تۇسنكسز داۋ - اڭگىمە
ءۇي ءىشى اياق استىنان الەك-شالەك بولدى. ۇلكەندەر جاعى قىزىلقانات قورازدىڭ «كۋكارەكۋلەپ» شاقىرعانىن كۇتپەي-اق قوناق كۇتۋدىڭ قامىنا كىرىسكەن. دابىر-دۇبىردىڭ دۇمپۋىنەن سەرجان مەن ەرجان دا كۇندەگىدەي توسەكتەرىندە كەرىلىپ جاتا المادى.
- ءاي، ەرجانتاي، تۇر ورنىڭنان مىسىقشا پىرىلداماي. اكەڭ مەن شەشەڭ سوناۋ الىستان ات شابىلتىپ كەلە جاتقاندا ءوستىپ شالجيىپ جاتا بەرمەكسىڭ بە؟ داۋسىنان جازباي تانىدى. اجەسى عوي بۇل. انە، كەبىسىن سۇيرەتىپ وسىلاي قاراي بەتتەدى. كەلگەن بويدا مۇنى مەيىرلەنىپ يىسكەپ-يىسكەپ الدى. بەتىنەن، يەگىنەن ءسۇيىپ-ءسۇيىپ قىتىعىن كەلتىردى. قىزىق ءوزى. بۇعان دەگەندە مەيىرىمى وزگەشە. ءوزىنىڭ بايقاۋىنشا، سەرجاندى ءبۇيتىپ ەمەشەگى ءۇزىلىپ، اينالا-تولعانا بەرمەيدى. كوڭىلى كەلسە ەركەلەتەدى، كوڭىلى تۇسپەسە ول دا جوق. ول بولسا اجەسىن مۇنان قىزعانادى. وڭاشادا ءيت كويلەكتى بۇرىن توزدىرعانىن ءبىلدىرىپ، ۇلكەندىگىن جاساپ كەتەتىنى دە بار. سوندا اراشا تۇسەتىن اجەسى. سەرجاننىڭ اپاسى ساعيلانىڭ بۇرتاڭداعانىنا قاراماي، ايتەۋىر، مۇنىڭ ءوشىن اپەرەدى.
اجەسى بۇگىن باسىنا اپپاق قارداي تاپ-تازا ورامال سالىپتى.
ۇستىندەگى تىلەرسەككە تۇسە شۇباتىلعان كويلەگى دە كىرشىكسىز. ءۇيدىڭ ۇلكەنى بولعاندىقتان بارلىعى سونىڭ اۋزىن باعادى. ايتقانى بولماسا قارا كەمپىر وزگەنىڭ اقىلىنا كونە قويماس. سەرجاننىڭ كوكەسى دە ءۇپ-ۇلكەن بولىپ ونىڭ الدىندا جۇمعان اۋزىن اشپايدى. ۇلكەن كەلىنى ساعيلا عانا كەيدە بۇرتىڭداعانى بولماسا ول دا بەتىنە قارسى كەلىپ كورگەن ەمەس.
- ءاي، سادىر، اناۋ كەتپەنقۇيرىق توقتىنى ورىسكە جىبەرمەي-اق قوي. قادىرجان مەن كەلىننىڭ نەسىبەسى شىعار، قوڭدانىپ قالىپتى، - دەدى اجەسى.
ەرجان ىردۋ-دىردۋ ابىگەردىڭ ءبارى مۇنىڭ كوكەسى قادىر مەن اپاسى بيكەننىڭ قۇرمەتىنە ىستەلىپ جاتقانىن ۇقتى. ءوزى ولاردى جۋىق ارادا كورگەن ەمەس. ءبىر كەلگەندە مۇنىڭ اق كەپتەرى بالاپان شىعارعان. قازىر ول بالاپانداردىڭ ءوزى ەنەلەرى سياقتى ءۇپ-ۇلكەن، بالاق قاۋىرسىنى ءبىر ۋىس كەپتەر بولدى. وزدەرى وسى جاز جۇمىرتقا باسىپ جاتىر. كوكەسى مەن اپاسى سودان بەرى ەندى عانا بوي كورسەتپەكشى. ىشتەي قۋانادى، ارينە. قۋانىشىن سەرجانعا سەزدىرگەن جوق. قيعىلىق سالۋى مۇمكىن. سەنىڭ كوكەلەرىڭ سەنى سيرەك ىزدەپ كەلەدى دەسە، نە دەمەك. ونىڭ اتا-اناسى قاسىندا. بۇعان ۇقساپ قاشان كەلدى دەپ جولعا جالتاقتامايدى. مۇنىڭ كوبىنە جاناشىرى تاعى دا اجەسى. كەي-كەيدە «مىنە، سەنىڭ اكە-شەشەڭ» دەپ ەسكى شاباداننىڭ تۇبىندەگى سۋرەتتەردى الىپ كورسەتەدى. بۇل تالاي قولىنا ۇستاپ كورگەن. ءبىر قىزىعى، سۋرەتتەگى ادام سەرجاننىڭ كوكەسىنە ۇقسايدى. اجەسىنىڭ ايتۋىنشا، اعايىندى ەكەۋى ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي. سادىر - ۇلكەن، قادىر - كىشىسى. اجەسى نەمەرەسىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ جاتادى. ەرجاننىڭ كوكەسى وقىمىستى بولىپتى. سودان ۇلكەن قالادا وقىعان، قىزمەتكە ورنالاسقان. قىزمەتى دە وسال كورىنبەيدى. اۋىلعا كەلىپ-كەتۋگە قولدارى بوساي بەرمەيدى. سوندىقتان بولار اراعا تالاي ۋاقىت سالىپ ساعىندىرىپ قويعانى. ەرجان ولاردى بۇگىن كورەتىنىنە قۋاندى. نە دەسە ەكەن؟ كوكە، ماعان دا سەرجاندىكىندەي اۆتومات مىلتىق ساتىپ اپەر دەسە. وندا سەرجانعا جالىنباس ەدى. جاپ-جاڭا مىلتىقتى موينىنا اسىپ، كوشەگە شىعادى. ءاپ، بالەم، كورسىن ءبارى، ءبىلسىن كوكەسىنىڭ الىس قالادان كەلگەنىن.
