ۇلى ەڭبەك «شيپاگەرلىك بايانداعى» عىلىمنامالىق جەتىستىكتەرگە كوز جۇگىرتسەك - تۇرسىنالى رىسكەلديەۆ
مۇنان بەس جارىم عاسىر بۇرىن ءاز جانىبەك حاننىڭ جارلىعىمەن 1470- جىلدار شاماسىندا «شيپاگەرلىك باياندى» قولعا الىپ، 1475- جىلى حان ورداسىندا جازىپ ءتامامداعان. شيپاگەردىڭ ايتۋىنشا: «ىسكە اسپادى ارمانىم قاراڭ قالدى، شىڭ باسىنا شىققاندا اراندالدى» (قولجازبا، 58-بەت) بولادى دا، حان ورداسىن جاۋ شاۋىپ، جانىبەكتىڭ باسى الىنادى. عىلىمنامالىق ۇلى ەڭبەك بەس جارىم عاسىر جارىق كورە الماي قالعان. الىستى ويلاعان اڭعارلى شيپاگەر ەڭبەگىن كوزىنىڭ تىرىسىندە كەلەر ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرۋدى - ءوزىنىڭ پارىزى مەن قارىزى دەپ تانىعان. «تۇزەيتىنىن-تۇزەپ، كۇزەيتىنىن-كۇزەپ» ءجۇرىپ قاپىسىز ءتامامداعان. ارتىنا ۇرپاق تا قالدىرماي، دۇنيەنىڭ بار قىزىعىنان ءوزىن اۋاشا ۇستاپ، شيپاگەرلىك عىلىمنىڭ سوڭىنا تۇسكەن. سوندىقتان دا ول:
«قالمادى ۇرپاق وتەيبويداق اياندالدى،
مەنى وشىرمەس «شيپاگەرلىك بايان» قالدى.
بۇل دا مەنىڭ ۇرپاعىم ءجون بىلگەنگە،
قاعازبەنەن جالعاسقان ايان قالدى»، - دەپ كوز جۇماردا اقتىق ءسوزىن ايتىپ كەتتى.
وزىنەن ۇرپاق قالماعاندىقتان، تۋعان ىنىسىنە جازعان كىتابىن قۇپيا ساقتاۋعا تابىس ەتكەن ەكەن. بەس جارىم عاسىر الدىندا بۇل قولجازباسى رايىمبەت، شىبىل، قوڭىربورىك، تاما، بورشاق بي قاتارلى تىلەۋقابىلدان تاراعان ۇرپاقتارى بىرىنە-ءبىرى كىتاپ اۆتورىنىڭ وسيەتىمەن تاپسىرىپ، حيجرانىڭ 1170- جىلىنا كەلگەندە (گريگوريان كۇنتىزبەسى بويىنشا 1827-1828- جىلدارى) بەسىنشى رەت، 1952- جىلى تۇمەنباي ىستامبەك ۇلى كىتاپتاعى بايىتتەردى اۋدارا الماي قالدىرىپ، التىنشى رەت اۋدارىپتى. 1991- جىلى نۇرتاي تۇمەنباي ۇلى كىتاپتىڭ مادەنيەت توڭكەرىسىندە ورتەلگەننەن قالعان نۇسقاسىن جەتىنشى رەت كوشىرىپتى. قولجازبا وسىعان دەيىن باسپا بەتىن كورمەگەن. بۇل قولجازبا وي-ورال جۇكتەر (وي استاناسى) زامانىندا، ءال-قۇزوردا اندانى تۇسىندا «شيپاگەرلىك بايان» دەپ اتالعان ەكەن. بۇل قولجازبا بىرنەشە تىلكىمدەرگە ءبولىنىپ، ءار تىلكىم كولدەنەڭنەن سىندىرىلىپ، قايشىلاستىرا بۇكتەلىپ، «اشجار» (بەت) دەپ اتالسا كەرەك.
