ەلباسى ۇسىنعان «100 قادامنىڭ» ورالمانمەن قانداي قاتىسى بار؟
جيىرما جىل بويى توڭكەرىستىك كۇرەسپەن اينالىسقان قىتاي ەلىنىڭ جاعدايى ول كەزدە شىنىندا تىم اۋىر ەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، ءبىر ميلليا́رد ەكى ءجۇز ميلليوننان استام حالىققا ىشەر اس پەن كيەر كيىمنىڭ ءوزى ەلدەگى ەڭ باستى پروبلە́ما بولاتىن.
سولاي بولا تۇرا، دەن سياوپين رەفورمانى بىردەن باستادى. ماركس: «عىلىم - وندىرگىش كۇش» دەسە، دەن «عىلىم - ءبىرىنشى وندىرگىش كۇش» دەگەن ۇراندى ورتاعا قويدى. الدىمەن العاشقى ون جىلدا حالىقتى ازىق- تۇلىك، كيىم- كەشەكپەن قامداۋ، ەكىنشى ون جىلدا ياعني عاسىر سوڭىنا قاراي تۇرعىنداردىڭ تۇرمىستىق قاجەتىن تولىق قاناعاتتاندىرا الاتىن «دوڭگەلەك داۋلەتتى» ورەگە جەتۋ نىساناسىن بەلگىلەدى.
ال، ودان ارعى ون جىلدىقتاردا ىشكى جالپى ءونىم كورسەتكىشىن ەكى ەسەلەپ، ءتورت قاتتاۋدى جۇزەگە اسىرۋ، سول ارقىلى 2050 -جىلعا قاراي الەمنىڭ ورتاشا دامىعان ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلساق، قىتاي ەلى ءۇشىن ۇلكەن ولجا دەپ ەسەپتەدى.
قىتاي تەك ەكونوميكانى دامىتىپ قويعان جوق، رەفورمانىڭ ءون بويىندا حان ۇلتىنىڭ تۇتاستىعى، بىرلىگى قوسا ءورىلىپ جاتتى. عاسىر سوڭىنا جەتپەي جاتىپ-اق جات قولىنا ءوتىپ كەتكەن ەكى قالاسى مەن ارالىن قايتارىپ الدى. ءبىراق، دەن مەجەسى باستاپقى مولشەردەن الدە قايدا جىلدام ورىندالدى. مىنە، وتىز بەس جىلدىڭ ىشىندە الەمنىڭ ورتاشا داۋلەتتى ەمەس، الدىڭعى قاتارلى دامىعان مەملەكەتتەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ ۇلگىرگەنىن دۇنيە ءجۇزى مويىنداپ وتىر...
ارينە، ول كەزدەگى قىتاي قوعامىمەن جاڭا قازاقستاننىڭ بۇگىنگى كەلبەتىن سالىستىرۋعا مۇلدە كەلمەيدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى ەكى ون جىلدا اسا جىلدام قارقىنمەن اسقار اسۋلاردى باعىندىردى. ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەپ ۇلگىردى. تۇرعىندارى ۇرلەپ ۇرتتاپ، تاڭداپ كيەتىن جاعدايداعا جەتتى.
الەمدىك ساياساتتا دا تابىسىمىز مول، اينالامىزبەن دە، الىستاعى جۇرتپەن دە ءتىل تابىسىپ ۇلگەردىك. ءوز حالقىمىز دا، شەتەلدىكتەر دە قازاقستاننىڭ بەيبىت ومىرىنە، تىنىشتىعىنا ءتانتى. قىسقاسى، قازاق ەلى - ساياسي رەفورمانىڭ قاندايىن بولسىن باستاۋعا، قاپىسىز ورىنداپ شىعۋعا شارت- جاعدايى تولىق جەتىپ تۇرعان كەمەلدى مەملەكەت.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باتىل قادام جاساپ ۇيرەنگەن جۇرەكتى ساياساتكەر. باتىلدىق - باسشى ولشەمى ەكەنىن سان مارتە دالەلدەگەن تۇلعا! بۇگىنگى تاڭدا ول جولعا قويىپ وتىرعان «بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورما مەن ونى جۇزەگە اسىرۋعا ارنالعان بۇل «100 ناقتى قادام» - ۇلت كوشباسشىسىنىڭ كەزەكتى تاعى ءبىر ەرلىگى، استانانى سارى ارقاعا كوشىرۋدەن كەيىنگى جاساپ وتىرعان ەكىنشى ۇلكەن توڭكەرىسى.
شىنى كەرەك، سول دەن سياوپين رەفورماسىنىڭ شەت جاعاسىن كورە قالعان بىزدەر بۇل كۇندى اسىعا كۇتتىك. ەرتە مە، كەش پە، ءبىر كەلەرىنە سەندىك تە. بۇعان سەبەپ تە جوق ەمەس ەدى.
بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورمانىڭ ءبىرىنشىسى- كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قۇرۋ، ەكىنشىسى - زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. تاۋەلسىزدىك تاڭى ارايلاپ اتقان كۇننەن باستاپ ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ بىردەن قولعا العان كوشى-قون ساياساتىنا، باسقا ەمەس، ءدال وسى ەكى رەفورمانىڭ ايى ابدەن-اق ءوتتى.
قازاق كوشىنىڭ ءالسىن-ءالسىن تابانىنا تاس باتىپ، تاسىرقاعان اتتاي ميمىرتتاپ قالا بەرتىنى دە سول ەلباسى ساياساتىنىڭ استارىنا ۇڭىلە بىلەتىن، زامانا قارقىنىنا ىلەسە الاتىن، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ويلايتىن تۇلعالاردان جاساقتالعان كاسىبي مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ جەتكىلىكسىز بولعاندىعىنان ەدى. سول سەبەپتى مەملەكەت زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتە المادى. 2013 -جىلى حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى زاڭ جوباسىن قايتا قاراۋ كەزىندە كەتكەن ساياسي قاتەلىك سونىڭ باستى ايعاعى.
بۇل جەردە تاعى دا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كورەگەندىك تانىتتى، دۇرىس شەشىم قابىلدادى. ارادا التى اي وتپەي جاتىپ، 2014 -جىلى 4 -مامىردا ۇكىمەتكە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى-قونى جانە جۇمىسپەن قامتىلۋى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» №1026 تاپسىرما بەردى.
مىنە، سول زاڭ جوباسى ماجىلىستە تالقىلانۋ ۇستىندە. قازىرگە دەيىن جەتى بىردەي وتىرىس ءوتتى. قولدانىستاعى كوشى- قون زاڭىنىڭ 49-بابىنىڭ ەكى بىردەي تارماقشاسىنىڭ كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋىنا باستى كەدەرگى بولىپ وتىرعانىن بىلە تۇرىپ، ناقتى قادام جاساي الماي جالتاقتاي بەرەتىنىمىزدىڭ دە تۇپكىلىكتى سەبەبى وسى كاسىبيلىككە بايلانىستى بولىپ وتىر.
قازاق كوشىنىڭ ءتورت جىلعا ىركىلىپ قالعانىنا قانشا وكىنسەك تە، كاسىبيلىك پەن زاڭ ۇستەمدىگى سالتانات قۇرعالى تۇرعان سوڭ، ارينە، وتكەنگە تۇسىنىستىكپەن، كەشىرىممەن قاراۋعا تۋرا كەلەدى. قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋعا، جولدان اداسپاۋعا، كۇردەلى كەزەڭنەن سەنىمدى وتۋگە جاعداي تۋعىزاتىن ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، 100 ناقتى قادام جاسالعالى وتىرعانى جۇرەككە سەنىم ۇيالاتادى. كەمەڭگەر باسشىڭنىڭ بولعانىنا تاۋبە دەيسىڭ!
«100 ناقتى قادام» - دى جىلىكتەپ، تالداپ وتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبارى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق، تۇسىنىكتى. ءار قادامنىڭ ارقالاعان جۇگىنە اتان تۇيەنىڭ بەلى قايىسارداي سالماقتى. بىزدىكى - زەر سالىپ وقىپ شىققان سوڭ العان ەسكى-جاڭا اسەرىمىزدى وتانداستارىمىزبەن ءبولىسۋ عانا.
دەسەدە، كوزگە جىلى ۇشىراي بەرگەن، كوڭىلدىڭ ءتۇيىنىن ءداپ باسقان «61-قادام» تۋرالى ايتپاي كەتە المادىق. «ەت ءوندىرىسى مەن وڭدەۋدى دامىتۋ ءۇشىن ستراتەگيالىق ينۆەستورلاردى تارتۋ. نەگىزگى مىندەت شيكىزات بازاسىن دامىتۋ جانە وڭدەلگەن ونىمدەردى ەكسپورتتاۋ» دەپ كورسەتىلىپتى بۇل قادامدا.
ەل ەسىندە بولسا، باياعىدا باۋىرلاس تۇرىك ەلىنىڭ ەكس- پرەزيدەنتى مارقۇم تۇرعىت وزال «قازاقستان - دۇنيە جۇزىندەگى ازىق- تۇلىكپەن ءوزىن-ءوزى قامداي الاتىن ساناۋلى مەملەكەتتىڭ ءبىرى. سوندىقتان سىزدەر ساسقالاقتايتىنداي ەشتەڭە جوق. شەتەلدىك قىمبات قارىزعا، كىرىپتارلىققا ۇرىنباي، ءار قادامدارىڭىزدى ويلانىپ جاساۋعا بولادى» دەگەن ەدى. قۇنارى كەتپەگەن قازاق دالاسىنىڭ سونىسىنا سەمىرگەن ەكولوگيالىق تازا مال ەتىنە، ءوزىمىزدى قويىپ، الىس- جاقىن شەتەلدىكتەر دە قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. ەندى سول ەتىڭىزدىڭ ساۋداسى جۇرگەلى تۇر.