- تۇر ەندى، ەرجانتاي.
اجەسى تاعى قايتالادى. مۇنىڭ اتىن اتادى. سەرجاندى اۋزىنا دا العان جوق. «وزىنە سول كەرەك، بۇگىن قوقاڭداي الماس. اپام مەن كوكەم اكەلگەن تاتتىدەن بەرمەي قويىپ، جالىندىرايىن ءوزىن ءبىر رەت». كۇندەگىدەي سۇيرەتىلىپ جۇرمەي، لىپ ەتىپ ورنىنان تۇرىپ، دالاعا شىقتى. قولدارىن جازىپ كەرىلدى، كىرلەنبەگەن مارجان تىستەرىن كورسەتىپ ەسىنەدى. انادايدا كەتپەنقۇيرىق توقتىنى جىعىپ سالىپ، پىشاعىن قايراققا جانىپ سادىر اعاسى تۇر ەكەن. «ا، قارا سيراق نەمە، اكەڭ كەلەدى دەگەنگە ەلەڭدەپ ءجۇرمىسىڭ؟» - دەپ دورەكىلەۋ اقسيا كۇلىپ قويدى.
- اعاتاي، ولار قاشان كەلەدى؟ - دەدى بۇل.
- قاراي گور ءوزىنىڭ پىسىعىن. اكەسى مەن شەشەسىن ساعىنعانداعى تۇرى بۇل ەندى. سوندا ولار سەنى مەن ءبىزدى جارىلقاپ سومكەسىنە بىردەڭە سالا كەلەر دەيمىسىڭ. قالالىقپىز دەپ مايدا-شۇيدەنى ارقالاپ كەلۋدەن جۇزدەرى قىزارماس. «اۋ، جەتەسىز نەمە. جاس بالادان ۇيالماي نە دەپ كۇيسەپ تۇرسىڭ؟ - دەگەن اجەسىنىڭ داۋسى ەستىلدى. - ونىسى نەسى ەكەن-ءاي!»
سادىر ءۇنسىز. قارا كەمپىردىڭ بەتىنە كەلىپ، ءسوز ارتتىرىپ الار. وعان ەسكەرتپەي: «ەتىنىڭ قاردايىن قاراشى، بازارعا سالسا كەمى ون بەس مىڭ تەڭگە بولار ەدى» دەپ مۇرنىنىڭ استىنان عانا مىڭگىرلەدى. ەرجان مۇنى انىق ەستىدى. ءبىراق سادىر اعاسىنىڭ ءسوزىنىڭ توركىنىن تولىق تۇسىنە قويعان جوق. ويلاپ تا جاتپادى. بەتى-قولىن سالقىن سۋمەن شايۋعا ارىققا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
- وۋ، قارا سيراق، قايدا كەتتىڭ؟ - دەپ ونى جارتى جولدان قايتارىپ الدى. - بار، سەرجاندى وسىندا ەرتىپ كەل. كوكەڭ تەز كەلسىن دەپ جاتىر دەگەيسىڭ.
مۇرنىن ءبىر تارتىپ قويىپ سەرجان كەلدى. سادىردىڭ الدىندا ءوزىن ەركىن ۇستايتىن. سول ادەتىنشە:
- كوكە، مەنىڭ ورنىما ەرجاندى جۇمساڭىزشى، - دەپ قيقارلىق تانىتىپ تۇر.
- ول قارا سيراق ءىس تىندىرماس. ءوزىڭ جۇگىرىپ بارىپ دۇكەنشىنىڭ ۇيىنە مىنا نارسەنى جەتكىز. بەرگەنىن تاستاماي الىپ قايت.
- ەرجان دا بارسىنشى، - دەپ اناۋ قاسارىسىپ تۇرىپ الدى.
- بولىڭدار ەندى، كىندىكتەرى بىردەي-اق، ەكەۋىڭ بارساڭ ەكەۋىڭ بار. ونسىز بويىڭا اس باتپاي بارا جاتسا.
سەرجان اۋلادان شىعا بەرە قاعازعا وراۋلى نارسەنى ەرجانعا ۇستاتىپ قويدى. بۇلار كەلگەندە دۇكەنشى جۇمىسىنا بارۋعا ىرعالىپ-جىرعالىپ ەندى جينالعان ەكەن. ەكى بالانىڭ جاس ەت قولتىقتاپ جەتىپ كەلگەنىنە قۋانىپ كەتتى.
- كىم بەرىپ جىبەردى، مۇنى؟
- كوكەم، - دەپ سەرجان تاقىلدادى.
- تۇرا تۇرىڭدار.
