قازاقستان مەن قىرعىزستان: تاريحي قۇندىلىقتار بىرىكتىرگەن جاڭا كەزەڭ
استانا. KAZINFORM - «قازاق، قىرعىز - ءبىر تۋعان» دەگەن ءسوزدى قازاق پەن قىرعىز حالقىنىڭ تۇگەلى بىلەدى دەسەك، جاڭىلىسپايمىز. تاريحي ءھام مادەني بايلانىسى عاسىرلاردان بەرى مىعىم ەكى ەلدىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋ جولى دا وتە ۇقساس. 1991 -جىلى بىرگە تاۋەلسىزدىك الدى، شەكارالاس، ەكەۋى دە مۇشە سانالاتىن بىرنەشە ورتاق ۇيىمدار بار. قازىر ەكى ەلدىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق ارىپتەستىگى بەكەم.
22-تامىزدا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا رەسمي ساپارمەن ات باسىن بۇرادى. وسى ورايدا Kazinform اگەنتتىگىنىڭ اناليتيكالىق شولۋشىسى ەكى ەل قارىم- قاتىناسىن جان-جاقتى تالدادى.
تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى بايلانىستاردىڭ دامۋى
ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس 1992 -جىلدىڭ 15-قازانىنان باستاۋ الادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 35 جىلعا جۋىق ۋاقىتىندا ەكى ەلدىڭ اراسىندا 150 مەملەكەتارالىق، ۇكىمەتارالىق جانە ۆەدومستۆوارالىق كەلىسىمگە قول قويىلدى. ونىڭ ىشىندە 1997 -جىلدىڭ 8-ساۋىرىندە قول قويىلعان ماڭگىلىك دوستىق تۋرالى كەلىسىم مەن 2003 -جىلدىڭ 25-جەلتوقسانىندا بەكىتىلگەن وداقتاستىق قارىم-قاتىناس تۋرالى كەلىسىمنىڭ شوقتىعى بيىك.
باۋىرلاس ەلدەردىڭ ەكىجاقتى ءوزارا ارەكەتى مەملەكەت باسشىلارى باسقاراتىن جوعارى مەملەكەتارالىق كەڭەس، ۇكىمەت باسشىلارى باسقاراتىن قىرعىز- قازاقستان ۇكىمەتارالىق كەڭەسى، قازاقستان مەن قىرعىزستان سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەڭەسى سەكىلدى ينستيتۋتسيونالدىق بازيستەر اياسىندا ىسكە اسىپ كەلەدى.
ەكى ەلدىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ءبىرشاما ماسەلەلەر بويىنشا ۇستانىمدارى ۇقساس. قىرعىزستان مەن قازاقستان ب ۇ ۇ، ە ق ى ۇ، ت م د، ۇ ق ش ۇ، ە ا ە و جانە ش ى ۇ سياقتى بىرنەشە حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە.
كەيىنگى جىلدارى ەكى مەملەكەت باسشىلارى ءجيى كەزدەسىپ، كەلىسسوزدەر وتكىزدى. 2021 -جىلدىڭ ناۋرىزىندا قىرعىزستان باسشىسى سادىر جاپاروۆ قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلىپ، قاسىم-جومارت توقايەۆپەن اقوردادا كەلىسسوز جاسادى. اراعا ءبىر جىل سالىپ، 2022 -جىلدىڭ مامىرىندا قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ رەسمي ساپارى اياسىندا بىشكەك قالاسىندا ەكى ەل پرەزيدەنتتەرى شاعىن جانە كەڭەيتىلگەن قۇرامدا ناقتى كەلىسىمدەر جاساستى. وندا ساياسي- ەكونوميكالىق ماسەلەلەردەن باستاپ، مادەني- گۋمانيتارلىق سالالار دا قامتىلدى.
ودان بەرى ورتالىق ازيا مەن ءتۇرلى قۇرلىقتى، الپاۋىت مەملەكەتتەردى بايلانىستىرۋشى جيىنداردا، ۇيىمداردىڭ سامميتىندە ەكى تۇلعا ءجيى بىرگە بوي كورسەتتى. ەكى ەل ءۇشىن قۇندىلىقتار دا، قازىرگى جاھاندىق، ترانزيتتىك، گەوساياسي ماسەلەلەر دە ورتاق. سوندىقتان وداقتاس ەل اتاۋعا بولادى. بيىل 21 شىلدەدە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى وداقتاستىق قاتىناستاردى تەرەڭدەتۋ جانە كەڭەيتۋ تۋرالى شارتتى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى.
