ءومىر ەرتەگىسى - اڭگىمە
باياعى وتکەن زاماندا شال مەن کەمپىر بولىپتى. ولاردىڭ الپەشتەپ وسىرگەن ەکى ۇل، ەکى قىزى بار ەکەن. ەکى ۇلى الماتى دەيتىن شاحاردا تۇرىپتى. ال قىزىنىڭ ۇلکەنى قيىر شىعىسقا، کىشىسى قىرىم جاققا کۇيەۋگە شىعىپتى. قيىر شىعىستاعى قىزدارى کوزىنىڭ جاسىن کولدەتىپ وتىرىپ، اکەسى مەن شەشەسىنە ۇزىلىپ تۇسەردەي ۇزدىگىپ حات جازادى دەيدى.
«جاننان ارتىق کورۋشى ارداقتى اکەم، اسىل انام! سىزدەردى ويلاعان ۋاقىتتا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىمنەن شوشىپ ويانام، کوڭىلىم قۇلازىپ، قابىرعام قايىسىپ کەتەدى. ۇشارعا قاناتىم جوق، ايتپەسە قاستارىڭىزعا قازىر-اق جەتىپ بارماس پا ەم، شىرکىن! قىزىم ەگەر ونعا تولسا قولدارىڭىزعا کۇڭ عىپ-اق بەرەر ەم، قۇرىپ کەتکەندە شاي قايناتۋعا جارايدى عوي. ءالى کىشکەنتاي بولىپ جاتىر، قايتەيىن. دالادا قالعانداي بولعاندارىڭىز-اي! باۋىرلارىم سول الماتىسىندا امان-ەسەن ويناپ-کۇلىپ ءجۇرىپ جاتقان شىعار؟» وسى سوزدەردى وقىسىمەن-اق:
- بۇل جالعاندا قىزدان وتکەن سورلى جوق ەکەن عوي، - دەپ، جازعان کەمپىر کوڭىلى بورداي ەگىلىپ، بوزداي جونەلەدى. - وسىعان دەيىن جان بالاسىنا ءتىس جارىپ، جاق اشپاي کەلگەن قۇپيا سىردى قازىر سىرتقا شىعاراتىنىنان قولايسىزدانعانداي ءجۇزى اياق استىنان تۇتىگە کۇرەڭىتتى. کوڭىل کۇيىنىڭ اۋانىنا قاراي توڭکەرىلە قۇبىلعان ساتتە وپىرايعان اۋزى اڭقايا اشىلىپ، يەگىنىڭ ەرکىنە کونبەي سالبىراپ قالعانى انىق بايقالادى.
مانادان ءبۇرىسىپ وتىرعان ءبىر ۋىس شاقشاداي شال باسىن کوتەرىپ الدى دا، کەمپىرىنە سازارىپ ۇزاق تەلمىردى. ءبىر بولىمسىز جايدى ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقىرى ەسىنە تۇسىرە الماعان سوڭ تۇڭىلىپ کەتکەندەي بياجات کەيىپکە کوشتى. ءبىر کەزدە کوزىنە قۋاقى ۇشقىن ۇيالاي قالعان شال کەڭکىلدەپ کۇلىپ جىبەردى.
- قىزىمىزدىڭ ءتىلدى ۇمىتىپ قالماي ءوستىپ حات جازىپ تۇرعانىنىڭ وزىنە تاۋبە دە.
توسىلا اڭقايعان کەمپىر قاباعىن کۇيزەلە شىتىنىپ، ءجۇزىن بۇرىپ اکەتتى. کورنەۋ جاقتىرماي قالعانىن بايقاعان شال:
- سۋدان جەرىگەن سيىرشا تۇمسىعىڭدى نەگە شۇيىرەسىڭ، ەي، سەن! - دەدى.
- وي، جەرگە کىرگىر قاقباس، - دەپ، کەمپىر ەستىلەر ەستىلمەستەي کۇڭک ەتتى دە، کەنەت دۇرسە قويىپ، ۇرسا جونەلدى. - ءوز ءتىلىن ۇمىتىپ وعان بىردەڭە کورىنىپ پە؟! قارتايعاندا سويلەمەي تىنىش قانا وتىرا بەرسە قايتەدى ەکەن وسى. ءاي، شىرکىن، بۇرىنعىنىڭ کىسىلەرى-اي! قاراپ تۇرساڭ شەتتەرىنەن اۋليە ەکەن عوي.