دۇكەنشى مول دەنەسىمەن ايۋشا قورباڭداپ، ۇيىنە ەنىپ كەتتى. بايپاڭداپ تەز ورالدى. قاعازعا تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ورالعان نارسەنى سەرجانعا ۇستاتىپ جاتىپ:
- مىناۋ قالتا ءتۇبى. كوكەڭە عانا بەر، - دەپ مىقتاپ تاپسىردى.
بۇل ءسوزدى ولار دۇكەنشىدەن تالاي ەستىگەن. سادىردىڭ جۇمساۋىمەن كەلىپ، قاعازعا وراۋلى بوتەلكەنى تالاي-تالاي الىپ قايتقان. مۇنىڭ نە زات ەكەنىن دە بىلەدى. قان تۇستەس، قىزىل شاراپ سادىردىڭ جۇرتتان جاسىرىپ تامسانا جۇتاتىن تاپتىرماس تاعامى. بۇگىندە سولاي بولدى. سەرجاننىڭ كوكەسى قوراعا سىپ بەرىپ، كىرىپ شىققان. كوڭىلدەنىپ قالىپتى. ىسقىرىپ ءجۇرىپ، ىڭىلداي ءجۇرىپ توقتى ەتىن جىلىكتەپ، ءاپ-ساتتە جاۋكەمدەپ تاستادى. ءىستى تىندىرىپ، ايەلى اكەلىپ بەرگەن ءبىر توستاق قويۋ ايراندى تولايىمەن كوتەرە سالىپ، جۇمىسىنا اسىقتى.
- ەرتەرەك قايت! - دەدى قارا كەمپىر بالاسىنا، - قادىرجان تۇسكە قاراي شاڭ بەرىپ قالار.
- اناۋ قيسىق اۋىز بريگادير بىردەڭە دەپ جۇرمەسە...
تاعى دا قارا كەمپىرگە ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ ايتتى مۇنى. «كوكەڭ كەلسە ماعان جۇگىرە قويارسىڭ»، دەپ ەرجانعا قۇلاققاعىس جاساپ، تاپسىرىپ كەتتى. ەرجان جول بويىنا ەلەڭدەۋمەن بولدى. «تەزىرەك كەلسە ەكەن اپاسى مەن كوكەسى». شاڭداتقان ماشينا كورسە جۇگىرىپ شىعادى، جاياۋلاتقاندى كورسە كوزىن سۇزەدى. سەرجان كەلىپ ويىنعا شاقىرىپ ەدى، مۇنىڭ زاۋقى بولمادى. ول دا بۇعان كوپ جالىنا قويمادى. اۆتوماتىن موينىنا ءىلىپ كوشەدەگى توپ بالاعا قوسىلىپ كەتە باردى.
ءتۇس كەزىندە قارا كەمپىردىڭ ۇيىندە ىردۋ-دىردۋ باستالدى دا كەتتى. قۋانىشتى حاباردى جەتكىزگەن سوڭ سەرجاننىڭ اپاسى ساعيلا بولدى. «اپا-اۋ، بيكەندەر كەلىپ قالدى»، - دەپ اسىعىپ-ۇسىگىپ ۇيگە كىرگەن. ەرجان مەن اجەسى تۇستىك ىشۋگە تورگى بولمەگە ەندى ەنگەندەرى سول بولاتىن. «كەلدى مە شىراقتارىم!» - دەپ قارا كەمپىر قالبالاقتاپ قالدى. كۇنى بويى جولعا قارايلاپ، اپاسى مەن كوكەسىن ءبىرىنشى كورە الماعانىنا وكىنگەن بالا اجەسىن باسىپ وزىپ، دالاعا جۇگىردى. وسى كەزدە كولدەنەڭدەپ كوك ماشينا ەسىك الدىنا توقتاي بەردى. ەرجاننىڭ كوزى ەرەكشەلەۋ ءساندى كيىنگەن ەكەۋگە ءتۇستى. داۋدە بولسا اپاسى مەن كوكەسى وسىلار. سولارمەن بىرگە اقسيا كۇتىپ قىزارا ءبورتىپ سادىر اعاسى ءتۇسىپ كەلەدى. قوس شاباداندى قاڭباق قۇرلى كورمەي، جەڭىل كوتەرىپ الىپتى. ەشكىم ودان سۇراماسا دا:
- ۇيگە جاياۋ كەلە جاتسام... جولدا كەزدەسىپ... ءوزى جاقسى بولدى، ماشينامەن زىر ەتە قالدىم، - دەيدى. اجەسى الدىمەن ۇزىن بويلى، سىرىڭكە قارا، شاشى دۋدىراعان ەركەكتىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى. اناۋ ەڭكەيىپ يىلمەسە قارا كەمپىردىڭ بويى جەتپەس ەدى. «ءۇپ-ۇلكەن ادامدى دا جاس بالاشا ەمىرەنىپ سۇيەدى ەكەن-اۋ». كەزەك اق سارى، تولىقشا ايەلگە كەلدى. ونىڭ دا شاشى دۋدىراعان. سەرجاننىڭ اپاسىنىكى سياقتى تىلەرسەك سوعاتىن ۇزىن ەمەس، كەلتە. اجەسى ونى بەتىنەن شوپ ەتكىزدى.