اۆتور جازىپ كەتكەن دەرەكتەر تاريحي شىندىققا ابدەن ۇيلەسەدى. جانىبەك حاننىڭ داۋرەندەگەن، دۇنيەدەن وتكەن مەزگىلى دە، شيپاگەردىڭ كىتابىن جازعان مەزگىلمەن تەل وتكەن (1465-1466- جىلدارى ءاز جانىبەك حاندىعى قۇرىلعان). جانىبەك حان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ دا، بەس-التى جىل قانتوگىس بولعان. ونىڭ ورنىنا بۇرىندىق (مۇرىندىق) حان وتىرعانى بەلگىلى. قولجازبانىڭ 1757- بەتىندە: «الداجار حان تاقسىر! ءسىزدىڭ قاسيەتلى عۇزىرىڭىزدا جازىلىپ جاتقان «شيپاگەرلىك بايان» مارقاباتلى كوزىڭىزبەن كورىپ، قۇلاعىڭىزبەن ەستىپ بولعانىن ارناۋلى ورداڭىزدان ۇعىندىرعى (مەكتەپ) اشىپ، ورداڭىزداعى گۇلتەكشە ۇستىندە ءوسىپ تۇرعان گۇلدەگىندەگى گۇلدەي جەتكىنشەكتەردى ونەرگە باۋلىتىپ جەتكىزسەڭىز، قاراشاڭىز، مەنىڭ ەڭ زور ارمانىم ورىندالعان بولار ەدى»، - دەپ جازىلعان. «...اتا تەگىم - ۇلى ءجۇز - زارحان. زارحان ىشىندە البان. مەكەنىم - جەتىسۋ. اۋىلىمدا قۇربى-قۇرداس، تانىس-بىلىستەرىم از ەمەس. جانىندا جيرەنشە شەشەن، جانىبەك حاننىڭ قاراشاسىمىن. جىلىم - يىرتەك، سەكسەن بەسكە كەلدىم. بويىم ۇزىن، قاراتورى، قوڭقاق مۇرىندى، كەڭ يىقتى، قاپ ساقالدى، ۇزىن قاستى، كەم ءسوزدى جانمىن» (قولجازبا 129-بەت).
شيپاگەردىڭ ءوڭ-پورىم، اتاتەگى، مەكەنجايى، جاسى، جىلى، قاراستى حان، زامانداس شەشەن، ءبارى دە اشىق جازىلعان. عالىمنىڭ قاي جىلدارى دۇنيەگە كەلىپ، قاي جىلدارى جاساعانىنان دەرەك تاباسىڭ. جانىبەك حان مەن جيرەنشە شەشەن ءومىر سۇرگەن كەزەڭ بارىمىزگە ءمالىم. جانىبەك - قازاق حاندىعىنىڭ شىمىلدىعىن تۇڭعىش اشقان حان. جيرەنشە - جانىبەك حان زامانىندا جاساعان شەشەن. ول - وتەيبويداقتىڭ دوسى بولىپتى. «بىلتىر جيرەنشە شەشەن سىرقاتتانىپ، شيپا ەم-ءدارىم ءزارۋاتىن دارىمداپ ساۋىققان سوڭ، وي تاپسىرعى (كوڭىل بولۋگە ءتيىستى ىستە) ايتىپ قايتقالى جاتقاندا، جيرەنشە شەشەنگە ءاز جانىبەك حان تاقاي شاقىرعىش (ەرەكشە شاقىرۋشى) جاساۋىلىن جىبەرىپ، شاقىرتىپتى. جيرەنشە: «سەن قايدا بارماقشىسىڭ؟ بىرگە جۇرەيىك»، - دەپ بولماعان سوڭ، وعان ىلەسىپ، اق ورداعا باردىم. بارسام، جانىبەك حان تاعىندا وتىرىپتى» (قولجازبا 17-بەت).
شيپاگەردىڭ جيرەنشەمەن بىرگە ءاز جانىبەك حاننىڭ اق ورداسىنا كىرگەنى، حان تاعى، نوكەرلەردىڭ قاق جارىلعانى كوز الدىڭا كەلەدى.
جانىبەك جيرەنشەدەن بارا سالا، كوپ نارسەلەردى سۇرايدى. جيرەنشە شەشەندىگىن تانىتىپ، سۇراۋىنا ىركىلمەي جاۋاپ قايتارىپ وتىرادى. حان جيرەنشەدەن: «بىزدە قارا ۇزگەن شيپاگەر بار ما؟» - دەپ سۇرايدى. «تاقسىر، الدىڭىزدا!» - دەپ، جيرەنشە وتەيبويداقتى نۇسقايدى. ءبىراز ىركىلىستەن سوڭ، نازارىن وتەيبويداققا اۋدارعان حان، شيپاگەرلىكتىڭ زەكتى ماسەلەلەرى جونىنەن ءسوز قوزعاپ، سىرقاتتىڭ قالاي پايدا بولاتىنىن، جازىلمايتىن قانداي سىرقاتتار بولاتىنىن سۇرايدى. وتەيبويداق حانعا سىرقاتتىڭ پايدا بولۋ، تاراۋ، ەمدەۋ تاسىلدەرىن تۇسىندىرەدى. جانىبەك حان، اسىرەسە شيپاگەردىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسسا - قاندىق ۋىلماعا (قان ۋىلۋ) تۋشارلاسىپ، جارىمجان، كەمتار بولاتىنىن ايتقاندا، حان تابان استىندا قايىلعا كەلەدى. حاتشىلارىن شاقىرىپ الىپ: «كۇللى الاش ۇرانى بۇقارالارىمنىڭ وزدەرىنىڭ جانە ۇرپاعىمنىڭ ءمىنسىز بولماعى شارتى ءۇشىن - جەتى اتاعا تولماي قىز الىسقاندار بۇگىننەن باستاپ بولماۋى شارت!» - دەيدى دە، شابارماندارىن شارتاراپقا اتتاندىرادى (قولجازبا، 56-بەت).