باکىسىنىڭ قۋىسىن سىرىەڭکە شيىمەن تازالاۋعا کوشکەن شالدىڭ ءبىر ۋىس جۇزىندە ىزبار اتاۋلىدان تۇک جوق، شۇقىلاپ شىعارىپ جاتقان ءشايىر ءتارىزدى الدەنەگە بۇکىل ىقىلاسىن اۋدارعان قالپىنان بايىپتى جايباراقاتتىق اڭعارىلادى.
- اۋليە بولسا اۋليە شىعار. قىرىمىڭ مەن قيىر شىعىسى دەگەنىڭدى بىلمەي-اق ءوتتى عوي. ماندىباي دەگەن کىسى باياعىدا مىنا تۇرعان سۋىقتوبەگە بارىپ: «ويپىرىم-وي، جۇرە بەرسەڭ جەر بىتپەيدى ەکەن» دەپتى. قىزدىڭ ارقاسىندا کوز کورمەگەن، قۇلاق ەستىمەگەن جەر مەن سۋدى کوردىک. ۇلدىڭ ارقاسىندا توعىز قابات ءۇيدىڭ توبەسىنە شىقتىق. سوعىسقا بارا جاتىپ باياعىدا ناۋبايسىبىردىڭ باعزالىنداي باعزال کورگەن جوق دەگەنىمنىڭ ءبارى بەکەر ەکەن.
- ءاي، جارىقتىق-اي، ءا، جەر تاۋسىلمايدى ەکەن عوي دەگەنىن قاراشى، اۋليە عوي. - وسى ازىردە عانا بولعان رەنىشتى مۇلدە ەسىنەن تارس شىعارىپ جىبەرگەن کەمپىر سوزگە ەمەن-جارقىن ارالاستى. ال شال بۇعان بىردەن ەلپ ەتە تۇسپەدى.
- سونىڭ ءبارىن کورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ، ەندى قالاي سويلەمەسسىڭ؟!
کەمپىردىڭ قاراکۇرەڭ رەڭىنە لىپىپ قان جۇگىردى. ەتجەڭدى دەنەسىن ارى-بەرى جەڭىل قوزعاپ، ۇزاق-سونار اڭگىمە ايتاتىنداي بەيىلدى شىرايعا کوشتى.
- مىنا بالىمنىڭ اکەسى دە اۋليە کىسى ەدى عوي، جارىقتىق!
شال الدەنەدەن قالت تىندى. ءبىر نۇکتەگە شاقشيا قادالىپ قالعان ونىڭ جات الپەتىنەن شوشىنا سوستيعان کەمپىر اڭىرا قاراپ قالىپتى.
- ىبىرايىمنىڭ سول بالىمى دا کۇيەۋگە الىسقا کەتپەپ پە ەدى؟
«بار ايتپاعىڭ وسى ما ەدى» دەگەندەي تۇڭىلە کۇيىنىپ کەتتى.
- وي، جەرگە کىرگىر قاقباس، - دەدى تاعى دا ەستىلەر-ەستىلمەستەي عىپ.
- ساعان بىردەڭە کورىنگەلى وتىر ما! - دەدى شال کەنەت داۋسىن قاتتى شىعارىپ.
- بىرەۋدىڭ قىزىنىڭ الىسقا کەتکەنىندە نەڭ بار سەنىڭ؟! قارتايعان کىسى ەشتەڭەمەن ءىسى جوق وتىرماۋشى ما ەدى.
- شىرکىن، قازىر الدىدا ىستىق شاي بولىپ بەتىڭە شاشىپ کەپ جىبەرسە، قالىڭ بەتىڭ شىم ەتەر مە ەدى، ەتپەس پە ەدى، - دەدى شال سازارا قاراعان کۇيى.
ىستىق شاي بەتىنە شىنىمەن-اق شاشىلاتىنداي کەمپىردىڭ ءوڭى قاشىپ، قاراتورى ءجۇزى شۇعىل اشاڭدانا بوزارىپ کەتتى. بۇدار ارعى اڭگىمەگە قۇلقى شاپپاي قالعان شال ءبىر جامباستاپ قيسايا جاتتى. وسى کەزدە سىرتقى ەسىک شيقىلداپ اشىلىپ، الدەکىمدەر دۇسىرلەتە کىرىپ کەلدى. کەمپىر تىکتەلە جوندەلىپ وتىردى. شال جاققا کوز قيىعىن تاستاعاندا ونىڭ لەزدە پىسىلداپ ۇيىقتاپ کەتکەنىن کورىپ: «وسىنىڭ-اق ۇيقىسى بىتپەيدى ەکەن» دەدى.