بۇعان قوسا بىلتىر بىشكەكتە ەكى ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى 2024-2026 -جىلدارعا ارنالعان ىنتىماقتاستىق باعدارلاماسىنا قول قويعانى ەستە. قۇجاتتا ءوزارا ينۆەستيتسيالار تارتۋ، كولىك جانە لوگيستيكا، ەنەرگەتيكا، سۋ رەسۋرستارى، تسيفرلاندىرۋ سالاسىنداعى بىرلەسكەن جوبالاردى پىسىقتاۋ جانە ىسكە قوسۋ جولىمەن ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋگە ەرەكشە نازار اۋدارىلعان.
ساۋدا- ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردىڭ ءوسۋى
قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ باستى ورتاق مۇددەلەرىنىڭ ءبىرى - ءوزارا ساۋدانى ارتتىرۋ. بۇل ماقسات جۇيەلى تۇردە ورىندالىپ تا كەلەدى. مىسالى، الىسقا ۇزاماي-اق كەيىنگى بەس جىلعا كوز جۇگىرتىپ كورسەك. 2020 -جىلدىڭ قورىتىندىسىندا قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ تاۋار اينالىمى 796,2 ميلليون دوللاردى قۇراسا، 2024 -جىلى بۇل كورسەتكىش 2 ەسەدەن استام ءوسىپ، 1,7 ميلليارد دوللارعا جەتتى. ال بيىل قاڭتار مەن مامىر ارالىعىندا 821,8 ميلليون دوللار بولدى. وسى قارقىنمەن 2025 -جىلدىڭ كورسەتكىشى 2 ميلليارد دوللارعا جەتۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجاي الامىز. وسىلايشا قازاقستان قىرعىزستان ءۇشىن قىتاي مەن رەسەيدەن كەيىنگى ءۇشىنشى ءىرى ساۋدا سەرىكتەسى اتانىپ وتىر.
بىلتىر قازاقستان ەكسپورتىنىڭ ۇلەسى 1,26 ميلليارد دوللارعا جۋىقتاسا، قىرعىزستاننان كەلەتىن يمپورت 456 ميلليون دوللاردى قۇراعان. ەلىمىز وداقتاس ەلگە نەگىزىنەن التىن، مينەرالدى جانە گازدالعان سۋسىندار، مۇناي ونىمدەرى، جەڭىل اۆتوكولىك، تاس كومىر، ەلەكتر ەنەرگياسىن جانە تسەمەنت ەكسپورتتايدى.
ءوز كەزەگىندە قىرعىزستان بىزگە مۇناي ونىمدەرىن، قىمبات مەتالداردىڭ كەندەرى مەن كونتسەنتراتتارىن، كومىرتەكسىز بولات پرۋتتارىن، پلاستماسسا ىدىستار، ەرلەردىڭ توقىما كيىمدەرى، كاربوناتتار، ايەلدەردىڭ سىرت كيىمدەرى، نان مەن ۇننان جاسالعان كونديتەرلىك ونىمدەر مەن قاپتالماعان كەراميكالىق پليتكالار جەتكىزگەن.
تامىزدىڭ باسىندا وداقتاس ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى الداعى ۋاقىتتا جىلدىق تاۋار اينالىمىن 3 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋگە ۋاعدالاستى. بۇعان قوسا 2026 -جىلى شەكارادا يندۋستريالىق ساۋدا- لوگيستيكالىق كەشەندى ىسكە قوسۋ جانە بىرلەسكەن ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى دامىتۋ جايىن كۇن تارتىبىنە شىعاردى.
جالپى، كەيىنگى 15 جىلدا قازاقستان قىرعىزستان ەكونوميكاسىنا 1,7 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا قۇيعان. 2024 -جىلدىڭ 9 ايىندا ەلىمىز وداقتاسىنا 48 ميلليون دوللار تىكەلەي ينۆەستيتسيا جونەلتكەن. وسى ارالىقتا قىرعىز تاراپى قازاقستانعا 4,8 ميلليون دوللار كاپيتال بەرگەن. ەكى ەل ۇكىمەتى اۋىل شارۋاشىلىعى، وتكىزۋ پۋنكتەرى، جول سالۋ جانە تۋريزم باعىتتارى بويىنشا كوپتەگەن قۇجاتتارعا قول قويعان.
سۋ- ەنەرگەتيكا سالاسىندا دا بىرلەسكەن جوبا بار. قازاقستان مەن قىرعىزستانعا ورتاق شۋ- تالاس سۋ شارۋاشىلىعى كوميسسياسى تۇراقتى نەگىزدە جۇمىس ىستەيدى. ول سۋ ءبولۋ كولەمىن جانە نىساندارداعى جوندەۋ جۇمىستارىنىڭ جوسپارىن جىل سايىن بەكىتەدى. قازاقستان تۇركىستان وبلىسىنىڭ ەگىستىك القاپتارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جىل سايىن قىرعىزستاننان جازعى ماۋسىمدا ەلەكتر ەنەرگياسىن قابىلداپ، ونى قىسقى ۋاقىتتا كەرى قايتارادى.
