بۇعىنىڭ بۇزاۋقاسى - بولعان ۋاقيعا
كول باسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جەرگىلىكتى جىگىتتەردەن بۇل وقيعانى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن ادام «مايبۇلاق» شارۋا قوجالىعىنداعى سالىمبايەۆ بەردىبەك دەپ ەستىدىم. ول ءوزى دە، اكەسى لەمىس قاريا دا ءساتى اۋىلىندا تۇرادى ەكەن. مەكەن-جايلارىن انىقتاپ جازىپ الدىم.
ەرتەسىندە بەردىبەكتى ىزدەپ ۇيىنە باردىم. ۇيدە ەشكىم جوق ەكەن، ەسىك قۇلىپتاۋلى تۇردى. سودان كوشەدە كەزىككەن جانداردان سۇراپ، لەمىس قاريانىڭ ءۇيىن تاپتىم.
ۇقساستىعى اكە مەن بالاداي كورىنگەن ەكى ادام اۋلادا كەزدەسىپ، قول بەرىپ امانداستى. اتى-جوندەرىمىزدى ايتىپ، ۇلكەندەر جاعى ەلىمىزدى دە سۇراسىپ دەگەندەي، تانىستىق. جاس جىگىت ءوزىم ىزدەگەن بەردىبەك تە، ۇزىن بويلى، ءوزىم قۇرالپى كىسى لەمىس قاريا ەكەن. قارعا تامىرلى قازاق ەمەسپىز بە، سۇراسا كەلە جەكجات تا بولىپ شىقتىق.
ولار مەنى قۇرمەتتەپ، ەسىك اشىپ ۇيگە كىرگىزدى. جايعاسىپ وتىرعان سوڭ مۇندا كەلگەندەگى بۇيىمتايىمدى ايتتىم:
- لەكە، الماتىدان مىنا كولسايعا كەلىپ دەمالىپ ءجۇر ەدىم. ەل اۋزىنان بۇعىنىڭ بۇزاۋقاسى تۋرالى ءبىر اڭگىمەنى قۇلاعىم شالىپ، سونى سىزدەر جاقسى بىلەدى دەگەن سوڭ، ءوز اۋىزدارىڭىزدان ەستىپ بىلەيىنشى دەپ كەلىپ ەدىم.
- ە-ە، ول ءوزى ادام تاڭعالارلىق قىزىق-اق نارسە ەدى. ءبىراق ويدا جوق جەردەن كۇتپەگەن جاعداي بوپ كەتتى... ونى دا ەستىگەن شىعارسىز؟ - دەدى لەمىس زامانداسىم ماعان قاراپ.
- ءيا، ءبارىن دە ەستىدىم، لەكە. ءبىراق سوعان قاراماستان بۇل ءوزى باستالۋى دا، اياقتالۋى دا جۇمباققا تولى، قىزىقتى نارسە ەكەن. سونى ءسىز بولىپ، ءبىز بولىپ دەگەندەي، قاز-قالپىندا جۇرتقا جەتكىزسەك دەپ ەدىم.