- امانسىز با، اپا، امانسىز با، اتا، - دەپ ساڭقىلداپ شىققان داۋىسقا ەرنىن بەيىلسىز عانا جىبىرلاتتى. شال دا باسىن جۇلىپ الدى. ەسىکتىڭ کوزىندە سەلتيىپ تۇرعان ۇلکەن کەلىنىنە قىزارعان کوزىمەن ۇزاق قارادى. شەشەسىنىڭ باۋىرىنا کىرە ءتۇسىپ توسىرقاپ قالعان نەمەرەسىن کورگەندە ءوڭى جىلىپ سالا بەردى.
- دالديعان تۇرىسىڭنان ساداعاڭ کەتەيىن، بەرى کەلشى!
- بار، اتاڭمەن امانداس، - دەپ شەشەسى يىعىنان بولىمسىز يتەرگەندە عانا کىشکەنە بالا قولىن قاقشيتا ۇسىنعان کۇيى اتاسىنا تۇرا ۇمتىلدى. قۇشاعىنا قاتتى قىسىپ، ماڭدايىنان، شاشىنان مەيىرلەنە يىسکەگەن شال:
- وي، سادۋاقاستىکىندەي سالپيعان دوربا اۋزىڭنان، وتاش سياقتى الايىپ قارايتىن کوزىڭنەن اينالايىن، - دەدى.
- قايداعىنى قايدان شىعاراسىڭ وسى. ءسادۋاقاسىڭ دا، وتاشىڭ دا وزىمەن کەتسىن، - دەدى کەمپىرى.
شال ەزۋىنە قۋاقى کۇلکى ۇيىرگەن قالپى نەمەرەسىنىڭ باسىنان قۇشىرلانا يىسکەپ:
- اۋزى ون جەردەن سالپيسا دا ءسادۋاقاس ءبىر ءۇيلى جاندى اسىراپ وتىر دە، اناۋ الاکوز وتاشقا دەيىن بريگادير بولىپ ەل باسقارعالى قاشان. وسى وقىمىستى بولماي-اق، سالپى اۋىز ءسادۋاقاسقا ۇقساپ ءبىر ءۇيدىڭ يەسى بولسام جەتىپ جاتىر دەپ ايت، جۇگىر! - دەدى.
کەمپىر بۇل جولى شال جاققا بەيىلدەنە قاراپ ساڭقىلداپ کۇلىپ جىبەردى. سونان سوڭ ەتجەڭدى دەنەسىمەن ۇمسىنا ءتۇسىپ:
- ءاي، کەل بەرى، ساقالى ساسىق جامان شالعا بەتىڭدى سۇيگىزگەنشە، اۋەلى ماعان کەلمەيسىڭ بە، - دەپ، وزىنە قاراي تارتىپ، باۋىرىنا قىستى. سودان کەيىن ماڭدايىنان قۇشىرلانا يىسکەپ، بەتىنەن شوپىلدەتىپ ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدى. اجەسىنىڭ ەرنى تيگەن ءتۇستى نەمەرەسىنىڭ الاقانىمەن قايتا-قايتا ىسقىلاي بەرگەنىن مانادان باعىپ وتىرعان شال کەڭکىلدەپ کۇلىپ جىبەردى.
- دالدام-اۋ، قۋ کەمپىر ءوزىڭدى تىستەپ العاننان ساۋ ما؟
ءوڭى اياق استىنان کادىکشالىستانىپ کۇرەڭىتىپ کەتکەن کەمپىر ءزابىر-جاپانى ءجونسىز شەککەندەي ۇسقىنى قاشىپ، کوز جاسىنا ەرىک بەردى.
- مەن ولمەي قور قىلامىن عوي، ءولىپ کەتسەم ەکەن، سوندا ءبارىن کورەر ەم.
الدەبىر نارسەنى قارمانعىسى کەلگەندەي شال جان-جاعىن سيپالانىپ الدى.
- ولگەن سوڭ کوردىڭ نە، کورمەدىڭ نە، - دەدى، داۋسى ءبىر ءتۇرلى باسەڭ. نۇرى تايا قويماعان قوڭىر کوزىنىڭ سۇعىن قوساعىنىڭ وڭمەنىنە ۇزاق قاداعان قالپىنان وسى ازىردە عانا ءمۇلايىمسي مۇساپىرسىگەن کەسکىننىڭ دەرەۋ قاتۋلانىپ الا قويعانىنا تاڭىرقاي ابدىراعاندىق سەزىلەدى.