- انە، ەرجانتاي ءوسىپ قالدى، - دەپ، انادايدا توسىرقاپ تۇرعان بالانى كورسەتتى. ءبىرىنشى جەتكەن بيكەن بولدى. باس سالىپ قۇشاقتادى. ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك سۇيەدى. قادىر دا سونى قايتالادى. سونان سوڭ شاباداننىڭ ءبىرىن اشىپ، تۇبىنەن اسىقپاي سۋ جاڭا اۆتوماتتى الىپ، مۇنىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى. «ەرىنبەي سونشا جەردەن كاكىر-شۇكىرى ارقالاپ كەلگەندەرىڭ، - دەپ سادىر جاقتىرماي قالدى. - قالادا بار نارسەنى اكەلەدى دە»، - دەپ، قارا كەمپىر جۋىپ-شايىپ ءجۇر. ەرجاننىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. كوپتەن بەرگى ارمانى ورىندالىپ، قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتىپ، اۆتوماتتى موينىنا ءىلىپ جاتىر. قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، سەرجان ساپ ەتە قالدى.
- ەرجان دەيمىن، ءجۇر اتىسىپ وينايىق.
- اعاڭ مەن تاتەڭە سالەم بەرمەيسىڭ بە؟ - دەپ، ساعيلا كيلىكتى وسى ارادا.
- مىناۋ سەرجان با؟ - دەپ، قادىر ونىڭ دا بەتىنەن ءسۇيدى. بيكەن باسىنان سيپادى، سۇيگەن جوق.
قارا كەمپىردىڭ شاڭىراعىنا بۇل كۇنى كورشى-قولاڭ، ءجۇزتانىس ادامداردىڭ ءبارى تەگىس ءبىر-ءبىر رەت باس سۇعىپ شىقتى. «قادىر كەشە جۇرگەن جالاڭ اياق بالا ەدى، بۇگىن، مىنە، بىلدەي قىزمەتكەر ەكەن، وقىعان دەگەن سول»، - دەسىپ تارقاتىپ جاتتى. «ءۇيباي-اۋ، - دەپ بەتىن شىمشىلاعاندار دا تابىلدى. - ەكى-ءۇش جىلدا ءبىر كەلگەندە قارا كەمپىرگە - ەڭ بولماسا - باسىنا سالار جاۋلىق تا اكەلمەپتى. قوس شابادانعا تىعىنداعاندارى ەكەۋىنىڭ اۋىستىرىپ كيەتىن كيىمدەرى ەكەن. ودان باسقا قالعان جەرىنە بالاسىنا دەپ كاكىر-شۇكىر ويىنشىقتار سالىپتى. ەكەۋى بىردەي قىزمەتتە ءجۇرىپ مۇنىسى نەسى، ءتايىرى». كورشى-قولاڭنىڭ جەل اۋىز ايەلدەرىنىڭ الىپ قاشپا اڭگىمەلەرى قارا كەمپىردىڭ قاپەرىنە كىرىپ-شىقپادى. بالاسى مەن كەلىنىنىڭ كەلگەنىنە ءماز. جىلداعىداي «پالەن جاققا كۋرورتقا كەتتىك» دەپ تارتىپ وتىرسا نە ىستەمەك. مۇنىسىنا دا شۇكىرشىلىك. ايتقاندار ايتا بەرسىن. جۇرت نە دەمەيدى. بالاسى امان بولسا ءالى-اق اپەرەتىنىن اپەرەر. سونى كييۋگە بۇل جاراسا. قايتسىن ولار دا. قالادا تۇرىپ ءبارىن ساتىپ الادى. قالتاسى قايدان تومپايسىن. وسىنى ويلاي ما باسقالار. باسقالار دەيدى-اۋ، مىناۋ ۇلكەن ۇلى مەن كەلىنىنىڭ كۇڭكىل-سۇڭكىلدەرىن ەستىمەگىر قۇلاعى شالىپ قالدى. قارا كەمپىر كۇيىندى-اي كەلىپ. وزگەگە ەمەس، ءوز ۇلىنا. كورىپ-ءبىلىپ تۇرىپ قادىردان بىردەڭە دامەتكەنى نەسى؟ قاي ساسقانى ونىڭ. الدە اناۋ جۇدىرىقتاي ەرجانتايدىڭ ءبىر توستاق كوجەسىن اۋىرسىنىپ ءجۇر مە بۇلار؟ ءاي، وسى سادىرى مەن ساعيلا كەلىنى ساناسىز بىرەۋلەر بولىپ جۇرمەسىن. اسىرەسە، ۇلىنا كىجىندى. اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى ءتۇسىپ ءجۇرىپ دامەشىلىن قارا ءوزىنىڭ. قارا كەمپىر بەت-جۇزىنە قاراماي ايتىپ تاستادى.
- نەمەنەگە تارىلىپ الدىڭدار؟ قادىرجاندار سەندەر دەپ كەلدى. ەكەۋىڭ قاباقتارىڭدى كىرجيتپەي، بارىڭدى الدىنا جايىپ كۇتىپ جىبەر، تۇگە. ريزا بولىپ كەتسىن. سەندەر دە ولاردىڭ وتاۋىنا بارا قالساڭدار جۇزدەرىڭ جارىق بولادى.
قارا كەمپىر ايانىپ قالمادى. بيلىك قولىندا بولعان سوڭ وسى ءۇيدىڭ تىسكە باسار جۇمساعىن سارالاپ، كەلگەن ەكەۋىنىڭ اۋزىنا توستى. بويى ۇيرەنسىن دەگەندەي ەرجاندى كوكەسى مەن اپاسىنىڭ قاسىنان ءبىر ەلى قيا باستىرمادى. ويىندا تۇك الالىق جوق. «اڭساپ، ساعىنىپ كەلدى عوي، از كۇن بولسا دا ماۋقىن باسسىن»، دەگەن بايلامعا كەلگەن. ءسويتىپ ەرجاننىڭ اجەسى اڭقىلداپ ءجۇرىپ، كىشى ۇلى مەن كەلىنىنىڭ ىشكى ويلارىنان بەيحابار قالدى. ونى قارشاداي بالا اپاسىنىڭ كەلگەن كۇننىڭ ەرتەسىنە-اق ەستىگەن. ەرجان اينالشىقتاپ ولاردىڭ جانىنان الىس كەتپەي ءجۇردى. بيكەن ونى وڭاشالاپ، قولىنان جەتەكتەپ باقشا ارالاپ كەتتى.
