PhD دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، اتاق الۋ تالابىن كۇشەيتۋ ۇسىنىلدى
استانا. قازاقپارات - قاراپايىم قازاقستاندىقتار تۇگىل، ساراپشىلار دا PhD-دىڭ نە ەكەنىن تۇسىنە بەرمەيدى. جول سالۋ دەگەندە، ادەتتە، جەردى قىرىپ-كۇرەپ، گۋدرون جاعىپ، ىستىق اسفالت توگىپ، ونى جولاۋناق- كاتوكپەن تاپاپ جاتقان جۇمىسشىلار ەلەستەيدى. دەگەنمەن، كولىك مينيسترلىگى قازاقستاندا بيىل العاش رەت جول قۇرىلىسى سالاسىندا PhD دوكتورلار دايىندالا باستايتىنىن جاريالادى. وسى ورايدا تاياۋدا «كولىك قۇرىلىسى» باعىتى بويىنشا PhD دارەجەسىن الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ گرانتتارىن تاعايىنداۋعا ارنالعان كونكۋرستىڭ قورىتىندىلارى جاريالاندى.
«جول سالاسىنىڭ بولاشاق عالىمدارى العاش رەت مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ گرانتتارى ەسەبىنەن، تەگىن دايىندالماق. بايقاۋ قورىتىندىسى بويىنشا 10 ادام وسى باعىتتا دوكتورانتۋراعا ءتۇستى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، بۇرىن جۇرگىزىلگەن تالداۋعا سايكەس، قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ جول سالاسىنا 1,5 مىڭعا جۋىق ديپلومدى مامان جەتىسپەيدى»، - دەپ حابارلادى مينيسترلىكتىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى.
وسىنىڭ الدىندا، 2023 -جىلى كولىك قۇرىلىسى سالاسىندا ءوز بەتىنشە قورعاعان العاشقى ەكى PhD دوكتور پايدا بولدى. كولىك مينيسترلىگىنىڭ، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ جانە «قاز جول ع ز ي» ا ق-ىنىڭ بىرلەسكەن جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە اۆتوجول سالاسىنداعى كادر تاپشىلىعىنىڭ جۇيەلى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرىن شەشۋ ءۇشىن بيىل «كولىك قۇرىلىسى» باعىتى بويىنشا بولاشاق PhD دوكتورلارىن وقىتۋعا 10 گرانت ءبولىنىپتى.
KIMEP University قۇقىق مەكتەبىنىڭ پروفەسسورى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سەرگەي ساياپين ءاربىر عىلىمنىڭ فيلوسوفيا دوكتورى (Philosophiæ Doctor نەمەسە PhD) اتاعىنىڭ نەنى بىلدىرەتىنىن ساراپشىلار دا جەتە ۇعىنا بەرمەيتىنىن ايتادى. مىسالى، الماتىداعى مارتەبەلى كونفەرەنتسيالاردىڭ بىرىندە «PhD دوكتورى دارەجەسىنىڭ ماڭىزى جونىنەن ءتىپتى عىلىم كانديداتى دارەجەسىنەن دە تومەن ەكەندىگى» تۋرالى وي- پىكىر ايتىلعان.
«وكىنىشكە قاراي، بۇل - كەڭ تارالعان جاڭىلىس پىكىر. قازاقستاندىق جانە پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى عىلىمي قوعامداستىقتا PhD عىلىمي اتاعىنا شەكەدەن قارايتىن كوزقاراس مەنى قىمسىنتادى. ەڭ جاقسى دەگەندە، پي-ەيچ-دي دارەجەسىن عىلىم دوكتورى مەن كانديداتى ورتاسىنداعى، الدەبىر ارالىق ءبىر مارتەبە سانايدى. جامان دەگەندە، عىلىم كانديداتىنان تومەنسىتەدى. ءبىر پرينسيپتى جايتتى ءتۇسىنىپ العان ءجون: PhD دارەجەسى - ناعىز دوكتورلىق عىلىمي دارەجە! تيىسىنشە، وعان دا لايىقتى كوزقاراس بولۋى شارت. بىزدەگى سياقتى عىلىمي دارەجەلەردىڭ ءۇش ساتىلى (باكالاۆريات - ماگيستراتۋرا - دوكتورانتۋرا) جۇيەسى ارەكەت ەتەتىن مەملەكەتتەردە PhD نەمەسە SJD، Dr.iur سياقتىلار - ەڭ جوعارعى عىلىمي دارەجە، terminal degrees بولىپ تابىلادى»، - دەدى ساياپين.