- سەن بۇلارعا ءبىر کۇن تۇرماق ءبىر ساعات تا سىيمايسىڭ، - کەمپىردىڭ اياق استىنان شىققان داۋسىنا زور کەلگەندەي قارلىعىپ قالدى.
- و، توبا-اي، دەسەڭشى، جاڭا عانا ساپ-ساۋ سياقتى ەدى، ەندى بىردەڭەنىڭ شالىعى تيگەندەي وستەتىنى بار، - دەدى شال ءتۇڭىلىپ کەتکەندەي باسىن شايقاپ. ءبىر کەزدە بويىن اشۋ-ىزا بۋىپ، سارايى ءسال کەشىکسە تىمىرسىقتانىپ بىتەلىپ قالاتىنداي کۇشەنە ايعايلاپ جىبەردى. - ولەم، ولەم دەگەننەن باسقا سەن نە بىلەسىڭ، ولمەسەڭ ومىرەم قاپ! - سودان جۇلقىنىپ تۇرعانىمەن، بۇگىلگەن بەلىن ارەڭ جازدى. کىلت ەتکەن اۋىرسىنعاندىقتى سەزدىرە قاباعىن کىرجيتە شىتىپ، سىرتقا بەتتەدى. وسى ءبىر جايسىز اڭگىمەگە ءوزىن قاتىستى سەزىنگەن الپەتپەن ۇلکەن شەشەسىنىڭ تۇسىندا باسىن سالبىراتا جىبەرىپ، سولپيىپ تۇرعان ۇلىنا جەتىپ کەلگەن کەلىن ۇيىرىلە ءتونىپ ءتۇستى.
- جانىم، جانىم! - کوپ ايدان بەرى قاۋىشپاي ساعىنىشى اسقىنعان کىسىشە ۇلىن ىستىق قۇشاعىنا الدى. - قورقىپ قالدىڭ با، جانىم? قازىر اتاڭمەن بىرگە اتقا مىنەسىڭ، جاڭا ساۋىلعان ءسۇت ىشەسىڭ. قانشا ۋاتىپ سەرپىلتەيىن دەگەنمەن ويىن بالاسىنا لايىقسىز بەرەکەتى قاشا سۇمپيە بۇرىسکەن نەمەرەسىن سىرتتاي باقىلاعان کەمپىر کەنەت مۇنىڭ ناعاشى اتاسىنىڭ اۋزىنان تۇسکەندەي اۋماي قالعانىنا قاتتى تاڭىرقادى. «وڭاشادا نە دەسە و دەسىن، مىنا کەلىنسىماقتىڭ کوزىنشە تەپسىنىپ کەتکەنى-اي، انا قاقباستىڭ» دەگەندە قانى باسىنا شاپتى. تومىرىلعان قالپىنان شۇعىل سەرپىلىپ، بويىن جيىپ الدى. دۇنيەنى ارعى-بەرگىدەن بولجاپ، بايىپتايتىن سارابدال کەيىپکە کوشتى. «ارعى تەگىنە تارتپاي قويمايدى دەگەننىڭ تۇک وتىرىگى جوق ەکەن عوي» دەدى نەمەرەسىنە قاراپ وتىرعان کۇيى. کوکەيىندەگىسىن وقىپ، توقىپ تۇرعانداي بالا اجەسىنە قارادى. وندايدا اۋزى سالپيىپ اشىلىپ، ەکى يىعى قۋشيا ءبۇرىسىپ کەتەدى ەکەن. ابدەن تەپەرىش کورىپ، کوکىرەگى شەرگە تولعان قۇددى قامکوڭىل بالاداي کەنەت وکسىپ-وکسىپ جىلاپ جىبەردى:
- ارمان، جانىم، جىلاما، قازىر ءسۇت پىسىرىپ بەرەمىن، قانداي ءتاتتى، - دەپ، شەشەسى اس بولمەگە قاراي تۇرا جۇگىردى دە، وندا ۇزاق بوگەلمەستەن قايتا کەلدى. - اپا، ىدىس اتاۋلىنىڭ ءبارى کىر ەکەن، تازالارىن قايدا قويۋشى ەدىڭىز?
کەسکىنى قۋقىل تارتقان ەنەسى بىردەن جاۋاپ قاتپادى. کەلىنىنە سازارا قاراعان سايىن ىشکى دىتتەگەن ويىنىڭ شۇباسىز راستىعىنا کوزى جەتە ءتۇسىپ، قاراکۇرەڭ شىرايىنا بۇرق ەتىپ قان تەپتى.