ءبىراق، ەلباسى تاپسىرماسىمەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارنالىپ جاسالعان وتە اۋقىمدى باعدارلامالار بولا تۇرا، بۇل سالا كىبىرتىكتەپ تۇر. وسىدان ءتورت- بەس جىل بۇرىن ن. نازاربايەۆ ورتاعا قويعان 60 مىڭ توننا ەت ءوندىرۋ جوباسى ءالى ورىندالماي كەلەدى.
مىنا ىرگەمىزدە تۇرعان شىڭجاڭ ولكەسىندە نەبارى 48 ميلليون گەكتار عانا جايىلىمدىق جەر بار ەكەن. قولدا بار مالىمەتكە سۇيەنسەك، 2011-جىلعى بۇل ولكەدە 1 ميلليون 990 مىڭ توننا ەت ءوندىرىلىپتى. بۇل ماناعى 60 مىڭ توننادان 33 ەسە كوپ ەت. ال، موڭعوليادا ءاربىر ادامعا ورتا ەسەپپەن 12 باس مالدان تۋرا كەلەدى. «مال باققانعا بىتەدى!» دەيدى دانا حالقىمىز. شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ قوماقتى بولىگى وسى قىتاي مەن موڭعوليادا تۇرادى. سول ەلدەردى وسىناۋ مول تابىسقا كەنەلتىپ وتىرعان جۇرتتىڭ ەڭ باسىم بولىگىن قازاقتار ۇستايدى.
ەلباسىنىڭ كوشى- قون ساياساتىنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىكتەن بەرى ەلگە ورالعان ءبىر ميلليونعا تاياۋ قانداستارىمىز ءقازىر ەشكىمگە يەك سۇيەپ وتىرعان جوق. قايتا، اۋىلدى جەرگە قونىس تەپكەندەرى قورا- قورا قوي، ءۇيىر- ءۇيىر جىلقى، تابىن- تابىن سيىر ايداپ ءجۇر. قالا جاعالاعاندارى ساۋدانىڭ كورىگىن قىزدىرىپ وتىر. ءبىراق، بۇل - از، جەتكىلىكسىز. دەمەك، بىزدە كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قۇرىلادى ەكەن، وندا وعان سايكەسەتىن، ىلەسىپ جۇمىس ىستەي الاتىن وتاندىق كاسىبي مالشى دا، كاسىبي بالىقشى دا، كاسىبي ەتىكشى دە... بولۋ كەرەك!
دەن سياوپين رەفورماسىندا شىڭدالىپ شىققان شىڭجاڭداعى قانداستارىمىزدىڭ دا، مال وسىرۋدە الەمگە ايگىلى بايولكەلىك قازاقتاردىڭ دا اتاجۇرتىنا بەرەرى مول!
ولار نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قىرى مەن سىرىنا ابدەن قانىق، مالدى عىلمي جولمەن باعۋدىڭ مەكتەبىنەن وتكەن. «اناۋ جوق، مىناۋ كەم!» دەپ ۇكىمەتتىڭ دە باسىن اۋىرتىپ جاتپايدى. بىلەك ءتۇرىپ، جۇمىسقا كىرىسەدى دە كەتەدى. ەندى سول شەتتەگى قازاقتاردىڭ ەكىنشى تولقىنىنىڭ جولىن اشىپ، اتاجۇرتىنا اكەلىپ، قۇجاتىن تەزدەپ قولىنا ۇستاتىپ، جايىلىمىن بەلگىلەپ بەرسەڭىز عانا بولعانى، ماناعى 60 مىڭ توننا ەت ءوندىرۋ جوباسى بىردەن ىسكە اسقالى تۇر. قازاقستاندا 189 ميلليون گەكتار تابيعي جايىلىم جەر بار. شىڭجاڭدىكىنەن 4 ەسە كەڭ.
ەت ءونىمىن قالاي شارىقتاتام دەسەڭ، مۇمكىندىگىڭ بار. قايتالاپ ايتۋعا جانە تۋرا كەلەدى، قازاق كوشىنىڭ كەدەرگىسىن جويىپ، جولىن اشساق، ءبىر عانا 61-قاداممەن-اق ايىمىز وڭىنان تۋعالى تۇر.
اۋىت مۇقيبەك، استانا قالاسى