سول سەبەپتى، شەتەلدە مۇنداي اتاقتى قورعاۋدان ۇمىتكەرلەرگە دە بيىك ءارى قاتاڭ تالاپتار قويىلادى. مىسالى، يەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇقساس عىلىمي دارەجەسىن الۋدان ۇمىتكەرلەر «سالاعا، ايتالىق، زاڭ عىلىمىنا قايتالانبايتىن بىرەگەي، سالماقتى ۇلەس قوساتىن ديسسەرتاتسيانى قورعاپ شىعۋعا ءتيىس». بۇل رەتتە ديسسەرتاتسيانى كىتاپ تۇرىندە دە، سونداي- اق بەدەلدى، رەيتينگتىك عىلىمي جۋرنالدارداعى 3 عىلىمي ماقالا تۇرىندە دە راسىمدەۋگە بولادى.
الايدا قازاقستانداعى پي-ەيچ-دي دوكتورلارىنا كەمسىتۋشىلىك-جاراتپاۋشىلىق كوزقاراسقا بەلگىلى ءبىر جايت سەبەپ بولۋى مۇمكىن. قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ديسسەرتاتسياسى وتاندىق نە الەمدىك عىلىمعا جاڭالىق بولىپ، سۇبەلى ۇلەس قوسىپ جاتقانى شامالى. كەيبىر بولاشاق دوكتورلار ونىسىن قولاستىنداعى كىشى قىزمەتكەرلەرگە، ماگيسترانتتارعا جازعىزادى، نەمەسە ينتەرنەتتە، الەۋجەلىدە تاپسىرىس بەرگىزىپ، دايىن كۇيدە ساتىپ الادى.
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سەرگەي ساياپين بۇل سالاداعى تاعى ءبىر كەمشىلىككە نازار اۋدارتتى.
«قازاقستاندىق جەتەكشى زاڭگەرلىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ديسسەرتاتسيالىق كەڭەسىنە قاتىسقان تاجىريبەم كورسەتكەندەي، PhD دارەجەسىن الۋعا جالپى كولەمى نەبارى 120-180 بەت بولاتىن ديسسەرتاتسيالار جىبەرىلە سالادى. ولاردىڭ قارپىنىڭ كولەمى ىرىلەندىرىلىپ، قۇبىلىپ تۇرادى، ءماتىنى قولدان، جاساندى ۇلعايتىلادى. سوندىقتان قازاقستاندا قورعالاتىن ديسسەرتاتسيالاردىڭ ساپاسىنا دا، كولەمىنە دە تالاپتى كۇشەيتكەن ءجون. سوندا عانا ولار ۇزدىك حالىقارالىق تاجىريبەلەرگە ساي كەلەدى. وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە قۇقىق بويىنشا فيلوسوفيا دوكتورى (DPhil) اتاعى دوكتورانتۋرادا 3 تەن 4 جىلعا دەيىن وقىعان، 75-100 مىڭ سوزدەن تۇراتىن ديسسەرتاتسياسىن ءوزى جازىپ، جاريا قورعاپ شىققان تۇلعالارعا عانا بەرىلەدى»، - دەدى پروفەسسور.
ونىڭ ايتۋىنشا، قارىپتىڭ كولەمى 11 نەمەسە 12، ال، جولارالىق ينتەرۆالى «ودينارنىي» بولسا، وندا 1 بەتكە ورتاشا ەسەپپەن 450 ءسوز سيادى. سايكەسىنشە، ديسسەرتاتسيالاردىڭ كولەمى 165- 220 بەتتەن كەم بولماۋعا ءتيىستى. مىسالى، ساياپيننىڭ گۋمبولدت اتىنداعى بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىندە قورعاعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى 334 بەتتەن تۇرىپتى.