- مەن ىدىس تۇرماق قۋ جانىمدى ارەڭ الىپ ءجۇرمىن. وسىلاي ەربيىپ تۇرعان سوڭ ءبارى اشەيىن دەپ ويلايتىن شىعارسىڭدار. وسىنىڭ الدىندا عانا ءۇش کۇن بويى ءنار سىزباي جاتىپ قالدىم. مىنا کورشى بايعۇستار بولماسا، ءتىپتى کۇن کورەتىن ءتۇرىم جوق. مىنا کەلىننىڭ کوسەگەسى کوگەرەتىن-اق جان. بەيشارا-اي، دەسەڭشى. جۇمىستان کەلدى بولدى، سيىردى دا ساۋادى، شايدى دا قايناتادى. ءبىر جاعىنان مەنى مىنا قاقباس تا ولتىرۋگە اينالدى. قايداعى-جايداعىنى ايتىپ سويلەي بەرەدى، سويلەي بەرەدى. «سەنىڭ تاپقان بالالارىڭ» دەي مە، کەشکە دەيىن ايتاتىنى انا بىرەۋ سالپى اۋىز ءسادۋاقاس پەن الاکوز وتاش. - ءسوزىن کىلت دوعارعان کەمپىر کەلىنىنە قاراعان کۇيى: - الگى قايدا؟ - دەدى. «الگىسى» کىم تاعى دەگەندەي تاڭ-تاماشا بولعان کەلىنى ەنەسىنە ابدىراي قارادى. سودان سوڭ عانا ۇلىن سۇراپ تۇرعانىن ۇعىپ:
- اۆتوبۋستان تۇسکەن بەتتە-اق، جولداستارى کۇتىپ تۇر ەکەن، سولار ىلەستىرىپ اکەتتى، - دەدى.
- قۇداي مەنى پەندە عىپ جاراتپاعان ەکەن، بالا تاپپاپپىن، تاس تاۋىپپىن عوي مەن، تاس! - کەمپىر کۇتپەگەن جەردەن ايعايلاپ جىبەردى دە، کوزىنىڭ جاسىن سىعىپ-سىعىپ الدى. بورکەمىکتەنە جاسىپ شىققان داۋسى بىرتىندەپ قاتايا باستادى. - توعىز اي، توعىز کۇن کوتەرىپ، تولعاتقان ەسىل ەڭبەگىم-اي، اشەيىن! «اپا، حالىڭ قالاي بولىپ جاتىر!» دەپ سۇراعاندى ءبىر بىلمەيدى. شالدىڭ سۇرى بولسا اناۋ، الجىدى. قۇدايدىڭ وسىنىڭ ءبارىن کورسەتپەي-اق، الىپ-اق کەتکەنى جاقسى ەدى! الگى جاسۇلاندى کورىپ تۇراسىڭ با، ونىڭ قاتىنى دوعدىرعا قارالىپ ءجۇر دەپ ەدى، بىردەڭە کوتەرەتىن ءتۇرى بار ما?
- بىلمەيمىن، ءبىز ولارعا بارمايمىز، ولار بىزگە کەلمەيدى.
کەمپىر قالت تىندى. باعانادان جاۋلىعىن سىپىرىپ، اق شاشىن جايىپ تاستاپ زار ەڭىرەپ جىلاعانىنان تۇک شىقپاعانىنا وپىنعانداي کەلىنىنە قاباعىن شىتىپ، وقتى کوزىن قادادى.
- اينالايىن، ىدىس دەگەندى بىلمەيمىن. ءسۇتتى دە شايعا قاتاتىنىن قالدىرىپ، قالعانىن انا کەلىن الىپ کەتىپ ءجۇر. ەندى قايتسىن، شيەتتەي بالا-شاعالى، تۇس-تۇسىنان اۋزىن اشقان بالاپانداي ەسىن الىپ جىبەرەدى. سيىردى ءوزى ساۋىپ، ءوزى پىسىرگەن سوڭ، «الما» دەپ ايتا المايدى ەکەنسىڭ.
- ءجۇر، جانىم، ءداۋ اپانىڭ ۇيىنەن بارىپ ءسۇت ىشىپ کەلەيىک، - دەگەن شەشەسىنىڭ سوڭىنان بالا تومپاڭداپ ىلەسە جونەلدى.
قاتقان قارا کەلىنىنىڭ قايقايىپ الىپ، بۇرالا باسىپ بارا جاتقانىنا تاڭىرقاۋلى کەيىپتە اڭىرا قاراعان کەمپىر الدەنە ايتپاق بولعان رايىنان تەز قايتتى. «ءاي، بۇل تەککە تارتپاي قويمايدى دەگەننىڭ وتىرىگى جوق ەکەن-اۋ» دەگەندى ويلاپ ىشىنەن تىندى.