ەندىگى ءسوز وزىنە تىرەلگەندەي بولعان سوڭ بەردىبەك:
- ول ءوزى بىلاي بولعان ەدى، اعا، - دەپ اڭگىمەسىن باستادى: - مىنا شەلەك وزەنىنىڭ بويىنداعى سارىكەر دەگەن جەر كوكتەۋىمىز بولاتىن. ول ءوزى - ءالى دە بۇعى-مارال، ەلىك سياقتى اڭدارى قالىڭ، نۋلى جەر. جازعاسالىم سول كوكتەۋىمىزگە كوشىپ بارعانبىز. ءبىر ۇلكەن قوڭىر سيىرىمىز بۋاز بولاتىن. ول جاقىندا تۋاتىنداي بولىپ جەلىندەپ جۇرگەن. ءبىر كۇنى كەشكىلىكءورىستەن باسقا مالدىڭ ءبارى كەلدى دە، جالعىز سول قوڭىر سيىر كەلمەي قالدى. قاس قارايىپ، كوز بايلانعانشا ءبىراز جەرگە ىزدەپ بارىپ، تاپپاي كەلدىم. «ءبىر جەردە تۋىپ قالدى عوي جانۋار، ءيت-قۇستان امان بولسا ەكەن ەندى!» دەپ، ءبىر قۇدايعا تاپسىردىم دا قويدىم. ەرتەسىندە، قوراداعى مالدى ورگىزگەن سوڭ، تاعى دا اتىما ءمىنىپ، قوڭىر سيىردى ىزدەۋگە كەتتىم. مالىمنىڭ ءورىسى وزىمە مالىم. سونىڭ ءبارىن شارلاپ، اينالامداعى مالشىلاردان دا سۇراپ شىقتىم. تابىلمادى. «امان بولسا قوراعا بۇزاۋىن ەرتىپ ءوزى-اق كەپ قالار» دەپ ءۇمىت ۇزبەي، ءوزىمدى-ءوزىم جۇباتىپ ۇيگە قايتتىم. ءسويتىپ، ەكىنشى ءتۇن ءوتتى. «بۇل جانۋار بوشالاپ، وڭاشا ءبىر جاققا بارىپ تۋعان بولار» دەگەن وي كەلىپ، ءۇشىنشى كۇنى ونداي دامەلى جەرلەردى دە شارلاپ، تاعى دا تاپپاي كەلدىم. ەندى باسىما: «ءاي، بۇل سيىر ءبىر پالەگە ۇشىرادى-اۋ!» دەگەن جامان وي كەلە باستادى. اتىمدى ماما اعاشقا بايلاپ، ۇيگە كىردىم دە، ءبىراز قيسايىپ كوز شىرىمىن الدىم. ءبىر ۋاقىتتا ۇيقىمنان ويانىپ، سىرتقا شىقسام، كەش كىرىپ، مالدىڭ الدى قوراعا كەلىپ جاتىر ەكەن. ەرتە-جارىقتا تۇگەندەپ، باس-اياعىن جيىپ تۇسەيىن دەپ اتقا ءمىندىم. ۇيدەن بىلاي شىعا بەرگەنىمدە، اناداي جەردە كەلە جاتقان قوڭىر سيىرىم كوزىمە وتتاي باسىلدى! قاسىندا بۇزاۋى دا بار سياقتى. «امان بولسا، بۇزاۋىن ەرتىپ ءوزى-اق كەلەدى دەگەن ەدىم، ايتقانىم ايداي كەلدى عوي!» دەپ، قۋانىپ-اق كەتتىم! بۇزاۋىن كورۋگە اسىعىپ، قاسىنا شاۋىپ باردىم دا، اڭىرىپ تۇردىم دا قالدىم! قوڭىر سيىردىڭ سوڭىنان ەرتىپ كەلگەنى ءوز بۇزاۋى ەمەس، قۇلاقتارى ۇزىنداۋ، كوزدەرى ءموپ-ءمولدىر، ارقاسىندا قاتار-قاتار اق تەڭبىل شۇبارى بار بۇعىنىڭ بۇزاۋقاسى ەكەن! سيراقتارى سەرەيىپ، قوڭىر سيىردىڭ باۋىرىندا تۇر انشەيىن! «وي، ءتاۋبا! مۇنداي دا بولادى ەكەن-اۋ، ءا؟!» دەپ تاڭعالىپ، بۇلاردى جايلاپ ءۇي جاققا ايدادىم. نەشە ءتۇرلى ويدا كەلەمىن: «قوڭىر سيىردىڭ ءوز بۇزاۋى قايدا؟! الدە ونى مىناۋ سياقتى بۇعى ەرتىپ كەتتى مە ەكەن؟!» دەيمىن ىشىمنەن. ۇيگە تاياعاندا جابايى اڭنىڭ بالاسىن كورگەن ءيتىمىز