دەپۋتاتتار بولسا، كەرىسىنشە، دوكتورلىق قورعاۋ تالاپتارىن ودان ارى جۇمسارتا ءتۇسۋ كەرەك دەپ، وسى يدەيانى ىلگەرىلەتىپ ءجۇر. سەناتور، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قايرات تاستەكەيەۆ PhD دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋ ءۇشىن حالىقارالىق رەتسەنزيالاناتىن عىلىمي باسىلىمداردا عىلىمي جاريالانىمدار جاريالاۋ تۋرالى اعىمداعى تالاپتى ءجون سانامايدى.
«مەنىڭ ويىمشا، بۇل ماسەلە ەلدىڭ عىلىمي الەۋەتىن ساقتاپ، دامىتۋ ءۇشىن شەشۋشى مانگە يە. سوڭعى جىلدارداعى دەرەكتەردى تالداۋ كورسەتكەندەي، دوكتورانتتاردىڭ ۇلكەن بولىگى Scopus حالىقارالىق دەرەكقورىندا جاريالانۋدا قيىندىققا جولىققان. سالدارىنان، ديسسەرتاتسياسىن قورعاي الماي، تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. اتاپ ايتقاندا، 2011 -جىلدان 2022 -جىل ارالىعىندا PhD دوكتورانتۋراسىندا 10276 ادام وقىعان. سونىڭ ىشىنەن 4497 ادام نەمەسە %44 ى عانا ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ شىققان. بۇل - وتە-موتە تومەن كورسەتكىش. ولاردىڭ كوبى حالىقارالىق رەتسەنزيالاناتىن عىلىمي جۋرنالداردا ماقالا جاريالاي الماعاندىقتان قورعاي المادى»، - دەيدى قايرات قۇلباي ۇلى.
ونىڭ ايتۋىنشا، اتالعان ساننان 9616 ادام مەملەكەتتىك بيۋدجەت ەسەبىنەن وقىعان،
بۇل - %93,5 ى. سالدارىنان، ولاردىڭ كوبىن وقىتۋعا جۇمسالعان ەل قارجىسى جەلگە ۇشتى، ناتيجە اكەلمەدى.
سەناتور مەملەكەتتىڭ وسى تالابىن ورىنداۋ ءۇشىن 2018- 2023 -جىلدارى Elsevier جانە Clarivate Analytics حالىقارالىق دەرەكقورلارىنىڭ قىزمەتتەرىنىڭ اقىسىنا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن 5,2 ميلليارد تەڭگە شىعىندالعانىن ايتادى. سوعان قاراماستان، تيىمدىلىك جوق: ەگەر 2018 -جىلى Scopus دەرەكقورىنداعى قازاقستاندىق عالىمداردىڭ جاھاندىق اۋقىمداعى ۇلەسى %0,001297 بولسا، 2022 -جىلى - بار-جوعى %0,001466 بولىپتى. ەلەۋلى پروگرەسس بايقالمايدى. ءنولدىڭ ماڭايىندا. تاستەكەيەۆتىڭ بايلامىنشا، مۇنداي قارقىنمەن ەڭ قۇرىعاندا %1 كورسەتكىشىنە جەتۋ ءۇشىن جۇزدەگەن جىل قاجەت بولادى.
سوندىقتان بيىل سەنات ۇكىمەتكە بىرنەشە ۇسىنىس جولدادى: وعان سايكەس، دەپۋتاتتار قولدانىستاعى PhD دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىنىڭ ساپاسىن باعالاۋ كريتەريلەرىن قايتا قاراپ، حالىقارالىق دەرەكقورلاردا جاريالانۋ تالاپتارىن، شەكتەۋدى جويۋدى سۇرادى. ونىڭ ورنىنا دوكتورلىق ماقالالاردى قازاقستاندىق عىلىمي جۋرنالداردا جاريالاۋدى قابىلداپ، سول ارقىلى وتاندىق باسىلىمداردى دامىتۋدى ىنتالاندىرۋدى ۇسىندى.
جالپى، بۇل ماسەلەنى بۇرىنعى پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتتارى دا دەپۋتاتتىق ساۋالدارىندا تالاي كوتەرگەن بولاتىن. مىسالى، ءماجىلىستىڭ ەكس- دەپۋتاتى شايماردان نۇرىموۆ ەلدە 2010 -جىلدان بەرى ەنگىزىلگەن ەۋروپالىق ۇلگىدەگى PhD- ديسسەرتاتسيالار قورعاۋ قالىبى قازاقستانعا جاراي بەرمەيدى دەپ ەسەپتەيدى.