شيپاگەر 12 جىلعا دا ءوزى ات قويىپ، تايساپ ايتادى. ەندەشە وتەيبويداقتىڭ تۋعان جىلى 1397- جىل - يىرتەك (ۇلۋ) جىلىنا تۋرا كەلەدى. «شيپاگەرلىك باياندى» جازۋعا حان جارلىعىن العاننان كەيىن جەدەل كىرىسەدى. «اگار سىرقات-ناۋقاس كەجىگۋ بولماسا، حان قاسيەتى جارلىق شىبىن جانشىق ورىندالماق»، - دەپ جانىبەك حانعا ۋادە بەرەدى (قولجازبا 16-بەت). وتەكەڭنىڭ ءوزى ايتقانداي: «ءبىتىرىپ بولىپ، داتىمدى جازىپ، ەرەڭ ۇسىنامىن دەگەندە، قۋانىشىم وتە ەرتە بولعان ەكەن. سول ءتۇنى عاقىبتىلى حان تەمىر ويدا جوقتا قانداۋىش قىزعى باستادى دا، حان جانىبەك جاهاننام جولعا قاندىعىر بولدى (قازا تاۋىپ، قانعا بويالدى). مەن دەستىردى (كىتاپتى) كوتەرە بوسقىندارمەن بىرگە اق وردادان قاشىپ، ارەڭ قۇتىلىپ، «ەسى باردا ەل تابار» دەپ، تۋعان مەكەنىمە تارتتىم» (قولجازبا، 57-بەت). كىتاپتاعى وسى دەرەكتەرگە قاراعاندا، وتەيبويداق كىتابىن 1470- جىلداردىڭ ورتا شەنى، ياعني 1475- جىلى ءتامامداعان بولادى (تاريحي دەرەكتەردە ءاز جانىبەك حاننىڭ دۇنيەدەن وتكەنى وسى مەزگىل).
وتەكەڭ جانىبەك حاننىڭ جارلىعىمەن «شيپاگەرلىك باياندى» جازۋعا كىرىسكەنىمەن، ول بۇكىل ءومىرىن شيپاگەرلىك عىلىمعا ارناعان ادام ەكەندىگى ءوزىنىڭ قولجازباسىنان-اق كورىنىس بەرىپ تۇر. قولجازبانىڭ 17-بولىمىندە: «ات جالىن تارتىپ، مىنە، سالسا-اق، سىرقات بىتكەننىڭ شيپا ەم-دارىمىن تاۋىپ، ناۋقاستى جازسام دەگەن جۇرەگىمە ۇيالاعان ارمان جەتەگىمەن ىزدە-ىزدە كەزبە جەر (كەزبەگەن جەرىم جوق) بۇل جولدا شوقتىعى بۇلانايداي بيىك، توتەنشە ۇلى ۇلاعاتتارمەن دە ءبىر جول، ءبىراز اس ىشكەن بولدىم. قول ىلاسى داۋلەتكە، ىلاس ءنىلى ساۋلەتكە قىزىقپادى»، - دەپ جازىلعان. «...بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعىن مۇلدە ۇمىتتىم. الدىمەن، ءوزىم ءىشىپ، ءوزىم جەپ، شيپاگەر ەم-دارىم زارۋاتىنان تالاي ۋلاندىم...» (قولجازبا، 203-بەت). شيپاگەردىڭ ءوزىن وزگەدەن بولەكتەپ، شىرقاۋ شىڭنىڭ باسىنان دارا كورسەتىپ تۇرعانى - ونىڭ بارلىق عىلىمنىڭ باسىن قوسىپ، قيلى ونەردىڭ جيىنتىعىن ءبىر شيپاگەرلىك ءىلىمنىڭ توڭىرەگىندە كورسەتە العاندىعى. شيپاگەرلىك بار ەمدىك دارىلەر شۇبىرتقىسىنىڭ ءوزى 1384 تۇردەن اساتىنىن كورگەندە (ونىڭ جەتپىس نەشە ءتۇرى مەتالل-مەتالويت، 859 ءتۇرى وسىمدىك، 455 ءتۇرى جان-جانۋارلار) ولاردىڭ ەمدىك قاسيەتىن قويىپ، اتىن ءبىلىپ، سانىن تۇگەندەۋدىڭ ءوزى وڭاي شارۋا ەمەس. ول ءوز زامانىنىڭ اراب، پارسى ءتىلى ادەبيەتىمەن، ءابۋ ناسىر ءال فارابي سياقتى ۇلى عالىمداردىڭ ەڭبەگىمەن تانىس. ءارى ولارعا بايىمداي باعا بەرىپ، سىناي قاراعان. «مەيلى ءابۋ ناسىر بولسىن، ءجۇسىپ بالاساعۇن بولسىن، مەيلى مەن بولايىن، ءبىز ءىز، ءبىر تىلەكتىكتەرمىز...» (قولجازبا، 3177-بەت).