جاتقان جەرىنەن ۇرە تۇرەگەلىپ، جاقىنداپ ەدى، قوڭىر سيىر ونى بۇزاۋقاعا جۋىتپاي، تاپ بەرىپ قۋىپ تاستادى. قوراعا كەلگەن سيىرلار دا كوزدەرىن الايتىپ، بۇزاۋقانى وكىرە قورشادى. بىرەۋلەرى ءتىپتى سۇزبەك بولىپ ۇمتىلدى دا، ءبىراق قوڭىر سيىر ولاردىڭ وزدەرىن مۇيىزدەپ، بۇزاۋقانى جانىن سالا قورعادى. مۇنى باسقا بۇزاۋلار سياقتى موينىنا ءجىپ تاعىپ بايلاعامىز جوق. اعاشتان ارنايى قورشاۋ جاساپ، سونىڭ ىشىنە بوس ۇستادىق. قوڭىر سيىر بۇعان ەرەكشە مەيىرىمدى بولدى. ورىستەن ازان-قازان موڭىرەپ، باسقا سيىرلاردان بۇرىن جەتەدى. ونىڭ داۋىسىن تانىعان بۇزاۋقا دا تىپىرشىپ، ەلىكتىڭ لاعىنشا شيقىلداپ كەتەدى. قوڭىر سيىر ەمىرەنە موڭىرەپ قورشاۋ قورانىڭ الدىنا كەلەدى. بۇزاۋقانى ەسىك اشىپ قورادان شىعارامىن. ول جۇگىرىپ بارىپ «ەنەسىن» ەمۋگە كىرىسەدى. قوڭىر سيىر ونىڭ قۇيىرشىعىن يىسكەپ قويىپ، مەيىرلەنە ءيىپ ەمىزەدى. اڭ بالاسىنىڭ تاڭدايى قاتتى بولۋ كەرەك، ول ەمگەندە سيىر ارتقى ەكى اياعىن كەزەكپە-كەزەك كوتەرگىشتەپ كەتەدى. سوندا دا بۇزاۋقاسى اۋىزى كوپىرىپ، ابدەن ەمىپ بولعانشا شىدايدى جانۋار. سۇتكە تويىپ، كوڭىلى جايلانعان بۇزاۋقا ەندى ءبىر ءسات سەكىرە جۇگىرىپ ويناقتايدى كەپ. يتتەن ۇرىكسە نەمەسە باسقا سيىرلار قۋسا، دەرەۋ ەنەسىنىڭ باۋىرىنا بارىپ تىعىلادى. مىنە، وسىلايشا ول كوكتەۋدە جيىرما شاقتى كۇن بولدى. كادىمگىدەي شيراپ، ۇلكەيىپ قالدى. ءبىز دە ونى قىزىقتاپ، جاقسى كورىپ كەتتىك. ءبىراق باسقا سيىرلار ونى كۇندە كورىپ جۇرسە دە جاتسىنۋىن قويمادى. سولاردىڭ ءبىرى سۇزگەن بولۋ كەرەك، ءبىر كۇنى بۇزاۋقا كادىمگىدەي اقساپ قالدى. ۇلكەن جايلاۋعا كوشەتىن كەزىمىز ەدى، ول ەندى الىس جەرگە ءوز اياعىمەن جەتە المايتىن بولدى. سوندىقتان ەنەسى ەكەۋىن ساۋىنعا قالدىراتىن سيىرلارمەن بىرگە، اۋىلعا تاستاپ كەتكەندى ءجون كوردىك. ءسويتىپ، ولاردى كوكتەۋدەن وسىندا اكەلىپ قويدىق تا، ۇلكەن جايلاۋعا كوشىپ كەتتىك. ەندى ونىڭ اۋىلداعى جاعدايىن جايلاۋداعى مەنەن گورى وسىندا بولعان اكەم جاقسى بىلەدى، - دەپ، بەردىبەك اڭگىمە تىزگىنىن لەمىس قارياعا ۇسىنعانداي بولدى.
مەن وسى كەزدە بەردىبەككە:
- ايتپاقشى، قوڭىر سيىردىڭ ءوز بۇزاۋى تابىلدى ما؟ - دەدىم.
- ە، ونى قوڭىر سيىر قوراعا كەلگەن كۇننىڭ ەرتەسىندە-اق تاپتىق. ارىستاي كوك بۇزاۋ ەكەن. قوسكىندىك بولىپ، ىشتەن ءولى تۋىپتى.
ويىمدا تۇرعان تاعى بىر جۇمباق جايتتى ورتاعا سالىپ، ول تۋرالى مال يەلەرىنىڭ ويىن بىلگىم كەلدى:
- سوندا بۇل قوڭىر سيىر بۇعىنىڭ بۇزاۋقاسىنا قالاي كەزىگىپ، قالاي ونى ءوز بۇزاۋىنداي ەمىزىپ كەتتى ەكەن، ءا؟!