«ويلاپ قارايىقشى: قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى، قازاقستان تاريحى، ۇلت ەتنولوگياسى، قازاق جۋرناليستيكاسى، تۇركىتانۋ، تاعى باسقا سپەتسيفيكالىق تاقىرىپتار بويىنشا جازىلعان عىلىمي PhD- ديسسەرتاتسيالاردىڭ ساپاسىن انىقتاۋ ءۇشىن Scopus, Thomson Reuters بازاسىنا كىرەتىن جۋرنالدارعا عىلىمي ماقالا شىعارۋدى مىندەتتەۋ قانشالىقتى ورىندى؟ ول جۋرنالدار باسشىلىعىنىڭ قازاقى، تازا ۇلتتىق سيپاتتاعى عىلىمي ىزدەنىستەرگە قىزىقپايتىنى، ونداي ماقالالاردى جاريالاۋعا قۇلىقتى بولمايتىنى ءبىر باسقا، ولاردىڭ بۇل تاقىرىپتارداعى ماقالالاردى باعالاۋعا بىلىكسىز ەكەندىگى باسى اشىق اقيقات. ويتكەنى، شەتەلدىك عالىمداردىڭ قازاقتىڭ ادەبيەتىن، ءتىل ونەرىن، مادەنيەتىن، تاريحىن، ەتنولوگياسىن، باسقا دا سالالاردى جەتكىلىكتى دارەجەدە ءبىلۋى وتە قيىن»، - دەدى ش. نۇرىموۆ.
ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى تامارا دۇيسەنوۆا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ سوناۋ 2011 -جىلعى 31-ناۋرىزداعى №127 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن «دارەجەلەردى بەرۋ قاعيدالارىنا» كەيىنگى كەزدە ماڭىزدى وزگەرىستەر ەنگىزىلگەنىن قاپەرگە سالدى. سونىڭ ارقاسىندا بۇل قاعيدالاردا ديسسەرتاتسيالاردى قورعاۋ ءۇشىن شەتەلدە ماقالا جاريالاۋعا بالاما نۇسقالار قاراستىرىلدى. قازاقى تاقىرىپتاردا وتاندىق جۋرنالداردا 5 ماقالا جانە ەلدەگى كونفەرەنتسيالاردىڭ بىرىندە 2 بايانداما جاساسا، ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا سول دا جەتەدى.
«دوكتورانتتارعا وزدەرىنىڭ عىلىمي قىزمەتىنىڭ ناتيجەلەرىن شەتەلدىك سەنىمدى باسپالاردىڭ مونوگرافيالارىندا، نەمەسە وتاندىق عىلىمي جۋرنالداردا 5 ماقالا جانە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە، قازاق فيلولوگياسىنا، قازاقستان تاريحىنا، فيلوسوفياعا بايلانىستى دايىندىق باعىتتارى بويىنشا حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا 2 بايانداما تۇرىندە جاريالاۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. بۇدان باسقا، JCR دەرەكتەرىنە سايكەس يمپاكت-فاكتور بويىنشا ءبىرىنشى كۆارتيلگە كىرەتىن جانە CiteScore بويىنشا كەمىندە 75 پروتسەنتيلى بار جۋرنالدا 1 ماقالا بولسا دا جەتكىلىكتى: باسقا جاريالانىمدار تالاپ ەتىلمەيدى. وعان قوسا، دوكتورانتتاردىڭ ءپانارالىق باعىتتاعى جۋرنالداردا ماقالالار جاريالاۋ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ كوزدەلگەن»، - دەدى ۆيتسە-پرەمەر.
وسى سەبەپتى، تامارا دۇيسەنوۆانىڭ بايلامىنشا، اتالعان قاعيدالاردىڭ دوكتورانتتاردىڭ ديسسەرتاتسيالىق جۇمىستارىنىڭ ساپاسىن باعالاۋ كريتەريلەرى دوكتورانتتاردى عىلىمي بەلسەندىلىك تانىتۋعا، ديسسەرتاتسيالىق جۇمىسىن ساپالى ورىنداۋعا ىنتالاندىرادى. ەندەشە «قاعيدالاردى قايتا قاراۋ تالاپ ەتىلمەيدى».