سىرتتاعى ۋاق مالدى جايعان، شال ۇيگە کىردى. بوساعاعا تامان اياعىن سوزىپ جىبەرىپ جاتقان کەمپىرىنىڭ تۇسىنان ىرکىلىپ بارىپ اتتاپ، تورگە وزدى دا مالداسىن قۇرا بۇگجيىپ وتىردى. اۋەلى تياناق تاپپاي جان-جاعىن الاق-جۇلاق قاراندى. کوکەيىنە تىڭنان ءبىر وي قوناقتاعانداي ءبىر نۇکتەگە سازارىپ ۇزاق قادالدى. اقىرى ودان دا جالىعىپ، ءبىر قىرىنا قاراي قيسايىپ جاتتى دا مىزعىپ کەتتى. ءبىر کەزدە ەلەگزي ويانىپ، کوڭىلى الابۇرتا باستادى. نازارىن ەرىکسىز کەمپىرىنە توقتاتا:
- جاڭاعى کەلىن ءبىر جاققا کەتکەن بە؟ - دەپ سۇرادى. ەش دىبىس بولماعان سوڭ تومىرىلىپ وتىردى دا قويدى. اربيعان اعاش شکافقا کوزى تۇسکەندە: «ءناسىلى باسقا بولسا دا ستەپان بەيشارا کورشىلىککە جاقسى-اق ەدى». باياعىدا بۇلاردىڭ بالالارى تۇرماي ولە بەرگەن سوڭ ستەپان: «باستارىڭ جەرگە جەتکەن کارى ەمەسسىڭدەر، باسقا جاققا قونىس اۋدارىپ کورسەڭدەرشى» دەگەن. امالى قايسى، وعان دا باردى. بالکىم، سونىڭ دا ءبىر سەبى تيگەن شىعار، ايتەۋىر، قارايىپ مىنالار کورىندى. سودان بۇلار ءتىل-کوزدەن امان بولسىن دەپ سىرتتا بەس-التى جىل ءجۇرىپ قالدى. قايتىپ کوشىپ کەلگەن جىلى ستەپان ۇزاماي ولەتىنىن ءبىلدى مە، «کوزىمدەي کورىپ ءجۇر» دەپ وسى شکافتى جاساپ بەرگەن ەدى. شالدىڭ کوکىرەک تۇسى الدەنەدەن تۇسىنىکسىز سىزداپ وتتى. ءبىر قىزۋ وت شارپىپ وتکەندەي وزەگى شىم ەتە قالدى. سول شىم ەتە قالعان جەردىڭ ورنى ۇلعايا جايىلىپ، ال-دارمەنى ءبىتىپ بارا جاتقانداي تۇلا بويى سۇلەسوق تارتتى. کەمپىرىنىڭ ناق وسى ساتتە کوکىرەگىن قارس ايىرا تەرەڭ کۇرسىنگەنىنەن سەلک ەتە ءتۇستى دە، ارقاسىن قابىرعاعا بەرە شالقالاپ وتىردى. بالالارىنىڭ باياعىدا مەکتەپتە وقىپ جۇرگەندە جاراتقان کىتاپتارىنا قايتا-قايتا نازارى تۇسە بەردى. اقىرى ءبىرىن سۋىرىپ الدى دا، قۇلىقسىز پاراقتاپ، اۋدارىستىرا باستادى. ىرى عارىپتەردى ءبىر کەزدە ەجىکتەپ وقىپ، «ومىرتقالى» دەگەن ءسوزدى ارەڭ قۇراستىرىپ شىقتى. ءار پاراقتى ابايلاپ اشقان شال ۇشىراسقان سۋرەتکە کىدىرىستەي بەردى.
- سۇمدىق-اۋ، مىناۋ نە قىلعان قاپتاپ کەتکەن جىلان، - دەگەندە داۋسىنىڭ شالکەم-شالىس شىعىپ کەتکەنىن ءوزى دە سەزبەدى.
باسىن وقىس جۇلىپ العان کەمپىر قاننەن-قاپەرسىز وتىرعان شالعا ءبىراۋىق سۇزىلە قارادى. «جىلان» دەگەن پالەنى قايدان عانا شىعارىپ وتىر دەگەندەي. کەمپىرىنىڭ بۇل الپەتىن شال سەزبەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا قوڭىلتاق کۇي کەشکەنىن ەسىنەن مۇلدە شىعارىپ تا جىبەردى.
- مىناۋ باياعىدا بۇلعاقتان کوپ ۇشىراساتىن کوکباس-اۋ، ا. قاراتاستىڭ سارىباس، قىزىلباستارىنا دەيىن اکەلىپ قويىپتى عوي. شال وزىمەن-ءوزى سويلەسىپ، داۋسىن قامسىز سوزادى. - ويپىرىم، مىناۋ بىلەزىکتەي ءبىر-اق قارىسى باياعى جىلان پاتشاسى شاحماراننىڭ ءوزى بولىپ جۇرمەسىن. اکە مەن شەشەدەن جۇرداي ايرىلىپ، تۇلدىر جەتىم قالعان الگى جامساپ دەگەن بالا ءوزىنىڭ کەبىن قۇشقان ءبىر-ەکى قۇربىسىمەن تەزەک تەرىپ جۇرمەي مە...
کەمپىر باسىن کوتەرىڭکىرەپ، جايلانىپ جاتتى. شارتا جۇگىنىپ، کىتاپقا شۇقشيعان شال الدىنداعى پاراقتان کەرەمەت قۇپيا سىر اۋلاعانداي سول ءتونىپ وتىرعان قالپىنان ءبىر وزگەرمەدى.
- ءبىر کۇنى سول بالا جاي جاتقان قويتاستى اۋدارىپ قالسا استىنان بال شىعادى. سونى بازارعا اپارىپ ساتىپ، کۇندەرىن کورە باستايدى. کۇن سايىن الا بەرگەن سوڭ تامتىعى قالا ما، الگى جەر ەکى کىسىنىڭ بويىنان اساتىن شۇڭقىرعا اينالادى. قالعان-قۇتقان بالدى الىپ شىعۋ ۇشىن الگىلەر جامساپتى تۇسىرەدى. ول جازعان شەلەککە سىپىرىپ-سيىرىپ سالىپ بەرەدى دە، ارقاندى جونەلتەدى. سودان انالار جوندەرىنە تايىپ تۇرادى. ءارى ايعايلاپ، بەرى ايعايلاپ جامساپ قالادى. جالىنىپ، جالبارىنعانمەن نە پايدا، جامان جولداس دەگەن سول. ءبىر کۇن جاتادى، ەکى کۇن جاتادى، ەش قايران جوق. ءبىر کەزدە قاراسا ساڭىلاۋ پايدا بولىپ، پاناردىڭ جارىعىنداي وت کورىنەدى. نە قىلعان وت، نە قىلعان جارىق، ونى بالا قايدان ءبىلسىن، قايتکەن کۇندە سودان کوز جازىپ قالماۋدى ويلايدى. جولدىڭ قايدان پايدا بولا کەتکەنىن دە بىلمەيدى، ايتەۋىر، سول جارىقتان قالماي جۇرەدى دە وتىرادى. ءبىر کەزدە قاراسا، قاپتاعان ايداهاردىڭ، ىسقىرعان جىلاننىڭ تۋرا ۇستىنەن شىعادى. نوکەرلەرى ءبارى ءباتۋالاسىپ کەلىپ، جاڭاعى جامساپتى وزدەرىنىڭ پاتشاسىنا ەرتىپ اپارادى. نەشە ءتۇرلى نويان ايداهار، جالماۋىزدارىنا قاراعاندا بۇلاردىڭ پاتشاسى ءبىر-اق تۇتام بىردەڭە ەکەن.
- ويپىرماي، ا، جارىقتىق، - دەپ، کەمپىر ەرىکسىز داۋىستاپ قالدى.