- ەرىك، - دەدى ول. بالانىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيسە دە، ءوزىن سولاي اتاپ تۇرعانىن ۇعىپ موينىن بۇرعان.
- سەنىڭ بىزبەن بىرگە الماتىعا كەتكىڭ كەلە مە؟
ەرجان نە دەرىن بىلمەدى. اپاسى مەن كوكەسىنە بويى ءالى ۇيرەنە قويعان جوق ەدى. مىنا سۇراقتان ۇركىپ قالدى. سونان سوڭ ەستىلەر ەستىلمەس:
- اجەم بارسا مەن دە بارامىن، - دەدى.
- نە دەيدى؟ سوندا مىنا بىزدەن اجەڭ جاقىن بولعانى ما؟ اپاڭ مەن كوكەڭ ءبىز ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە ولمەلى كەمپىر، ەندى قانشا جۇرەر دەيسىڭ.
بالا بيكەننىڭ ءسوزىنىڭ استارىن تۇسىنبەي:
- جوق، اجەمدى جاقسى كورەم. ول مەنى سەرجانعا ۇرعىزبايدى، ەشكىمگە ۇرعىزبايدى، - دەپ سامپىلداپ ايتا باستادى. - ەگەر بىرەۋ تيەتىن بولسا، اجەم ونىڭ سازايىن بەرەدى.
- ال قالادا ءتاتتىنىڭ نەشە ءتۇرى بار، قالقام.
- وتە كوپ پە؟ اۆتومات تا كوپ پە؟
- كوپ كەرەك بولسا كوكەڭ ەكەۋمىز ساعان نەشە ءتۇرلىسىن ساتىپ اپەرەيىك. تەك بىزبەن بىرگە بارعىڭ كەلە مە ءوزى؟
- اجەمدى دە الا كەتەيىكشى.
- ءاي، ەرىك-اي، بالامىسىڭ دەگەن. نە ءبىلۋشى ەڭ سەن.
- اجەم جاقسى. ول سىزگە دە، كوكەمە دە ۇرىسپايدى. ماعان ەرتەگى ايتىپ بەرەدى كۇندە. بىلەسىز بە، ونىڭ ەرتەگىلەرى وتە قىزىق.
- ەرتەگى دەگەنىڭدى قازىر راديودان دا ايتىپ بەرەدى.
- تىڭداعام. ءبارىبىر اجەمدىكىندەي ەمەس. ونان گورى اجەمدى الا كەتەيىك.
- سەن قويمادىڭ-اۋ. كورەرمىز، قالقام.
- الاقاي، اجەم ەكەۋمىز قالاعا بارامىز.
- داۋرىقپا بوسقا، - دەپ تىيىپ تاستادى اپاسى. - بۇل ءالى شەشىلمەگەن ماسەلە. كوكەڭمەن اقىلداسايىن.
كوكەسى مەن اپاسى قالاي كەڭەسكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ەكەۋى ەرجاننىڭ قۇلاعىنا قالاعا بارۋ جونىندەگى اڭگىمەنى شىم-شىمداپ سىڭىرە بەردى. بالا قيالى شارىقتاپ، وندا بارعاندا نە كورەتىنىن، قايدا باراتىنىن ويلاۋمەن بولدى. «قالاعا كەلگەن قىزىق شىعار-اۋ. كوكەسىنىڭ ايتۋىنشا، بۇكىل اڭداردى قاماپ باعاتىن جەر بار. جولبارىس، ايۋ دەيسىڭ بە، الدە قويان مەن تۇلكى دەيسىڭ بە، ءبارى وسىندا. كورەر مە ەدى، شىركىن. وندا باراتىن بالالاردىڭ سانىنا جەتۋ قيىن. قارا قۇرىم، توپ-توپ بولىپ جۇرەدى. ءارقايسىسىنىڭ قولىندا ءبىر-ءبىر ءتىل ۇيىرەتىن بالمۇزداق. بۇل ءالى ونداي دامدى نارسەنى جەپ كورگەن ەمەس. ءداپ-ءداۋ بولىپ اپاسىنىڭ ءوزى: «شىركىن قالانىڭ بالمۇزداعى بولار ما ەدى»، - دەيدى. ۇلكەندەر جاعى ءوزارا كەڭەسىپ ءبىر توقتامعا كەلدى. قارا كەمپىردى دە ۋاقىتشا قالاعا الا كەتپەك. اجەسى دە كەلىستى. مۇنى ەستىگەن ەرجان «الاقايلاپ» تۇرا جۇگىردى. سول بويىندا اۋىل سىرتىندا ويناپ جۇرگەن توپ بالاعا بارىپ قوسىلىپ كەتتى. سودان قارنى اشىپ، ويىننان قالجىراپ شارشاعاندا ءبىر-اق ورالدى. كەلسە اجەسى اۋىزعى بولمەدە اعاش توسەكتىڭ ۇستىندە جاتىر.
