق جولىنداعى كۇرەستە قارۋلى قارسىلىق جولىن تاڭدادى. بۇل دا بەكەردەن- بەكەر بولماعان دەپ ەسەپتەيمىز. ايگىلى بريتاندىق تاريحشى ارنولد توينبي ايتقانداي: «تاريح - قۇدايدىڭ جەردەگى باعدارلاماسى».
ەگەر ادامنىڭ قولىنان كەلەر دۇنيە بولسا، الاشورداشىلار كوتەرىلىسكە جول بەرمەس ەدى. ويتكەنى، «باعدارلامادا» ءبارى باسقاشا ولشەنىپ، جازىلىپ قويعان- دى. سوندىقتان، ماسەلە مىنادا: تاريح ساحناسىندا ادامدار ءوز ءرولىن قانداي پەيىلمەن ويناپ شىقتى دەگەن ساۋالدى ءبىرىنشى قويسا، ورىندى بولار ەدى. سول پەيىل ءبىزدى تاۋەلسىزدىككە جەتكىزگەنىن بىلسەك، ماسەلەگە ءبىر جاقتى قاراماس ەدىك...
اۆتور: الماس مۇقاش ۇلى