2024 -جىلدىڭ ماۋسىمىندا ۆەنادا قازاقستان، قىرعىزستان جانە رەسەي اراسىندا قىرعىزستانداعى نارىن وبلىسىندا قامبار- اتا گ ە س-1 سالۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلعانىن دا ايتا كەتەيىك.
ورتالىق ازياداعى ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەرگە سەرپىن
وسى تۇستا «ەكى ەل باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە قانداي ماسەلەلەر تالقىلانۋى مۇمكىن؟» دەگەن ساۋال قويۋعا نەگىز بار. ساياسات تانۋشى، حالىقارالىق ساراپشى جانات مومىنقۇلوۆتىڭ پىكىرىنشە، كەلىسسوزدەر ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە ىقپال ەتەدى.
- كەزدەسۋدە ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا- ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ، سۋ- ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى ءتيىمدى پايدالانۋ، كولىك- لوگيستيكالىق جوبالاردى ىلگەرىلەتۋ، سونداي-اق مادەني- گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى نىعايتۋ ماسەلەلەرى تالقىلانادى دەپ كۇتەمىز. شەكاراداعى تۇراقتىلىق پەن ايماقتىق قاۋىپسىزدىك تە نەگىزگى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن.
قازىر ەكى تۋىس ەلگە تاريحي قالىپتاسقان كورشىلىك قاتىناستىڭ نەگىزىندە ءوزارا رۋحاني ىنتىماقتى، مادەني قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ اسا ماڭىزدى. جالپى العاندا، الداعى كەزدەسۋ ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق ءارى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قارىم- قاتىناستاردى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىپ، ورتالىق ازيادا باستالعان ينتەگراتسيالىق ۇردىستەرگە سەرپىن بەرۋى مۇمكىن، - دەيدى.
ساياسات تانۋشى قازاقستان مەن قىرعىزستان ءۇشىن شەكاراداعى تۇراقتىلىق پەن ەكسترەميزمگە قارسى بىرلەسكەن ءىس-قيمىل دا وزەكتى ەكەنىن ايتادى. رەسەي جاقىن بولاشاقتا ەكى ەل ءۇشىن ايماقتىق قۇرىلىمدار شەڭبەرىندە ەكونوميكالىق، قاۋىپسىزدىك پەن كوشى- قون باعىتىندا باستى سەرىكتەس بولىپ قالا بەرەدى. ال قىتاي نەگىزىنەن كاپيتال- نەسيە، ينفراقۇرىلىم مەن ساۋدا- لوگيستيكالىق جوبالار ارقىلى ء«بىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اياسىندا ىقپال ەتەدى.
- ەۋروپالىق وداق ايماقتىق ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا، ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى قامتاماسىز ەتۋگە جانە ينۆەستيتسيالىق جوبالارعا باسىمدىق بەرەدى. وسى ءۇش سىرتقى كۇشتىڭ مۇددەلەرىن تەڭ ۇستاۋ قازاقستان مەن قىرعىزستان قاتىناسىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن ايماقتىق ينتەگراتسياسىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. استانا ايماقتاعى ەڭ جاقىن كورشىسى قىرعىزستانمەن تەڭ، اشىق ءارى ءادىل قاتىناس قۇرۋعا كۇش سالۋى قاجەت، - دەپ توپشىلايدى جانات مومىنقۇلوۆ.
بۇل جەردە تاريحي تامىرلاستىق پەن مادەني جاقىندىق قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى ءوزارا سەنىمنىڭ ىرگەتاسى بولىپ سانالاتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك. قىرعىز ۇلتى - قازاق جۇرتى ءۇشىن ەڭ تۋىس حالىقتىڭ بىرەگەيى. ۇقساس ءتىل، بىردەي داستۇرلەر، ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتار ساياسي ديالوگتى جەڭىلدەتىپ، مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى نىعايتۋعا جول اشادى. دەسە دە حالىقارالىق ساراپشى ءوتىپ كەتكەن ورتاق تاريحي وقيعالاردى قازىرگى جاعدايدا ساياسيلاندىرۋعا جول بەرمەي، تەك عىلىمي تۇرعىدان عانا قاراستىرۋ قاجەت ەكەنىن جەتكىزدى.