- اجە، سىزگە نە بولدى؟
- اۋىرىپ قالدىم، قاراشىعىم. باسىم سولقىلداتىپ الىپ بارادى. كارىلىك دەگەن وسى دا.
- ەرتەڭگە دەيىن جازىلىپ كەتەسىز بە؟ مەنىمەن بىرگە قالاعا بارماق بولعان ەدىڭىز عوي.
- شىراعىم-اي، سەن اكەڭ مەن شەشەڭنەن قالماي-اق قوي. مەن جازىلعان سوڭ ءوزىم ىزدەپ بارامىن.
...ءسويتىپ ەرجان كوكەسى مەن اپاسىنا ەرىپ قالاعا كەتتى. اجەسى توسەك تارتىپ اۋىلدا قالدى. نەمەرەسىن شىعارىپ سالاردا ەكى بەتىنەن الما-كەزەك ءسۇيىپ، تەرىس اينالىپ كەتكەن. بالا ونىڭ جۇزىنە تاڭدانا قارادى. ءبىر تامشى جاستىڭ ساي-ساي اجىمدەردى ارالاپ، يەگىنە قۇلاعانىن بايقاپ ۇلگەرگەن. «اجەم نەگە ءبۇيتتى ەكەن» دەگەن وي ۇلكەن قالاعا جەتكەنشە ەسىنەن شىقپادى. اجەسى كوزدەرى جاساۋراعان قالپىندا كوز الدىنا كەلەدى دە تۇرادى. كوكەسى ۋادەسىندە تۇردى. كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق زووپارك دەپ اتالاتىن، دۇيىم اڭدار قامالعان جەرگە اپاردى. بۇل بەس-التى اڭنىڭ عانا اتىن بىلەدى ەكەن. مۇنداعىلاردىڭ سانى جوق. ەرجان وسىنشاما كوپ بولار دەپ ويلاماعان. «قاپ، اجەم كورە المادى-اۋ!» دەپ وكىندى ول. كوكەسى ساتىپ اپەرگەن بالمۇزداق تا ۇنادى. «اجەمە اپارىپ بەرسەم قانداي قۋانار ەدى». كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىنە ونى دا ءتۇيىپ قويدى.
- اجەم قاشان كەلەدى؟ - دەگەن كەشە اپاسىنا
- ە، ەكى اپتا بولماي جاتىپ جامان كەمپىردى ساعىنىپ قالدىڭ با؟ ءتىرى بولسا كەلەر.
بۇگىن كوكەسىنەن سۇراماق ەدى، انادايدا تۇرعان اپاسىنان يمەندى. ءسويتىپ باتىلى بارماي قادىردى اينالشىقتاپ جۇرگەندە ەسىكتىڭ قوڭىراۋى ءۇستىن-ءۇستىن «زىڭ-زىڭ» ەتتى. بيكەن ەسىك اشتى. بىرەۋ اسىعىس بىردەڭەلەردى ايتىپ جاتتى. كوكەسى دە ەلەڭدەپ سولاي قاراي كەتكەن. كۇبىر-كۇبىر، سىبىر-سىبىر. الدەن ۋاقىتتا ەكەۋى قايتىپ كەلدى. ءاپ-ساتتە ۇنجىرعالارى ءتۇسىپ، تومسىرايىسىپ، سوستيا قاراسادى.
- جولعا جينالايىق، - دەدى كوكەسى. بالا اڭتارىلدى. ۇلكەندەر اسىعىپ-ۇسىگىپ كيىندى. مۇنىڭ ۇستىنە دە وسىندا كەلگەندە اپەرگەن سۋ جاڭا كيىمدەردى ءىلدى.
- قايدا بارامىز؟ - دەپ سۇرادى ەرجان.
- قايدا بولۋشى ەدى. اناۋ جامان كەمپىرگە توپىراق سالۋعا دا تاعى. ءارى-بەرى شاپقىلاپ ولەتىن بولدىق قوي وسى، - دەدى اپاسى ءزىلدى داۋىسپەن. قادىر ايەلىنە زىلدەنە الارا ءبىر قارادى. قاباعى ءتۇيىلىپ، تۇتىگىپ الىپتى. جاندارىنا ەرگەن مىنا تومپاڭداعان بولماعاندا كۇرەكتەي الاقانىمەن بيكەندى جاقتان تارتىپ جىبەرۋگە بار ەدى. ءوزىن-ءوزى ازەر ۇستاپ قالدى. «بىرەۋ قازاعا ۇشىراپ جاتقاندا مىنا ميعۇلانىڭ ايتقانىن قاراشى»، - دەپ ىشتەي كۇيىندى. اشۋى سىرتقا تەۋىپ، بۇيرەك بەتى جىبىر-جىبىر ەتتى. بالا بولسا شەشەسىنىڭ «جامان كەمپىرگە توپىراق سالۋعا دا، تاعى» دەگەن ءسوزىنىڭ توركىنىن ۇعا قويمادى. ايتەۋىر، اۋىلعا بارۋعا جينالعانىنا قۋاندى. ءبىراق وسى اپام نەگە اجەمدى «جامان كەمپىر» دەيدى دەگەن وي ساناسىنان كەتپەي قويدى. بۇلار اۋىلعا ەرتەڭىنە كۇن باتا جەتتى. سادىر ءۇيى ىعى-جىعى ادامعا تولى ەكەن. قادىر توپقا جاقىنداعاندا-اق وكىرىپ قويا بەردى. بيكەن دە سولق-سولق ەڭىرەيدى. ەرجان تۇك تۇسىنبەي ابدىراپ ساسىپ قالدى. قارسى شىققان سادىر اعاسىمەن كوكەسى قۇشاقتاسا كەتكەن. سودان ۋ-شۋ. بۇل كوزى باقىرايىپ اركىمگە ءبىر قارايدى. ءبارى ازان-قازان جىلاپ جاتقان سوڭ، بالا دا سولقىلداپ قويا بەردى. نەگە جىلاعانىن ءوزى بىلگەن جوق. اينالاسىنداعىلاردىڭ ۋ-شۋىنا ىلەسىپ قوساق اراسىندا قوسا ەگىلدى. جىلاپ تۇرا بەرەر مە ەدى، ەگەر اپاسى كەلىپ وڭاشا بولمەگە الىپ كەتپەگەندە. بۇل قالاعا كەتكەندە اجەسى وسى بولمەدە اعاش توسەكتىڭ ۇستىندە جاتقان. قازىر جوق. «قايدا كەتتى ەكەن؟» - دەپ ويلادى. الگىندە سادىر اعاسىنىڭ كوكەسىنە: «اپامدى الىس ساپارعا جونەلتتىك» دەگەنىن قۇلاعى شالىپ قالعان. ونىڭ «اپام» دەپ وتىرعانى اجەسى ەكەنىن بۇل بىلەدى. ە، وندا ول كىسى الىس ءبىر جاققا كەتكەن بولدى-اۋ. ول ءتۇنى بويى اجەسىنىڭ الىس ساپاردان تەزىرەك ورالۋىن تىلەپ جاتتى. جول ءجۇرىپ قالجىراعان بالا ەرتەڭىنە ساسكەدە ءبىر-اق وياندى. ۇيرەنشىكتى ادەتىنە سالىپ ەسىك الدىنا شىعىپ كەرىلىپ، سوزىلدى. انادايدا سادىر اعاسى باس بولىپ كوكەسى مەن اپاسى وسىلاي قاراي كەلە جاتىر ەكەن. جۇگىرىپ الدارىنان شىقتى.
- قايدا باردىڭىزدار، كوكە؟
- اجەڭە، بالام.
- مەنى نەگە الا كەتپەدىڭىزدەر؟
- سەن بارعانمەن ول ەندى قايتىپ كەلمەيدى، - دەدى اپاسى ءبىر بۇيىردەن.
- ال مەن ونى سونداي ساعىندىم.
- بار، قارا سيراق، سەرجانمەن وينا، - دەپ وسى كەزدە سادىر اعاسى كيىپ كەتتى.
ساسكەلىك استان سوڭ ەرجاندى سەرجان ويناۋعا شاقىردى. ول ۇلكەندىگىن تانىتتى. كوپ نارسەلەردى بىلەدى ەكەن. مۇنى وڭاشالاپ الىپ شىعىپ:
- اجەم قايتىس بولدى، - دەدى.
- ايتقانىڭا سەنبەيمىن. سادىر اعام اجەمدى «الىس ساپارعا جونەلتتىك» دەگەن.
- سەن تۇك بىلمەيسىڭ. الىس ساپارعا جونەلتتىك دەگەنى - سول. كەلگەندەردىڭ بارىنە سولاي دەيدى.
- شىنىمەن بە؟
- ەندى قايتتىك؟
سەرجان يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. ەرجان مۇڭايىپ قالدى. ونىڭ كوڭىلى توبەلەردىڭ ار جاعىنا قاراي اۋدى دا تۇردى. ءبىر قاعا بەرىستە سەرجاننىڭ كوزىن الا بەرە سىتىلىپ شىقتى. تىزە بويى كوتەرىلگەن قالىڭ ءشوپتى بەلۋاردان كەشىپ، باسى ءار جەردەن ءبىر قىلت ەتىپ توبەگە قاراي توتەلەي تارتتى. ەرجان مولاعا دا جەتتى. ەتەكتە كوپ تومپەلەر بار ەكەن. شەتتەگىسىنىڭ توپىراعى ءالى كەۋىپ ۇلگەرمەپتى. كۇن كوزىنە ەندى عانا توبارسىعان. سەرجانعا اپاسى ايتىپتى. وسىندا كوپ تومپەلەردىڭ اراسىنا كوز جۇمعان اجەسىن دە كومگەن كورىنەدى. ونى ەندى ءومىرباقي كورمەيسىڭ. قيالداپ تۇرعان بالا الدەنەندەي دىبىستان سەسكەنىپ، شورشىپ ءتۇستى. ءتۇسى سۋىق سۇر جىلان، تۇبىرتەككە وراتىلىپ، ىسىلداپ ايبات شەگىپ تۇر ەكەن. توبە شاشى تىك تۇرىپ، جالت بۇرىلعان. اياعىن شالىس باسىپ وڭباي قۇلادى. شىڭعىرىپ جىبەرىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، زىتىپ جونەلدى. ۋىز بەتىن جاس جۋىپ كەتىپ ەدى. نەگە جىلاعانىن ءوزى دە اڭعارار ەمەس. اجەسىنەن ايىرىلعانى ما، الدە قورقىنىش پا؟ الگى سۇر جىلان ءتىلىن سۋماڭداتىپ اققا وراۋلى جاتقان اجەسىنە جاقىنداپ بارا جاتقانداي. سول جىلاعاننان بۋلىعا تۇنشىعىپ، ۇيگە جەتكەنشە كوز جاسى تىيىلمادى. وڭ جامباسى دا تىزىلداي اشىپ جانىن شىعارىپ بارادى. اعىل-تەگىل ەڭىرەگەن كۇيى اۋىزعى بولمەگە قويىپ كەتتى. اجەسى جاتقان اعاش توسەككە سۇرىنە قۇلاپ، قىستىعا بۋلىعىپ، سولقىلدادى كەپ. ءبىراق وعان كوڭىل اۋدارعان ەشكىم بولعان جوق. تورگى بولمەدەن ەكى ايەلدىڭ شىڭقىلداعان داۋىستارى شىعىپ جاتتى. وعان وقتا-تەكتە ەكى ەركەكتىڭ گۇجىلدەگەن داۋىستارى قوسىلىپ قويادى.