ول تۋرالى لەكەڭ ءوز ويىن بىلاي ءبىلدىردى:
- باياعىدا مەن ورمانشى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە ءبىر بۇعىنىڭ جاڭا تۋعان بۇزاۋقاسىن تاۋىپ الدىم. ونىڭ شيقىلداعان داۋىسىن سالىپ ەنەسىن شاقىرىپ ەدىم، ول كورىنبەدى. ەنەسى جەرىپ كەتتى مە ەكەن، الدە باسقا بىردەڭەگە ۇشىرادى ما دەپ وعان جانىم اشىپ، ۇيگە الىپ كەلدىم. ءدال سول كۇنى ءبىر سيىرىمىز تۋىپ، الگى بۇزاۋقانى سوعان تەلىپ جىبەرگىم كەلدى. جاي عانا الا سالمايتىنىن بىلگەن سوڭ، بۇزاۋقانىڭ ءۇستى-باسىنا سيىردىڭ ءوز بۇزاۋىنىڭ شاراناسىن جاعىپ، ءيىسىن ءسىڭىرىپ بارىپ تەلىپ كورىپ ەدىم، پالە سيىر سوندا دا تەپكىلەنىپ الماي قويدى. ال مىنا قوڭىر سيىردىڭ بۇعىنىڭ بۇزاۋقاسىن وزدىگىنەن قالاي الىپ، ەمىزىپ كەتكەنى ماعان تىپتەن تۇسىنىكسىز. دەگەنمەن، ءار مالدىڭ مىنەزى، مەيىرىمى ءارتۇرلى بولادى عوي. ءبىزدىڭ قوڭىر سيىر وتە بالاجان ەدى. ءوزى ون ءۇش جاسار ۇلكەن سيىر بولاتىن. ءۇش رەت ەگىز تۋىپ، بارلىق بۇزاۋلارىن امان وسىرگەن. ماعان: «مارال مەن سيىر ءبىر جەردە قاتار بۇزاۋلادى ما ەكەن؟! مارال بىردەڭەدەن ۇركىپ كەتىپ، جاس بۇزاۋقا سيىرعا كەپ جاناستى ما ەكەن؟! سول كەزدە جاڭا عانا بۇزاۋى ءولى تۋعان بالاجان سيىر ونى ءوز بۇزاۋىم ەكەن دەپ ەمىزىپ كەتتى مە ەكەن؟!» دەگەن سياقتى جورامال ويلار كەلەدى. ول شىنىمەن سولاي ما، الدە باسقاشا ما؟ ونى ءبىر قۇدايدان باسقا ەشكىم دە بىلمەيدى.
لەكەڭنىڭ بۇل بولجامىنا بەردىبەك ەكەۋىمىزدىڭ پالەندەي الىپ-قوسارىمىز بولا قويعان جوق.
بۇدان كەيىن و كىسى قوڭىر سيىر مەن بۇعى بۇزاۋقاسىنىڭ اۋىلداعى باستان كەشكەن جاعدايلارىن باياندادى:
- بەردىبەك ولاردى اۋىلعا اكەپ تاستاعاننان كەيىن ءبىز دە بۇزاۋقانى بايلاماي، قورادا بوس ۇستادىق. «ەل قۇلاعى ەلۋ» ەمەس پە. ونى بىرىنەن-ءبىرى ەستىپ، بۇكىل ساتى اۋىلىنىڭ بالالارى تۇگەل ءبىلدى. ولار «بۇعىنىڭ بالاسىن كورەمىز» دەپ ءبىزدىڭ قوراعا توپ-توبىمەن كەلەتىن بولدى. بالالار عانا ەمەس، ايەلدەر دە كەلىپ: «سۇيكىمدىسىن قاراشى! كوزى دە بوتانىڭ كوزىندەي ادەمى ەكەن!» دەسىپ سۇقتانا كورىپ ءجۇردى. ءتىپتى اۋەلى مىنا كولساي كولدەرىنە بارعان تۋريستەر دە ەستىپ، قورا-قورا بولىپ اۆتوبۋستارىمەن كەلگەن كۇندەرى بولدى. «ۇستاۋعا بولا ما؟» دەپ ۇستاپ كورىپ، ءۇستى-باسىن سيپاپ، قۇشاقتاپ سۋرەتكە ءتۇسىپ، بەينەكامەرالارىنا ءتۇسىرىپ ءماز بولىستى. «قانداي سۇيكىمدى ءوزى! كوزىنىڭ ادەمىسىن قاراشى! سيراقتارى ۇزىن ەكەن!» دەسىپ، تاڭداي قاعىستى. بۇعىنىڭ بۇزاۋقاسى، مىنە، وسىلايشا جۇرتتى قۋانىشقا بولەپ، قوڭىر سيىردى ەركىن ەمىپ، امان-ساۋ ءوسىپ جاتقان. اياعىنىڭ اقساعانى دا ابدەن جازىلعان. بۇل ءوزى قولداعى مال ەمەس، اڭ بالاسى بولعان سوڭ، ونىڭ ەرتەڭگى كۇنىن دە ويلايتىنبىز. «بۇل شىركىن، ۇلكەيگەندە ارپا ىشىندەگى ءبىر ءبيدايداي بولىپ مالمەن بىرگە جۇرە بەرەر مە ەكەن، الدە تاۋداعى تاعى تۋىستارىن تابار ما ەكەن؟» دەيتىنبىز. ءبىراق تا ويلاماعان جەردەن ونىڭ ەكەۋى دە بولماي قالدى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ول ەنەسىن ەمبەي قويدى. اۋىرىپ، كۇنى بويى سۇلىق جاتتى دا، امال قانشا، كەشكە قاراي ءولىپ قالدى! «قاپ-اي، ءا! وبال بولدى-اۋ جانۋارعا! ءسۇپ-سۇيكىمدى ەدى! قوڭىر سيىر بايعۇس جوقتايدى-اۋ ەندى!» دەپ، ءۇي-ىشىمىزبەن ءبىز دە كادىمگىدەي قينالدىق. باياعىدا ۇلكەندەر «قولدىڭ دا ۋى بولادى» دەپ جاڭا تۋعان جاس ءتولدى بەي-بەرەكەت ۇستاتا بەرمەۋشى ەدى. ءبىز مۇنى بالاعا دا، شاعاعا دا ۇستاتىپ، قۇشاقتاتا بەردىك. جاڭا تۋعان بوتا سياقتىلاردى «كوز تيەدى، ءتىل تيەدى» دەپ جۇرتقا كورسەتپەۋشى ەدى، ءبىز مۇنى كىم كورىنگەنگە كورسەتىپ، سۇقتاندىرا بەردىك. ءتىل-كوزدەن بولدى-اۋ شاماسى» دەپ وكىنىپ قالدىق. ءبىراق وكىنگەننەن نە پايدا، بولار ءىس بولدى. بۇل كۇنى قوڭىر سيىر دا ورىستەن وزانداتىپ، جەلىنى سىزداپ ەرتە كەلدى. ادەتتە، ەلىكتىڭ لاعىنشا شيقىلداپ قارسى الاتىن بۇزاۋقانىڭ دىبىسى شىقپادى. قوڭىر سيىر ونىڭ قوراسىنىڭ اۋزىنا كەلىپ، اۋىلدى باسىنا كوتەرە «مو-و-و، مو-و-و-و!» دەپ داۋسىن سوزا موڭىرەپ تۇرىپ الدى! ءتۇنى بويى بۇزاۋقانى جوقتاپ، اۋىق-اۋىق موڭىرەپ شىقتى! ەرتەسىندە جانۋار ورىسكە بارماي، جايىلماي قويدى. ەڭسەسى ءتۇسىپ، ەكى كوزىنەن جاسى اعىپ اۋىرىپ قالدى. مال دارىگەرىن شاقىرىپ كورسەتتىك. دارىگەر ەشبىر اۋرۋدىڭ بەلگىسىن تاپپادى. ۋكول سالدى. ودان دا ەش كومەك بولمادى. ءسويتىپ، بۇزاۋقادان كەيىن ءبىر اپتاعا جەتپەي، قايران قوڭىر سيىر دا ءولدى! ءبىز ونى بار مەيىرىمەن بۇزاۋ ەتىپ العان بۇعى بۇزاۋقاسىنىڭ كۇيىگىنەن بولدى-اۋ شاماسى دەپ ويلادىق.
تۇرداقىن جەكسەنباي، جازۋشى