«شيپاگەرلىك بايانداعى» عىلىمنامالىق جەتىستىكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، وتەكەڭ تەك قانا كىتاپتان وقىعان، ەلدەن ەستىگەندەرىن جيناقتاماعان. ول ۇلى دالادان كورگەندەرىن ءوز تاجىريبەسىنەن وتكىزىپ، كوزىن جەتكىزىپ بارىپ، عىلىمي تۇجىرىم جاساعان. ونىڭ شيپاگەرلىك دارالىعى باسىم. وزىنشە سونىعا تارتىپ، سوقپاق كۇدىردەن شىعار جول تاۋىپ، بيىكتەگەن عۇلاما ەكەندىگىن بايقاتادى. وتەيبويداقتىڭ ارتىنا قالدىرعان ەڭبەگى ءوز الدىنا كەمەل مەديسينالىق عىلىمي اتاۋى - تەرمينولوگيا، ءدارى تانۋ عىلىمى بار.
قازاق جازۋى، قازاق ادەبي تىلىندە جازىلعان. ءۇش جارىلعى، جەتى كىتاپتان تۇراتىن جويقىن قولجازبا. بەس جارىم عاسىردان بەرى ارادا 32 ۇرپاق ارالاپ، ХХІ عاسىرعا اتتاپ وتىرعان بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ دا قولىنان كەلە قويمايتىن كەرەمەت ەڭبەكتى جاراتقان شيپاگەر بولدى وتەكەڭ. بۇل ەڭبەكتىڭ جۇيەلىلىگى، كەمەلدىگى، عىلىمنامالىلىعى جاعىنان وسى زامانعى مەديسينالىق ەڭبەكتەردىڭ دەڭگەيىمەن قاتارلاسىپ، تەرەزەسىن تەڭەستىرە الادى. ەشقاشان ءتۇسىندىرىپ، دارىپتەپ جاتپاي-اق، كىتاپتى وقىپ كورىپ، كوڭىل تولادى.
بۇل كىتاپ شيپاگەرلىك جاعىنان عانا ەمەس، ۇلتىمىزدىڭ ءتىل، مادەنيەت، تاريح، فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، استرونوميا، ەتنوگرافيا، گەوگرافيا، ەتيكا، مورال ت.ب. جاقتارىنان دا قىرۋار ءبىلىم، مالىمەت بەرەدى. ءبىر عانا شيپاگەرلىك عىلىم ارقىلى وزگە عىلىمدى باۋىرىنا تارتىپ، توعىستىرىپ جىبەرەدى. مىسالى، جاراتىلىستىق ورتا، قوعامدىق جاعدايداعى سالدار، تاريح، اڭىز، سالت-سانا، ءبارى-ءبارى مەديسينالىق عىلىمي سيپاتتامالارمەن تىعىز جىمداسادى. وتەكەڭ سونىڭ ءبارىن اقىلعا قونىمدى، ويعا ايقىن، شيپاگەرلىك عىلىمنىڭ قىرى مەن سىرىنان مول ساۋات بەرىپ قويماستان، سول زامانداعى قازاق قوعامىنان حابار تاپتىرادى. قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماننان بەرى ءوز تىلىندە جاساعان ادەبي، مادەني قازىنالارىن، سونى بۇگىنگە جەتكىزگەن شەجىرە، شەشەن، اقىن-جىراۋ، فيلوسوفتارىن قاعىس قالدىرماعان. اتاپ ايتقاندا، عۇلامالاردىڭ، ويشىل دانالارى - ءومىردىڭ بارشا جايىنا كوز سالعان. سەگىز قىرلى، قارا سوزگە دە، قارا ولەڭگە دە جۇيرىك، زامانىنىڭ اقىل-ويى ءبىلىمنىڭ بارشا سالاسىنان حاباردار ەكەنىن بايقايمىز.
شيپاگەر - حالىقتان، ومىردەن توقىعان، ۇلاعاتتى ۇستاز. ونىڭ ايتقانى، جازعانى - تۇتاسىمەن دانالىق، دانىشپاندىق، شىندىعى شىمىر عىلىم. جالپى، حالىقتىڭ ونەر مەكتەبىنەن سۋسىنداعان. وتەكەڭ بۇل كىتابىن كادىمگىدەي ادەبي تىلمەن جازىپتى. قازاقتىڭ ءوز انا تىلىندە ەلدىڭ ىرگەسىن كەڭ جايىپ، شاڭىراعىن بيىك كوتەرىپ وتىرادى. وتەيبويداقتىڭ كىم ەكەندىگى جانە ونىڭ باسىنان قانداي كەشۋلەر وتكەنىن، سونشاما مول ءبىلىمدى قالاي العانىن، قانداي ادامدار وعان ۇستاز بولعانىن انىقتاۋ، ارينە، ۇلكەن شارۋا. «شيپاگەرلىك باياننىڭ» اۆتورى وتەيبويداق پا، جوق پا؟ بۇل جايلى ازدى-كوپتى ۇقساماعان كوزقاراستاردىڭ توبەسى كورىنگەنىمەن، پالەندەي الاۋىزدىق بايقالعان جوق.
ءوز ءتىلىن، ۇلتتىق مادەنيەتىن جاراتپاعان حالىق - حالىق بولىپ جارىماس. قازاق وزىنە، ءوزىنىڭ ەرتەدەن بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان مادەنيەتىنە، تاريحىنا ءوزى ۇڭىلە قاراپ، ءوزى يە بولماسا، البەتتە يە كوپ قوي. ۇلتىمىزدىڭ حالىقتىق مادەنيەتى زامان-زاماننان بەرى مارقايۋ، تۇلەۋ ۇستىندە ۇزاق عۇمىر كەشىپ كەلە جاتقانىمەن، ءوزىنىڭ نۇرلى ساۋلەسىن ۇلى دالاسىنا ءاردايىم تولىق ءتۇسىرىپ كەتە الدى ما؟ بىردە قارا تاسقىن سەلى، بىردە بوران-شاشىنى، قۇيىن-نوسەرى بار قۇبىلمالى زاماندا سول حالقىمىز جاراتقان ءتول مادەنيەتى تۇرماق، وزدەرىنە دە يە بولا الماي قالعان كەزدەرى دە جوق پا ەدى؟ «شيپاگەرلىك بايانعا» تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭىز، اۆتوردىڭ ءومىربايانى تولىق جازىلماعانىمەن، ونىڭ كىم ەكەنى، ءوڭ-ءتۇسى، وي-ارمانى، ەتكەن ەڭبەگى، جاساعان ورتاسى، باسىنان كەشكەندەرى، باۋىر-تۋىسى، اتاتەگى، ەل-جۇرتى، دوس-جارانى ورتاعا شىعادى. وتەيبويداق جاساعان زاماندا، شاپقىنشىلىق تۇس-تۇستان انتالاپ تۇرعان مەزگىل ەدى...
1994 - جىلى قىتايدا «شيپاگەرلىك بايان» مول تارالىممەن جارىق كوردى. بۇل كىتاپ دۇنيەگە قايتا كەلگەندە، قىتايداعى قازاقتار ولگەنى ءتىرىلىپ، وشكەنى جانعانداي بولىپ، شۇيىنشىلەگەن ەدى. نەگە دەسەڭىز، اسىرەسە قىتايداعى قالامگەرلەر مەن شيپاگەر-دارىگەرلەردىڭ نازارى كىتاپقا ەرەكشە اۋدى. ءاۋ باستا وعان ۇركە، كۇدىكتەنە قاراعان. وقىپ كورىپ، تاڭداندى دا، تامساندى. تۋعان حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن باق-جۇلدىزىنىڭ تالاي عاسىر اتتاپ، دۇنيەگە قايتا كەلگەنىنە - جۇلدىزى ءسونىپ جانعانداي بولىپ، قۋانىشتارىن جاسىرا المادى...
بۇل قولجازباعا العاشقى كۇمان-كۇدىك نەگە تۋدى؟ «بەس جارىم عاسىردان بەرى «شيپاگەرلىك بايان» سىندى وسىنداي ۇلى ەڭبەكتى جازعان ادامدى قازىرگە دەيىن بىردە-ءبىر ادام بىلمەگەن؟ جازۋشى، تاريحشى، ەتنوگراف، دارىگەرلەردىڭ قالامىنا قالاي ىلىنبەگەن؟ ءىشىنارا بوگدە تىلدەرمەن بىرگە قازىرگى جاڭا زاماننىڭ اتاۋلارى نەگە كىرىپ كەتكەن؟
مىسالى: «سىنايپىر مەرگەن» دەگەندەگى «سنايپەر» - اعىلشىن ءسوزى. كەيبىر دەرەكتەردىڭ ۋاقىت جاعىندا اۋىپ كەتكەن اعاتتىقتارى بار. مۇنىڭ سەبەبى قالاي؟ اۋرۋدىڭ قالاي پايدا بولۋ سەبەپتەرى مەن اسقىنۋى، ونى ەمدەۋ جولدارى ايتىلعانىمەن، ونى قولداناتىن دارىگەردىڭ رەسەپتى جوق. قولجازبا ورتەنگەندە، قالايشا وت رەسەپتىن عانا تاڭداپ كۇيدىرگەن؟ بۇل تۋىندىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى ساقتالماي، نە ءۇشىن قايتا-قايتا وزگەرىپ كوشىرىلگەن؟ وسىنىڭ ءبارى دە مۇمكىن ويدان قۇراستىرىلعان نارسە مە؟ الدە قازىرگى زاماننىڭ ءبىر جىلماعاي جىلپوسى ونان-مۇنان قۇراپ، جاماپ-جاسقاپ بيگە شىققالى ءجۇر مە؟..» - دەپ تە قالدىق. مۇنداي كۇدىك-كۇمان باستاپقىدا ءبارىمىزدىڭ دە قيالىمىزدى باۋراپ الىپ، قيىرعا تارتتى. «شيپاگەرلىك باياندى» ءبىر رەت وقىپ، كورگەن سوڭ، ءوزىمدى دە وسى وي مازالاي بەردى. قانىش پەن كۇدىكتىڭ قىلاڭى مەن بارانى تاعى دا تايتالاسىپ، قوسىلا شاپتى. قايتالاپ قاداعالاي وقىدىم. اينالامداعى قالامگەر، دارىگەر-شيپاگەرلەرمەن وي ءبولىستىم. سارتابان ساراپشىلار ورتاعا شىقتى. كىتاپتى كوكپارعا تارتقان كوك لاقتاي قىپ، قالاي كەرگىلەسەڭ دە، پارە-پارەسى شىقپاق تۇگىل، سان عاسىردا توزبايتىن، شىنايى شىمىر، عىلىمنامالىق كىتاپ ەكەنىن تانىدىق. مۇنداعى دەرەكتەردىڭ جۇيەلىلىگى، كەمەلدىگى، عىلىميلىعى جاعىنان وسى زامان دەڭگەيىمەن بوي تالاسا الاتىندىعىن بايقاستى ءبارى.
«شيپاگەرلىك بايانداعى» شيپالىق قاسيەتى بار ەمدىك دارىلەر شۇبىرتقىسىنىڭ ءوزى 1384 تۇردەن اسادى. شيپاگەر سونىڭ بارىنە قاداعالاي وي جۇگىرتىپ، ەمدىك قاسيەتىن باقىلاعان. قيلى-قيلى كەرەمەتىن تانىعان. قولىمىزعا تيگەن كىتاپتان امان قالعان شيپالىق ەمنىڭ ءوزى - 1050 ءتۇرلى. كىتاپتىڭ سوڭىنداعى تۇسىنىك بەرىلگەن، قازىرگى زامان تىلىنە اۋدارىلعان كونە سوزدەر مەن تەرگەۋ سيپاتىنداعى تايساپ الىنعان سوزدەر 1200گە جۋىق. مۇنان باسقا «شيپاگەرلىك باياننىڭ» تىلىندەگى فونەتيكالىق، لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى ءتىپتى وزگەشە. اۆتوردىڭ شيپالىق، ەمدىك دارالىعى مەنمۇندالاپ تۇر. كىتاپتاعى تاعى ءبىر تامساندىراتىن تابىس - ونداعى قولدانىلاتىن سانداردىڭ سىرى بولەكشە. شيپاگەر ادام دەنەسىندەگى مۇشەلەر ارقىلى سانداردى بەينەلەۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، حالقىمىزدىڭ ەجەلگى سان ساناۋ ونەرىنىڭ سورابىن سالادى. اۋىز، مۇرىن، كوز، قۇلاق، قول-اياق، باس سوزدەرى ارقىلى بارلىق سوزدەردى اتاپ، سولاردى قايتالاۋ، قوسىپ-الۋ، كوبەيتۋ تاسىلىمەن قالاعان ساندى بەينەلەۋدىڭ قاراپايىم اريفمەتيكالىق جولدارىن وزگەشە جۇيەگە تۇسىرگەن.
«شيپاگەرلىك بايان» تەگى كىمدىكى؟ ول قايسى حالىققا ءتان دۇنيە؟ سونىڭ باسىن اشىپ الۋ ءۇشىن، كىتاپتاعى سوزدىك، لەكسيكالىق، فونەتيكالىق، گرامماتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنە تالداۋ جاساۋعا تۋرا كەلەدى. «مەن - ورازدى، جيرلى جان ەكەم، ولايى حان قاسيەت جارلىق بويىنشا اتايى جازىلمىش «شيپاگەرلىك بايان» قازىنا اسمار: حان وزدەن ەكەنسىڭ»، - دەدى ماعان. اگار سىرقات ناۋقاسى كەجىگۋ بولماسا، تۇلعالىق ءبىتىسىم ءمىنسىز، ۇيالى بەرىك بولسا، حان قسياتتى جارلىق شىبىن جانشىق ورىندالماق. وندا مەن حان دەگەنىندەي ارتپالارعا نارتىڭ ءنان «شيپاگەرلىك دەستىر» تۋىلمىش، قالمىش، ارتپالار قىلاعان». كىتاپتاعى وسى ابزاستىڭ سوزدەرى قازىرگى زامان سوزدىك قورىمىزدان بوگدەلەۋ بايقالادى. مىسالى: ورازدى، جيرلى، اتايى، اسمار، وزدەن، كەجىگۋ، ۇيالى، بەرىك، نارتىڭ، قىلاعان دەگەن ەسكى سوزدەردىڭ ءتىلى ХV-ХVІ عاسىرلارداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ تىلىنە ۇقسايدى (ورازدى - باقىتتى، بولاشاعى بار، جيرلى - ىرىستى، كەشەنەلى).
«ورازدىنىڭ ۇلى وسەر،
جيرلىنىڭ قىزى وسەر،
كەنەلەيىن دەگەن جىگىتتىڭ،
جىلقى ىشىندە ەكى ارعىماعى تەل وسەر»
(شالكيىز)
***
«جەل، جەل ەسەر، جەل ەسەر،
جەلكەندەيىن ساۋسىلداپ،
ورازدىنىڭ ۇلى وسەر،
ورىسىندە مالى وسەر»
(اقتانبەردى)
***
«ارقانىڭ قۇبا جولىندا،
ارىستان وينار شارق ۇرىپ،
اتايى (1) ەردىڭ تۇسىندا،
تۇلپارى تۇرار تارى ۇرىپ»
(شالكيىز)
***
«قالماقتىڭ ءبورى حانى كەلگەندە،
قالقانىڭ قاسى بۇلگەندە،
حاندار قالاعا قىلاعان(2) ،
سۇلتاندار سۋعا سۇلاعان،
قاز مويىندى حانىشا،
قالادا تۇرىپ جىلاعان...»
(جيەمبەت)
***
«بوستانى بار-دى تەرەكتىڭ،
بولاتى بار-دى بەرەكتىڭ،
توسىنداعى بولعان نارتىڭ (3) قورلاما،
توسىنداعى بولعان نارتىڭ قورلاسىن،
تابىلماستى كەرەك تە»
(شالكيىز)
***
«جات جەرلەرگە بارماي، ءوزىن تانىتپاي،
وزدەن (4) بولماي، بي بولماي،
اتانىڭ باتىر تۋعان ۇلىنا،
وندا جاتماق ۇسار ما!..»
***
«جاپىراعى جاسىل جاۋتەرەك،
جايقالماعى جەلدەن-ءدۇر.
شالۋلىعى بەلدەن-ءدۇر،
تورەنىڭ كەجىگۋ(5) ەلدەن-ءدۇر،
بايلاردىڭ ماقتانباعى مالدان-ءدۇر».
***
«ۇيالى(6) بەرىككە قوس ارتىپ،
سەن ەسەن دە، مەن ساۋدا،
ىرىسىمدى سىنايىن،
سەگىز قيىر شار تاراپتان ىزدەرمىن!»
(شالكيىز)
مىسالعا كەلتىرىلگەن جىراۋلار جىرىنداعى كونە سوزدەردى وتەيبويداق تا قولدانا بىلگەنىن كورىپ وتىرسىزدار. دەمەك، «شيپاگەرلىك بايانداعى» قولدانىلعان كونە سوزدەر - ءوز زامانىندا حالقىمىزدىڭ ادەبي تىلىنە كەڭ مولىنان قولدانىلىپ، زاماننىڭ وتۋىمەن، كونەرىپ، ارحايزمگە اينالىپ بارا جاتقان بايىرعى سوزدەر ەكەنىن، كۇمان-كۇدىكسىز مويىنداۋعا بولادى. مۇنىڭ ءوزى «شيپاگەرلىك بايان» ۇلتىمىزدىڭ ءتول تۋماسى ەكەنىن، سونىمەن قاتار اۆتوردىڭ تولىققاندى قازاق ەكەنىن، حالقىمىزدىڭ بايىرعى كونە سوزدەرىن ەركىن يەلەنىپ، مەڭگەرىپ جازعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
ەندى كىتاپتىڭ تەرگەۋ سيپاتىنداعى تايساپ الىنعان ەۆفەميزم (تابۋ) سوزدەرى دە ءجيى-ءجيى ۇشىرايدى. مىسالى: قوي (شوپان)، سەركە (باستارماق)، ەشكى (قاقالاق)، مىسىق (ءتۇن كورمەس)، جىلان (سۋماڭ)، ايعىر (ازىناماق)، تاۋىق (شاقىراۋىق)، ايۋ (ارباڭ)، تىشقان (سۋماڭ)، ءيت (ءشاۋىل-ايتاق)، قاۋىن (سەمىز كوك)، اياق (ءجۇرىم)، كۇندىز (جارىقتاۋىق)، ءتۇن (قارىقتاۋىق)، ساپارلاس (ءبىر جول)، جولبارىس (ايبار)، بوعاق (القىم ۇرىسى)، كوپشىل (ەلكوڭىل) سياقتى سوزدەر سونشاما كوپ قولدانىلعان. ەۆفەميزم (تابۋ) ءسوزى ەجەلدەن-اق، قازاق حالقىنىڭ سوزدىك قورىنىڭ قانىنا سىڭگەن. ال، وتەيبويداق «شيپاگەرلىك باياندا» تابۋ ءسوزىنىڭ قالايشا ەمىن-ەركىن قولدانعانى تاڭعالارلىق. بۇعان كىتاپتى زەرتتەۋشىلەر ءارتۇرلى بولجام ايتىپ ءجۇر. بايقاساق، اۆتور قازاق ءتىلىن سوزدىك قور، سوزدىك قۇرامىندا بار سوزدەردى پايدالانۋدان سىرت، ءوزى دە قازاق ءتىلىن بايىتۋ ءۇشىن، ءوز تۇسىنان دا ءسوز جاساعاندىعى كورىنىپ تۇر.
تىلىمىزدەگى بارلىق سوزدىك قوردىڭ يەسى، جاساۋشىسى - حالىق. ءارى سول حالىقتى قۇرايتىن - جەكە ادامدار. «شيپاگەرلىك باياننىڭ» تىلىندە زامان تاڭباسىن تانىتاتىن لەكسيكالىق دارالىق بار. وتەيبويداق - ءوز زامانىنىڭ شيپاگەرى عانا ەمەس، قوعامدىق، جاراتىلىستىق عىلىمىنان جان-جاقتى سۋسىنداعان عۇلاما عالىم ەكەنىن جازعان كىتابى بايقاتادى. ول - ءتىل مامانى، ۇلكەن ادەبيەتشى دەۋگە دە بولاتىنداي. «شيپاگەرلىك بايان» - بەس جارىم عاسىردىڭ بەلىن اتتاپ وتكەن كونە ءداۋىردىڭ مۇراسى. ونى دالەلدەيتىن مەديسينالىق، تىلدىك، تاريحي، ادەبي دەرەكتەر ۇلان-اسىر. ونىڭ تىلىندەگى كونە زاماننىڭ بەلگىلەرى مەن ءار ءتۇرلى مۇراگەرلەرى جاعىنان ەنگىزىلگەن سوڭعى ءداۋىر ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن تىلدىك ەرەكشەلىكتەردى اداقتاپ ايىرۋ - قيىننىڭ-قيىنى. بۇل كىتاپ (قولجازبا) دۇنيەگە كەلگەلى جەتى مارتە كوشىرىلگەن، تىلدىك جاقتان ءار داۋىردەگى مۇراگەرلەرى ءوز تۇسىنداعى تىلدىك ەرەكشەلىكتەرگە بەيىمدەگەنى بايقالىپ تۇرادى. مازمۇنى جاعىنان دا ۇزدىكسىز تولىقتىرىلعان سياقتى. وتەيبويداقتان قالعان ءتۇپنۇسقانىڭ كوپ رەت وزگەرىپ، تولىق ساقتالماۋى - تىلدەگى ءار قيلىلىق، كەيدە تۇرلىشە كۇدىكتى پىكىردىڭ تۋىلۋىنا سەبەپشى بولىپ وتىرعانداي.
شيپاگەر ەسىلدە، نۇرادا، تورعايدا، شالكودەدە، جاركەنتتە، قازاق دالاسىندا ەم جاساپ جۇرگەنىن ايتادى. دەمەك، وتەيبويداق «شيپاگەرلىك باياندى» قيالدان الىپ نەمەسە باسقا حالىقتىڭ شيپاگەرلىك تابىسىن كىتابىنا كوشىرە سالعان ەمەس. سۋ، وت، قۋاڭشىلىق، بوران (قۇيىن)، جەر سىلكىنۋ، سىرقاتتىق - التى اپات كەزىندەگى پەندەلەردىڭ مۇڭ-زارىن، ايانىشتى حالىن كورىپ شيپاگەر حالقىنا وسى ولمەس مۇراسىن قالدىرۋدى - وزىنە پارىز، ال ونى قۇپيا ساقتاۋدى - كەيىنگى ۇرپاقتارىنا قارىز ەتتى.
تۇرسىنالى رىسكەلديەۆ، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى
(«جاس قازاق» گازەتى، 2011.09.02)