- ولىكتى شىعارۋعا جيعان-تەرگەن بار اقشام مەن ون كويلەكتىك تازا ماتا كەتتى. ەندى نە ىستە دەيسىڭدەر ماعان. ەڭ بولماسا جەتىسىن جوندەپ وتكىزەتىن قارجى دا الا كەلمەپسىڭدەر ءجوندى. بۇل سەرجاننىڭ اپاسى ساعيلانىڭ داۋسى. كەيدە سادىر اعاعا وسىلاي شاپتىعىپ جاتۋشى ەدى. بۇگىن مۇنىڭ كوكەسى مەن اپاسىنا كەزەك كەلىپتى.
- بايعۇس-اۋ، قالادا تۇراتىن بىزدە نە قاۋقار بار. قازىرگە بارى مىنا ەلۋ مىڭ تەڭگە. سونى ازسىنباي الا تۇرساڭدارشى. ءبىر تەسىككە تىعىن بولار، - دەپ جاتىر بيكەن.
- بىلدەي قىزمەتكەرمىز دەيسىڭدەر. ىسقىرىقتارىڭ جەر جارادى. سويتە تۇار اۋىلداعى بىزگە تەلمىرەسىڭدەر، - دەگەن سادىر اعانىڭ داۋسى ەستىلدى. كوكەسى اسپاي-ساسپاي جاۋاپ بەرىپ جاتىر.
- قازا ۇستىندە داۋلاسپاي-اق قويساق قايتەدى.
ساعيلا ۇزاق سويلەدى. ەرتەڭ كەمپىردىڭ جەتىسىنە اۋىلدىڭ سورپاعا شىعارلارىن شاقىرۋ كەرەك كورىنەدى. كومەكتەسىڭدەر دەپ قاينىسى مەن ابىسىنىنا سالماق سالدى. انالار: «ارتىق ەشتەڭەمىز جوق، - دەپ ازار دا بەزەر بولعان سوڭ شارت سىندى. «تاز اشۋىن تىرناۋدان الادىنىڭ» كەرى كەلدى. مۇندايدا جۇندەۋگە جەڭىلى ءوز كۇيەۋى سادىر. «اۋزىن بۋعان وگىزدەي نەمەنەڭە ماڭقيىپ وتىرسىڭ؟ ۇلكەندىگىڭدى ءبىلدىرىپ نەگە ايتپايسىڭ مىنا ەكەۋىنە. التى جىل بويى اناۋ بالاسىن «قاناعاتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتپاي» پانا بولدىق. ولە-ولگەنشە كەمپىردىڭ تاۋقىمەتىن كورسەتكەن جوقپىز. ەندى وتىرىستارى مىناۋ، سول جاقسىلىقتى ۇمىتىپ. بۇيتكەن تۋىستان جوعى جاقسى». بيكەن دە ەر-توقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلاپ جاتىر.
- ءاي، سەن ءبۇيتىپ اپتىقپا. تيتتەي بالانىڭ ءبىر توستاق كوجەسىن بۇلداماي-اق قوي. وسى جۇرتتىڭ اۋىلىندا تۇراتىن تۋىستارىن كورىپ ءجۇرمىز. اراعا اي سالماي ەت، مايىن ارقالاپ بارادى دا تۇرادى. سەن نە جاقسىلىق ىستەپسىڭ ماعان؟ جەتى جىلدان بەرى بوساعامدى اتتاعان جوقسىڭ. تاعى جارىلقايمىن دەيسىڭ. ەرجانىمدى باعىپ-قاققان سەن ەمەس، اناۋ كەمپىر بولاتىن.
- سويتكەن كەمپىرگە نە قۇرمەت كورسەتىپ جاتسىڭ. سونى ويلاساڭشى بوسقا داۋرىقپاي.
- ونى سەنەن سۇراماسپىن.
بالا ودان ارعىسىن تىڭداعان جوق. ۇلكەندەردىڭ تۇسىنىكسىز داۋىنىڭ سىرىن ۇعا المادى. سەرجان كەلدى.
- ەرجان، نەگە جىلادىڭ، بىرەۋ ءتيدى مە؟
- جوق، اجەمدى ساعىندىم.
- مەن دە.
- بىلەسىڭ بە، ەكەۋمىز اجەم جاتقان جەرگە بارايىق.
- قازىر ءتۇن قورقامىز. ەرتەڭ بارايىق وندا.
ەكى بالا قۇشاقتاسىپ جاتىپ اجەسىن تاعى ەسىنە الدى. ۇلكەندەر بولسا كەمپىردىڭ جەتىسىن اتاۋعا كىم قانشا جۇمساۋ كەرەكتىگىن شەشە الماي، داۋلاسىپ جاتتى.
شويبەك ورىنباي