- ە، اجالىم، جەتکەن ەکەنسىڭ-اۋ، ا، - دەپتى سوندا الگى. - ءيا، ادامزات بالاسى، قايدان ءجۇرسىڭ؟ ءجونىڭدى ايت، - دەگەندە جامساپ بەيشارادا جان قالا ما، وسىلاي دەپ ءبارىن قالدىرماي بايانداپ بەرىپتى. سودان جامساپ، نە کەرەک، جىلان پاتشاسى شاحمارانمەن جەتى جىل جولداس بولىپتى، جەتى جىل جەردىڭ استىندا ءجۇرىپتى. «ادامزات بالاسىنا قايتايىن دەپ قىڭقىلداپ بولماعان سوڭ، شاحماردان جامساپتى اقىرى جىبەرىپتى. مۇندا کەلسە سول باياعى ءوزى کورگەن تىرشىلىگى ەکەن. کىمنىڭ قايدا بولىپ، نە ىستەپ، نە قوياتىنىن بىلە بەرەتىن زامان با ول. جامساپ تا کەلە سالىپ، کۇن کورىستىڭ قامىنا کىرىسىپ کەتتى. کۇندەردىڭ کۇنى بولعاندا وسى ەلدىڭ حانى قاتەرلى دەرتکە ۇشىرايدى. دۇنيەدەگى اۋليە دەيتىن ەمشى، دومشى، تاۋىپتەردىڭ تۇگىن قويماي قاراتقانمەن، ەشتەڭە شىقپايدى. سوندا بىرەۋى: «حان جىلان پاتشاسى شاحماراننىڭ سورپاسىن ىشکەندە عانا جازىلادى» دەيدى «ونى قايدان تابامىز؟» دەمەي مە سوندا. «شاحماراندى کورگەن ادامنىڭ کەۋدەسى جىلاندىکىندەي شۇبارالا بولادى» دەپتى. سودان ەڭبەکتەگەن بالادان باستاپ، ەڭکەيگەن شالعا دەيىن قاراپ شىقپاي ما. ەشکىمنىڭ کەۋدەسى ونداي ەمەس. «بىرەۋ-مىرەۋ ەسکەرۋسىز قالعان شىعار، ويلاپ کورىڭدەرشى» دەيدى. سوندا بىرەۋ قاراپ تۇرماي: «الگى وتىنشى جامساپ قايدا کەتکەن?» دەمەسى بار ما. ايتقانىنداي، ءبارى جەتىپ کەلىپ قاراسا، جامساکەڭنىڭ کەۋدەسى جىلاندىکىندەي شۇبارالا ەکەن. «ءجونىڭدى ايت، ايتپەسە باسىڭدى الامىز» دەيدى. قۋ جاننان وتکەن ءتاتتى نە بار، ەشتەڭەسىن قالدىرماي ايتىپ بەرەدى. ءسويتىپ شاحمارانعا تۇسکەن جولعا ءبارىن باستاپ الىپ کەلەدى. سوندا ءبىر سيقىرشى ءبىر کۇن وقىپ اربايدى، ەکى کۇن وقىپ اربايدى، ءۇشىنشى کۇن دەگەندە التىن تاباققا سالىنىپ شاحماران شىعادى. ادامزات بالاسىنىڭ اراسىنان باياعى جامساپتى بىردەن تاني کەتەدى.
- و، باتىرەکەسى، ەشکىمگە ايتپايمىن دەگەن ۋادەڭ قايدا؟ - دەيدى شاحماران. جامساپ جىلاپ-ەڭىرەپ بولعان جايدى بايانداپ بەرەدى. ادامزات بالاسى وپاسىز دەمەپ پە ەم، سوندا-اق اجالىم سەنەن، ءبىرجولا ءولتىرىپ کەت دەگەنىم قايدا!» دەپ دۇرسە قويعان شاحاڭ: «وندا بوپتى» دەيدى عوي. «ءبىرىنشى سورپامدى سيقىرشىعا بەر، ەکىنشىسىن ءوزىڭ ءىش، ءۇشىنشىسىن حانعا بەر» دەپتى. ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. سيقىرشى دا، حان دا سەسپەي قاتادى. ال بۇل شاحماراننىڭ ەکىنشى سورپاسىن ىشکەندە اياق استىنان ءشوپتىڭ دە، سۋدىڭ دا، وتتىڭ، جان-جانۋاردىڭ - ءبارىنىڭ ءتىلىن بىلەتىن بولىپ شىعا کەلەدى.
- الدا جارىقتىق-اي، وتکەندەردىڭ ءبارى شەتتەرىنەن اۋليە بولعان عوي، - دەدى کەمپىر ءبىر ءتۇرلى تۇشىنباي قالعانداي تامسانا ءتۇسىپ.
...باياعى وتکەن زاماندا شال مەن کەمپىر بولىپتى. ولاردىڭ الپەشتەپ وسىرگەن ەکى ۇل، ەکى قىزى بار ەکەن. ەکى ۇلى الماتى دەيتىن ۇلکەن شاحاردا تۇرىپتى. ال قىزىنىڭ ۇلکەنى قيىر شىعىسقا، کىشىسى قىرىم جاققا کۇيەۋگە شىعىپتى. قيىر شىعىستاعى قىزدارى کوزىنىڭ جاسىن کولدەتىپ وتىرىپ، اکەسى مەن شەشەسىنە ۇزىلىپ تۇسەردەي ۇزدىگىپ جازاتىن حاتىن ءالى دوعارماعان کورىنەدى.
جۇماباي شاشتاي ۇلى