قازاقستان مەن قىرعىزستان بىرنەشە حالىقارالىق ۇيىمدارعا تەڭ دارەجەدە مۇشە بولىپ قوسىلعان. جانات مومىنقۇلوۆتىڭ پىكىرىنشە، ۇيىمدارعا مۇشە بولۋ ەكى ەلگە قاۋىپسىزدىك سالاسىندا قوسىمشا ايماقتىق جاۋاپكەرشىلىك پەن اسكەري ىقپالداستىقتى دامىتۋ (ۇ ق ش ۇ)، ال ەكونوميكالىق تۇرعىدا كەدەندىك توسقاۋىلداردى جويۋ، تاۋار اينالىمىنىڭ ءوسىمى مەن ەڭبەك ميگراتسياسىن رەتتەۋ (ە ا ە و) سياقتى ارتىقشىلىقتار بەرەدى.
- دەگەنمەن كەي جاعدايدا شەشىم قابىلداۋدا سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى باسىمىراق بولىپ، اتالعان ەكى ەلدىڭ ۇلتتىق ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن شەكتەيتىن تۇستارى بايقالادى. سونداي- اق نارىقتاعى تەڭسىزدىك پەن باسەكەلەستىك ماسەلەلەرى، رەسەيلىك ونىمدەردىڭ ايماققا جاپپاي يمپورتتالۋى، اسىرەسە، شاعىن ەكونوميكاسى بار قىرعىزستان جانە جەرگىلىكتى ءوندىرىسىن دامىتقىسى كەلەتىن قازاقستان ءۇشىن بەلگىلى قاۋىپ-قاتەر تۋعىزادى، - دەپ قورىتىندىلادى ساياساتتانۋشى.
ءبىلىم بەرۋ ءھام مادەنيەتتەگى ۇندەستىك
مادەني- گۋمانيتارلىق ىنتىماق تا ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستىڭ ماڭىزدى سالاسى سانالادى. قىرعىزستان مەن قازاقستاندا ەكى ەلدىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ، جۇرتشىلىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن كورمەلەر، ونەر مايتالماندارىنىڭ كونتسەرتتەرى، حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيالار مەن سيمپوزيۋمدار الماكەزەك وتكىزىلىپ تۇرادى.
ال ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق 2006 -جىلعى 4-شىلدەدەگى قىرعىز رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى اراسىنداعى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم نەگىزىندە دامۋدا. كەلىسىم بويىنشا تاراپتار جىل سايىن ءوزارا نەگىزدە قىرعىزستان مەن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ەكى ەلدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋى ءۇشىن گرانتتار ءبولىپ كەلەدى.
2019 -جىلعى دەرەكتەردە قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا قىرعىزستاننان شامامەن 1000 ستۋدەنت، ال قىرعىزستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا شامامەن 2 مىڭ قازاقستاندىق ستۋدەنت وقىعانى جازىلعان. دەگەنمەن بۇل كورسەتكىشتەر پاندەميادان كەيىنگى كەزەڭدەردە ازايا باستادى. ايتسە دە 2024 -جىلى قىرعىزستاننىڭ ۇلتتىق ستاتيستيكا كوميتەتى ايىرقالپاق اعايىن جۇرتىندا 2766 قازاقستاندىق ءبىلىم الىپ جاتقانىن مالىمدەگەن.
كوبىنە ەكى ەل تاريحي تۇلعالاردىڭ مەرەيتويىن دا بىرىگىپ وتكەرەدى. ماسەلەن، قازاقستان مەن قىرعىزستان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىعىن، قۇرمانعازىنىڭ 175 جىلدىعىن، جامبىلدىڭ 150 جىلدىعىن، «ماناس» ەپوسىنىڭ 1000 جىلدىعىن، ت. ساتىلعانوۆتىڭ 150 جىلدىعىن، ءا. توقومبايەۆ پەن ش. ايتماتوۆتىڭ مەرەيتويلارىن بىرلەسىپ اتقارعان.
قوعامدىق، گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى دامىتۋدا قازاقستانداعى قىرعىز دياسپوراسى دا ءوز ءرولىن اتقارىپ وتىر. 2004 -جىلى قازاقستاندا قىرعىز ۇلتتىق مادەني ورتالىعى تىركەلدى. قازىر ول استانا قالاسىنداعى قىرعىز ەتنومادەني بىرلەستىگى رەتىندە جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق تاراز قالاسىنداعى «ماناس-اتا» قىرعىز ۇلتتىق-مادەني ورتالىعى جانە اقتاۋ قالاسىنداعى «الا-ج ش س»، الماتى قالاسىنداعى «مەكەن»، «قىرعىز-اتا» جانە «ماناس-اتا» قىرعىز ۇلتتىق ەتنومادەني ورتالىقتارى ءوز قىزمەتىن اتقارىپ كەلدى.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ
