اكىم تارازي. ءانىم سەن ەدىڭ - اڭگىمە

سول جىلى كوكتەم ەرتە شىقتى؛ سول جىلى كوكتەمدە اۋىلداعى بوزبالا ءبىرى قالماي ءبارى عاشىق بولدى؛ سول جىلى كوكتەمدە اۋىلداعى بوزبالا ءبىرى قالماي ءبارى ءبىر قىزعا عاشىق بولدى. قىز اتى - ءلايلى. ديىرمەنشى اقمىرزانىڭ نەمەرەسى. بۇرىن قالادا وقىپتى. اپكەسىنىڭ قولىندا ەكەن. اپكەسى قايتىپ كەلگەن. بۇل دا ەرە كەلىپتى

اقپاننىڭ باس كەزىندە جەر قاپ-قارا ەدى. اۋىل ۇستىنەن دۇركىن-دۇركىن شاڭ-توزاڭ سۋىرعان الا داۋىل سوعىپ، بيىل قۇرعاقشىلىق بولادى دەگەن ۇرەي-سۇرەڭ ەل مازاسىن الىپ تۇرعان. سونداي ءبىر كۇنى ميراس ساباققا كەشىگىپ قالىپ، «ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ» كەلسە، كلاستاس جولداستارى دالادا، سەگىزىنشىنىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىندا ءۇيىرىلىپ تۇر ەكەن. ءبارىنىڭ بەت-ءجۇزى الاۋ-جالاۋ. ءبارىنىڭ ىشىنە وت ءتۇسىپ كەتكەندەي. كوزدەرى جايناپ، وزدەرى ەلەڭدەسىپ قالىپتى.

ادەتتە بالالار (بۇلار وزدەرىن ءالى «بالا» دەيتىن) جامىراسىپ امانداساتىن. بۇل جولى ميراستى ەشكىم كورمەدى. كورسەە دە ەلەمەدى. ءاتىمجان دەگەن بالا قوران دەگەن بالاعا قاراپ تاڭىرقاپ باسىن شايقادى. قوران دەگەن بالا قالەن دەگەن بالاعا قاراپ تۇرىپ تاڭدايىن تاق ەتكىزدى. تاق ەتكىزدى دە باسىن شايقادى. «كەرەمەت!» دەگەنى. ءۇزىنتۇرا نامەتقازى مەن قورتىق ءالمۇقان تەرەزەگە ءۇڭىلىپ قالىپتى. ميراستىڭ و كەزدە مىنەزى تەز، قيمىلى شاپشاڭ ەدى، بەيقام تۇرعان نامەتقازىنى كەرى لاقتىرىپ تاستاپ، تەرەزەنىڭ قاڭىلتىر ەرنەۋىنە ءوزى جارماستى.

كلاستاس جولداستارىنىڭ مۇنشا نەگە ابىرجىعانىن سوندا بىردەن تۇسىنگەن. ەڭ سوڭعى پارتادا قىزىل كويلەكتى بەيتانىس قىز وتىر ەكەن. سول جەردە تۇرعان جىگىتتەردىڭ ءارقايسىسىنداي-اق ميراس تا بۇل قىزدىڭ نەسى ادەمى دەپ تالداۋ جاساپ، ءمانىن ۇعىنىپ جاتقان جوق، كوردى دە، ءتۇسىندى، ءتۇسىندى دە، عاشىق بولدى. عاشىق بولدى دا، تەلمىرىپ قاراپ قالعان. كارىموۆ اعاي شاشى جالبىراپ جەتىپ كەلىپ، قولىنداعى جىڭىشكە اق تاياعىمەن ميراستىڭ كوزى تۇسىن اينەكتىڭ ارعى جاعىنان نۇقىپ قالماسا، ميراس سول تەلمىرگەن قالپى تەلمىرىپ تۇرا بەرمەك.

ءاتىمجان ەكى بەتى شيقانداي ءدوپ-دوڭگەلەك جىگىت ەدى. سول:

-اپىر-اي! - دەپ تاڭداي قاعىپ، باسىن تاعى شايقادى. بۇل قىلىعىنا ءوزى دە ىڭعايسىزدانىپ قالعان. سونى جۋىپ-شايماق بوپ:

-بەستىبايدىڭ جيرەن قاسقا دونەنىن ايتام دا... شىركىن ۇشقان قۇسقا جەتكىزبەيدى-اۋ، جەتكىزبەيدى! - دەدى. ماسەلە جيرەن قاسقادا ەمەس، ماسەلە باسقادا ەكەنىن جىگىتتەردىڭ ءبارى ءتۇسىندى. جىگىتتەردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىنە سىر بەرمەي، ءار نارسەنى ءسوز ەتىسىپ، تاراسىپ كەتكەن.

* *

و كەزدە «مادەنيەت» كولحوزى ءجۇز ەلۋ ۇيدەن اسپايتىن. ءۇش كوشە ەدى: «ۋكراين كوشەسى»، «ورتا» كوشە، «مەكتەپ» كوشەسى. تاۋ جاقتا شاشىراپ وتىرعان بەس-التى ءۇي «قوتىر كوشە» اتالاتىن. سول «قوتىر كوشەدەن» ءسال ارىرەكتە بيىك توبە بارتىن. سول توبەگە اۋىلدىڭ اقساقال-قاراساقالدارى، قاتىن-قالاش، بالا-شاعا تۇگەل جينالىپ، اق قارا باس قوي سويىپ، قۇدايدان جاڭبىر تىلەسىن. ميراستىڭ ءلايلىنى انىقتاپ جاقىن كورۋى سول جيىن ءۇستى. قىزىل كويلەك كيىپتى. ءوزى اپپاق، كوزى الاقانداي، ءمولدىر ەكەن. بۇل اۋىلداعى بۇرىن كىسىمسىپ جۇرەتىن «ءوزىمىزدىڭ قىزدار» نوكەر بوپ، ءلايلىنىڭ سوڭىنا ەرىپتى. ءشاشباۋىن كوتەرۋشى عانا بولىپ قالعان. وزدەرى ءوڭسىز، ۇسقىنسىز ەكەن عوي! ءبىرىنىڭ مۇرنى تىم تاڭقى، ءبىرىنىڭ كوزى تىم قىسىق، ءبىرىنىڭ اياعى تىم قيسىق ەكەن عوي. ءلايلى بولسا جۇرت كوزىنىڭ وزىنە سۇقتانا قادالاتىنىن سەزەتىن سياقتى، سىناپتاي جۇيتكىپ ءبىر ورىندا تۇرمايدى. جۇگىرىپ انا توپقا ءبىر بارادى، مىنا توپقا ءبىر كەلەدى، كوزى جالت ەتىپ، ءار جىگىتتىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ، ادەيى وت تاستاپ كەتەدى. جوقتان وزگەگە كۇلە بەرەدى. جۇرت الدىنا شىعىپ، ويىن كورسەتىپ جۇرگەندەي.

ءاتىمجان ءدوپ-دوڭگەلەك، قىپ-قىزىل بەتى بۇرىنعىدان دا دوڭگەلەنىپ، بۇرىنعسىناندا قىزارا تۇسكەن، كوزى جايناپ، ەسەڭگىرەپ قالعان ميراستىڭ قاسىنا تاياپ كەپ، ەسەڭگىرەگەن قالپى:

- اپىر-اي! - دەپ تاڭدايىن تاق ەتكىزدى.

- و نە؟ - دەپ ەدى ميراس. «اپىر-ايدىڭ» نە ەكەنىن بىلگىسى كەپ سۇراعان جوق، جاي سۇراي سالعان. ءاتىمجان دا ءوزىنىڭ «اپىراي» دەپ قالعانىن، «اپىرايدى» نەگە ايتقانىن ەندى ءتۇسىنىپ قاپ، سونىسىنا قىسىلىپ، ءسوزدى بۇرىپ كەتتى.

- بەستىبايدىڭ جيرەن قاسقا دونەنىن ايتام دا، ۇشقان قۇسقا جەتكىزبەيدى-اۋ، جەتكىزبەيدى! - دەدى. ءاتىمجان جىلقىشىنىڭ بالاسى ەدى. ات دەسە ولەتىن. ميراس ونى ءتۇسىندى. ءتۇسىندى دە ۇندەگەن جوق. «سولاي-اق بولسىن، بەستىبايدىڭ دونەنى-اق بولسىن!» دەدى دە قويدى.

ءلايلى ميراستى دا جاناي ءبىر ءوتتى. جالىت ەتىپ قاراي ءبىر ءوتتى. «مەن ساعان دا ۇنارمىن. قالاي ۇناتپاسسىڭ!» دەپ ءوتتى. جاسى ون التىدان جاڭا اسقان، تۇتانۋعا دايار تۇرعان، كوزى الاقانداي سۇڭعاق بويلى، سۇر جىگىتتىڭ كەۋدەسىنە ادەيىلەپ شوق تاستاپ كەتتى. ءسويتتى دە ءوزى اۋىل مەن توبە اراسىنداعى سايعا بەتتەدى. سوڭىندا «كانيزاكتارى».

سول كۇنى كەشكە قۇدايدىڭ كۇنى اعىل-تەگىل قۇيسىن كەپ، قۇيسىن كەپ. اللا تاعالانىڭ اق نيەتى اقتارىلىپ ءبىر كەتسە كەرەك. كۇن جاۋدى. ەكى كۇن جاۋدى. اپتا جاۋدى. اق جاۋىننىڭ ءوزى.

ميراس بۇل جىلى قىستاي كىتاپتى كوپ وقىعان. بۇرىن بار ءومىرىن اسكەري قىزمەتكە ارنايمىن دەپ جۇرگەن بالا جىگىت بۇل كەزدە وفيسەر مەن اقىننىڭ قايسىسىن قالارىن بىلمەي دال بولدى. التى كۇندە جەر ەزىلىپ، مىلجا-مىلجا بولدى. ميراس التى كۇن ۇيدەن شىقپادى. جىلى تونعا ورانىپ جاتىپ اپ، كىتاپ وقىدى. اباي تاۋسىلدى. ناۋاي تاۋسىلدى. جامبىلدىڭ قالىڭ تومىن ءتىنتىپ شىقتى. ماحاببات جايلى ايتىلمايدى ەكەن. ساراڭ. ءالسىن-ءالسىن ءوزى دە وتىرىپ، ولەڭ جازدى. ونىڭ كوزى. «ءبىر سەن. سەنەن باسقا ەشكىم ەمەس». گۇلگى عاشىق بولعان بۇلبۇلداي. «كۇن دە، اي دا سەن». «سەنسىز ءومىر قاراڭ». جۇرەك. جۇرەك، ارينە، كۇيىپ-جانادى. وعان، ارينە، ەم جوق. داۋا جوق. «ەم تەك سەن عانا». «داۋا تەك سەندە عانا». ولەڭ جازادى. ءتاپ-ءتاۋىر-اق. توگىلىپ-اق وتىرعانداي. قايتا وقىسا ۇنامايدى. جىرتىپ تاستاي-دى. قايتا جازادى. «ءومىرىم تۇنەك ەدى. كۇن ىزدەپ ءجۇرۋشى ەم. كۇنىم سەن ەكەنسىڭ عوي!» «جالت ەتىپ قاراپ ءبىر وتكەن كەزىڭ، ۇمىتارمىن با! ولە-ولگەنشە جادىمنان كەتپەس. ولسەم وزىممەن بىرگە كەتەر. مەن ولسەم دە ول ولمەس». «مەن جارالى جولبارىس ەم، سەن كيىكتىڭ لاعى!» جوق، بۇل بولمايدى. بۇل پۋشكين ەكەن. ميراس وزىنەن-ءوزى تۇنجىراپ، قاتۋلاندى. بۇل دۇنيەدە ونى ەشكىم تۇسىنبەيدى. ول - جالعىز. ول - جارالى جولبارىس. جاراسىن جالاپ، جالعىز جالعىر. تۇسىنەر جالعىز - تەك سول. نەگە جالعىز، بۇل ومىردەن نەگە ءتۇڭىلدى؟ و جاعىن ءوزى دە بىلمەيدى. ءتۇڭىلدى. جالعىز. جارالى. بار بولعانى سول. ءومىر بولسا: «ءومىر ءوتىپ بارادى قۇرى بەكەر، امال جوق وعان قارسى قايرات ەتەر. ءوستىپ ءجۇرىپ گۇلدە سولار. كۇن دە سونەر». جو-جوق! بۇل بولمايدى. قايدان شىققان كۇيرەكتىك. «و، ميراس! قايراتقا ءمىن، قاجىرلى بول!»

ءتۇن بالاسى ۇيقى جوق. كوزى ءىلىنىپ كەتسە، سونى كورەدى. تۇسىندە ول ومىردەگىدەي جادىراپ، جارقىلداپ جۇرمەيدى. ۇياس. مۇڭلى. ءسۇزىلىپ قارايدى. تىزەسىن قۇشاقتاپ جىلاپ وتىرادى. قايعىدان ءوڭى سۇپ-سۇر. قولىن سوزادى. قولىن سوزىپ، قاراڭعىعا شەگىنە بەرەدى.

ميراس تا جۇرەگى ەزىلىپ، جىلايتىن بولار. جاستىعى دىمقىل بولىپ قالادى. تۇسىندە سويلەيتىن بولار. ايعايلاي ما ەكەن؟ ءبىر رەت ويانسا، ماماسى باس جاعىندا ماڭدايىن سيپاپ وتىر.

- نە بولدى، قالقام؟ شوشىدىڭ با؟ ماڭدايىڭ ىستىق قوي. اۋىرىپ قالدىڭ-اۋ! - دەيدى. ميراس قاتتى قىسىلدى. ماماسى سەزىپ قويمادى ما ەكەن، بۇل ۇيىقتاپ جاتىپ ونىڭ اتىن اتاپ قويمادى ما ەكەن؟

كوكتەمگى كانيكۋل دا ءبىتتى، جاۋىن دا تىيىلدى. ۋادەلەسكەندەي. و كەزدە كولحوزدا «مادەنيەت سارايى» تۇگىل جاي كلۋب جوق-تىن. ويىن-ساۋىق، جيىن مەكتەپتىڭ داليعان دالىزىندە وتەتىن. الماتىدان ارتيستەر كەلىپتى. اۋىل تۇگەل مەكتەپكە جينالىپتى.

كۇن باتا ميراس دالاعا شىقتى. ءوڭى قۋارىپ، السىرەگەن. سونى ءوزى سەزەدى. سول حالى وزىنە ۇنايدى. بۇلاردىڭ ءۇيى مەن مەكتەپ اراسى جاقىندى. ءوزىنىڭ قۋقىل-ءالسىز قالپىن بۇزىپ الماۋعا تىرىسىپ، ابايلاپ باسىپ مەكتەپكە جەتتى.

مەكتەپ ادامعا اۋزى-مۇرنىنان لىق تولى ەكەن. ەسىك-تەرەزەلەردەن بالا-شاعا اقتارىلىپ توگىلەدى. ميراس جۇرتپەن يتەرىسىپ، جۇلقىسقىسى كەلمەدى. وزىنە ۇنايتىن ءوزىنىڭ ءالسىز-قۋقىل قالپىن بۇزبادى. «ءلايلى وسىندا شىعار. جۇرتتىڭ ەڭ الدىندا وتىرعان شىعار» دەپ ويلادى. مەكتەپتى اينالىپ، سەگىزىنشى كلاستىڭ تەرەزەسىنە باردى. شام جانىپ تۇر ەكەن. و كەزدە اۋىلدا ماي شام جاعاتىن. ەڭلىك بوپ، كەبەك بوپ كيىنىپ العان ارتيستەردى كوردى. كوزى سىعىرايعان ەڭلىك ەرنىن بوياپ تۇر ەكەن. ميراس جيىركەنىپ، تەرىس اينالدى. كوڭىلى بۇزىلىپ، ۇيگە كەتىپ قالدى.

ءوز بولمەسىنە كىرىپ شام جاقتى. ارى وتىردى، بەرى وتىردى، كىتاپ وقىماق ەدى، وقي المادى، ولەڭ جازباق ەدى، «ايىم-كۇنىمنەن» اسا المادى، جىرتىپ تاستادى.

سوندا بارىپ رومان جازۋعا بەكىنگەن. ءبىر ساتتە يدەيا دا، سۋرەتتەر دە تۇيدەك-تۇيدەگىمەن، تىزبەك-تىزبەگىمەن قوزعالىپ كەتتى. ءجۇرىپ بەردى.

ءبىر باي بولادى. بايدىڭ اي مەن كۇندەي قىزى بولادى. اتى - ءلايلى. بايدىڭ جىلقىشىسى بولادى. اتى - ساۋران. ادال، قايراتتى ەر جىگىت. لايلىگە عاشىق. ءلايلى دە وعان عاشىق. ەكەۋى ايلى تۇندە اۋىل سىرتىنداعى وزەندى سايدا كەزىگەدى. سىرلاسادى. ءلايلى جىلاپ جىبەرەدى. بەتىن جىگىت توسىنە باسادى. اكەسى مۇنى حان تۇقىمىنا بەرمەك ەكەن. سونى ايتادى. ساۋران: «قاشايىق!» دەيدى. «قايدا؟» «قىرعىزعا. ناعاشىما!» دەيدى ساۋران. تىلەۋلەس اپا-جەڭگە، دوس-جولداستىڭ كومەگىمەن ەكەۋى كوتەنۇزبە اسۋىنان اسىپ، سۋسامىرعا بەت الادى.

قوش سونىمەن ەكى عاشىق قىرعىز ەلىن پانالاپ جاتسىن. سو كەزدە ارقادا سەرپىندى ءدۇبىر باستالعان ەدى. ەدى. ورتا ءجۇز ىعىسىپ كەلىپ، ۇلى جۇزبەن تىزە قوستى!

ءبىر وتىرعاندا-اق روماننىڭ ءبىر تاراۋى جازىلىپ قالعان. داپتەردىڭ ون ەكى پاراعى تۇگەل تاۋسىلىپ، جاڭا داپتەر تابىلماي قالماسا، ەكىنشى تاراۋ دا ەڭسەرىلەتىن. جازعانىن وقىپ ەدى. ۇنادى. كوزى بال-بۇل جانىپ، ءوز-وزىنەن كۇلىمدەپ قاراڭعى دالاعا شىقتى.

* *

كوزىن جۇمسا، كورەتىنى ءلايلى. كوزىن اشسا، كوڭىلىنە ءلايلى دەگەن ءسوز ورالادى. كىتاپ بەتىن اشسا، بارلىق ءسوز تۇتاسىپ كەلىپ ءلايلى دەگەن ءسوز قۇرايدى. قارا پارتانىڭ بەتى تەڭبىل-تەڭبىل: «ءلايلى، ءلايلى» دەپ جازا بەرىپتى، ونى ءوزى دە اڭعار-مايدى.

ءلايلى بولسا اۋىلداعى بوزبالانى تۇگەل «دەرتتى» قىلدى. تۇگەل ەسىنەن اداستىرىپ، ماڭگىرتىپ جىبەردى. كۇن باتسا جوعارى كلاس وقۋشىلارى مەكتەپكە جينالادى. 8-مارت، ايەلدەر كۇنىنە ارنالعان ويىن-ساۋىق كەشىن وتكىزبەك. سوعان ازىرلىك. بۇرىن رەپەتيسيا دەسە، ات-تونىن الا قاشاتىن جىگىتتەر ەندى اينالشىقتاپ، مەكتەپتەن شىقپايدى. سەگىزىنشى كلاس كەڭ. سوندا جينالادى. پارتالاردى قابىرعالارعا تاقاپ قويىپ، ورتادان اشىق الاڭ اشادى. ونەرسىز دەگەن جىگىتتىڭ ءوزى قولىنا دومبىرا العان. ميراس اككوردەون تارتادى. ءان ايتادى.

ءبىر-بىرىنە ەشتەڭە دەمەسە دە جىگىتتەردىڭ ءبارىنىڭ كۇتەر شاعى بىرەۋ. ءلايلىنىڭ كەلۋى. ءلايلىنىڭ ورتاعا شىعىپ بيلەۋى. ءلايلى «نوكەرلەرىن» ەرتىپ كەلەدى. وتىرادى. وركەستر ءبىر-ەكى كۇي تارتادى. سوسىن ءلايلى شىعادى. تايسالمايدى. بيلەي جونەلەدى. سول كەزدە جىگىتتەردىڭ كوزىن كورسەڭ.

ول ۋاقىتتا مەكتەپتەردە وقۋشىلار از بولۋشى ەدى. قىز بالالار تىم سيرەك كەزدەسەتىن. بەسىنشى-التىنشى بىتىرە مە، بىتىرمەي مە، «ورنىن تاۋىپ» كەتەتىن. جوعارعى كلاس وقۋشىلارىنىڭ كوبى ەرەسەك. قوران مەن حانمالىك جيىرمادان اسقان، كەكسە. ءلايلى كەلگەلى جىگىتتەر ەكى توپقا بولىنگەن دە، ەكى توپتىڭ باسىندا سول ەكەۋى. لايلىگە نەگىزگى ۇمىتكەر دە سول ەكەۋى. حانمالىك مەكتەپ كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى. قوران وقۋشىلار كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى. حانمالىك كاۆكازدىق ءتارىزدى: شاشى، قاسى قالىڭ، مۇرنى ۇلكەن، بادىراق كوزدى، ءىرى، قايراتتى جىگىت. قوران - نازىكتەۋ، جۇقا. تولقىندى قارا شاشتى، كۇلىم قاققان سۇيكىمدى. حانمالىك - ءور، اشىق ايقايدىڭ ادامى دا، قوران - قۋلاۋ، جاتىپ-اتار.

ميراس ۇلاردىڭ ەكى توبىندا دا جوق. ميراس بۇلاردىڭ ەسەبىندە جوق. ول ءالى بالا. ون التىدان جاڭا عانا اسقان. ءوزى ءجىپ-جىڭىشكە، نازىك، سيديعان. بۇدان جاس شاعىندا پىسىق، بۇزىق، شاقارتىن. ونىنشى كلاسقا وتكەلى ۇياڭ. جۇرتقا كوپ جولامايدى. ەرتەلى-كەش ۇيىندە جاتىپ الادى. ولەڭ ايتقاندا، اككوردەون تارتقاندا قىزاراقتاپ كوزى جاساۋراي بەرەدى. ميراس ەكى توپتىڭ دا ەسەبىندە جوق. وزىمەن-ءوزى. ءوز سەزىمىمەن ءوزى. بيلەپ ءجۇرىپ نەمەسە جايشىلىقتا جانىنان جاناي وتە بەرىپ ءلايلى تۇڭعيىق كوزدەرىمەن بەرىلە قارايتىن. ميراس سوعان ءماز. جۇرتتىڭ بارىنە ءلايلىنىڭ سولاي قارايتىنىن ميراس بىلمەيتىن. سەزبەيتىن. كورمەيتىن. ءبىر رەت، رەپيتيسيادان سوڭ، جىگىتتەر دالادا تۇرىپ كوپ كۇجىلدەستى. اككوردەونىن ۇيىنە اكەپ تاستاپ، ميراس سىرتقا شىققان. جىگىتتەر ءالى كۇجىلدەسىپ تۇر ەكەن. بۇل جاقىنداي بەرگەندە سارت تا سۇرت توبەلەس باستالىپ كەتتى. ءبىر توبى قاشا سوعىستى، ءبىر توبى قۋا سوعىستى. مەكتەپتىڭ ارعى جاعىنداعى قالىڭ اعاشتىڭ ءىشى تاسىر دا تۇسىر، ايعاي، بالاعاتقا تولىپ كەتتى. بۇرىندا مۇندايدى ءوزى ۇيىمداستىرىپ جۇرەتىن ميراس سەلت ەتكەن جوق. كوشەدە جالعىز ءوزى تۇردى-تۇردى دا، ۇيگە قايتتى. ەرتەڭىنە بالالاردىڭ كوبىنىڭ كوزى-باسى كوگەرىپ شىعا كەلىپتى. ميراس: «نەگە؟» دەپ ەشكىمنەن سۇرامادى. ەكى توپ قىرقىسىپ، قوران قولى جەڭىلىپ، «بۇدان بىلاي لايلىگە قاراي اياعىن قيا باسپاۋعا سەرت بەرىپ» تىنعانىن ميراس بىلمەدى. ءلايلىنىڭ بەينەسى جەتەلەپ، تاراۋدان تاراۋعا، قىردان قىرعا اسىرا بەردى. رومان قالىڭداي ءتۇستى. ون داپتەر لىق تولدى.

* * *

بۇگىن دە كەش جاتقان، سوندا دا كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المادى. دوڭبەكشىپ كوپ كۇرسىندى، ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ، شام جاقتى، ولەڭ جازدى.

تالىقسىپ ۇيىقتاعان. ءتۇس كورىپتى. كورگەنى سول ءلايلى. ءموليىپ قارايدى. سىرت جاعى تۇنەك قاراڭعى ەكەن دەيدى. سوعان شەگىنىپ بارادى. ميراسقا قول سوزادى. جىگىت جۇرەگى ەلجىرەپ، ەزىلىپ جىلارمان حالگە كەلگەن.

ەرتە وياندى. ۇيقى شالا. دالاعا شىقتى. تاڭ جاڭا اتقان.. شىعىس جاق ورتەنىپ تۇر ەكەن. كولحوز كەڭسەسىنىڭ الدىنداعى قارا قۇلاق راديو قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ گيمنىن ويناپ تۇر. گيمندى ەستىگەن سايىن ميراستىڭ كوز الدىندا ءوزى كورمەگەن الىس شىعىستاعى تىستەي اپپاق التايدىڭ اق شىڭدارى ەلەستەيتىن. قازاقستاننىڭ كۇنى سول ارادان كوتەرىلەتىن ءتارىزدى.

ميراس مەكتەپتەن ءوتىپ، مەكتەپ الاڭىنداعى كوسەمدەر ءمۇسىنى بار الاڭنان ءوتىپ، قالىڭ اعاشتى باۋدىڭ اراسىنان ءوتىپ، ارعى بەتكە شىقتى. ول جاقتا «الپىس گەكتار» دەپ اتالاتىن قىزىلشا ەگىلەتىن تەپ-تەگىس دالا بار. باق اراسىن شاعىن سۋلى توعان ءبولىپ جاتىر. ميراس مايكىسىن شەشىپ، بەلۋارىنا شەيىن جۋىنىپ الدى.

تەمىر جول استىنداعى ءۇشى-قيىرسىز جازىق ءجازيرا دا، قىستان قالعان ءشوپ مايالار دا، قىرعىزستان جاقتان كورىنگەن «شولاق پوەز» دا مۇنارتىپ، وڭتۇستىكتەگى تاۋ شىڭدارىنا كۇن نۇرى ءتۇسىپتى. اق شىڭعا شاعىلىسقان كۇن نۇرىمەن بار دۇنيە قۇلپىرىپ سالا بەرگەن.

تۇندە جازعانى شالبارىنىڭ قالتاسىندا ەكەن. الىپ وقىدى. جانە وقىدى. «نەگە سەن مۇڭاياسىڭ، ەلەس بەرىپ». مىنا عاجايىپ تاڭدا، كەۋدەسى تولعان كۇمبىرلەگەن كۇي-سەزىمنىڭ قاسىندا مىنا جول، مىناۋ ولەڭ شىنار مەن شىڭداردىڭ كولەڭكەسى ىسپەتتى اڭعارىلدى. سىر قۇيىلعان اق قاعاز سول ارادا پارشا-پارشا بولدى.

سوناۋ قاراۋىتقان كەڭ شاتقال ويراندى اتالادى. جىگىت سوعان قاراپ ءبىراز تۇردى. تۇردى تۇردى دا، ورنىنان ۇمتىلا قوزعالىپ، ۇيىنە قاراي ەنتەلەي جونەلدى. روماننىڭ كەلەسى تاراۋى «ويراندى» اتالماق. بۇلار پانالاپ جۇرگەن قىرعىز اۋىلىن كەشە قازاقتار شاۋىپ كەتكەن. بەتكە ۇستار قىز-جىگىتتى بايلاپ-ماتاپ الىپ كەتكەن. سولاردىڭ ىشىندە ساۋران دا بار. ءلايلى اۋلاقتا ەدى. بولعان سۇمدىقتى ەسىتي سالا اتقا ءمىندى. كوتەنۇزبەدەن قايتا استى. ارىدى، شالدىقتى. الاتاۋدىڭ قازاق جاعىنداعى كۇنگەي شاتقالعا جەتتى. حان ورداسىن وسى ارادان تاپتى.

كوسىلگەن الاڭدا ەلۋ-الپىس اق ءۇي تىگىلىپتى. ماڭايداعى قىرعىز-قازاق تۇگەل جينالىپتى. الاڭقايدا اياق-قولدارى كىسەندەۋلى ءجۇز جىگىت، ورىمدەي ءجۇز جىگىت تىزەرلەپ وتىر، شىجىعان كۇن استىندا. توبە باسىنا تاق قويىپ حاننىڭ ءوزى جايعاسىپتى، نوكەر-ۋازىرلەرىنىڭ ورتاسىندا. اراسىندا ءلايلىنىڭ اكەسى بار. تىزەرلەگەن ءجۇز تۇتقىننىڭ ءبىرى - ساۋران. حان ءىنىسى قىنابىنان قىلىشىن سۋىردى. سودان ءارى ءداتى شىداپ جازا الماي، ميراس دالاعا شىعىپ كەتتى. ساسكە بولعان ەكەن. ەسىك الدىنداعى كولەڭكەدە ماماسى وتىرىپتى. الدىندا تۇرەگەپ تۇرعان مولداشقا:

-ميراس ۇيىقتاپ جاتىر. وياتپاي-اق قوي، - دەي بەرىپتى. ميراستى كورىپ، مولداش قۋانىپ كەتتى.

-مىنە، شىقتى عوي! - دەپ بۇعان قاراي تۇرا ۇمتىلدى. مولداش - جەتىم جىگىت. ديىرمەنشى اقمىرزا اسىراپ العان، لايلىلەرگە جاقىنسىماق. قيىق كوز، تىرتىق ماڭداي، جۇقا جىگىت. بالالار ونى «جىلاۋىق» دەيدى. جىلى ءسوز ايتىپ، تاماق بەرگەن ۇيدىڭ قىزمەتىن تىندىرىپ، قونا كەتەتىن ادەتى بار. اس-سۋى مول، اكەسى كولحوز باستىق ميراستىڭ ۇيىنە ۇيىرسەك. ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ، ميراستىڭ اينالاسىنان شىق-پايتىن. سول مولداشقا ميراستىڭ كوڭىلى بۇگىن ەرەكشە ءتۇستى. بولمەسىنە ەرتىپ كىرىپ، جان بالاسىنا بىلدىرمەي جۇرگەن سىرىن اشتى - ون ءبىر داپتەر روماننىڭ قولجازباسىن كورسەتتى. بىرنەشە ساعات وتىرىپ، ەرىنبەي-جالىقپاي وقىپ بەردى.

وزدىگىنەن ءومىرى كىتاپ وقىپ كورمەگەن مولداشتىڭ سىعىر كوزى جىلتىراپ كەتتى:

-جۇدا تەگى، مىناۋىڭ سۇمدىق ەكەن! - دەدى. تاڭدايىن تاق-تاق قاعىپ، باسىن شايقاپ كوپ وتىرعان. سوسىن ۇيىنە كەتكەن، ءبىرازدان سوڭ قايتىپ ورالدى. جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىشتى، ەلىرىپ العان.

- ءجۇر تەز، جۇدا تەگى! - دەيدى.

- ە-ە، قايدا؟

-ءبىزدىڭ ۇيگە! تالعات كوكەمە ايتىپ ەم، جۇدا تەگى، اكەلسىن، ماعان وقىسىن دەدى، - دەيدى

«تالعات كوكەسى» ديىرمەنشى اقمىرزانىڭ كىشى ۇلى. فيزيكا مۇعالىمى. اقمىرزانىڭ ءوزى تاۋ بوكتەرىندەگى ديىرمەننىڭ باسىندا تۇراتىن دا، وسى اۋىلداعى جاپا-جالعىز شاتىرلى ۇيدە تالعات تۇراتىن. ءلايلى قازىر سونىڭ قولىندا. مولداشتىڭ مىنا قىلىعىنا قىسىلىپ ىزا بولسا دا، ءلايلىنى ءبىر كورۋ باقىت، سول ءۇشىن كەلىستى. داپتەرلەرىن قولتىعىنا قىسىپ، مولداشتىڭ سوڭىنان ەردى.

* * *

وسى جەرگە كوشە سالدىرىپ، كولحوز ۇيىمداستىرعان اقمىرزانىڭ ۇلكەن ۇلى بەكزات، ءلايلىنىڭ اكەسى. جۇرت ونى اۋزىنان تاستامايدى. «لاۋلاپ تۇرعان وت-جالىن ەدى» دەسەدى. ءور، وجەت جىگىت بولعان ەكەن. ءلايلى دۇنيەگە كەلگەن جىلى ءۇشتى-كۇيلى جوعالىپتى. سودان سوعىس باستالدى، سوعىس ءبىتتى، ودان حابار-وشار جوق. اۋىلداعى ءۇش كوشە، ەڭسەلى مەكتەپ، بىتپەي قالعان ارتەزيان قۇدىعىن «بەكزاتتىڭ كوزى عوي!» دەپ، كەمسەڭدەپ وتىرعان كەمپىرلەردى ميراس تالاي كورگەن. سوندىقتان دا بەكزاتتىڭ شاتىرلى ۇيىنە ميراس قۇرمەتپەن قارايتىن. ەندى مىنە، سول ۇيگە بارماق. مۇعالىم تالعاتقا قولجازباسىن وقىماق. ابەس. ابەستىك. ۇيات ءىس. ءبىراق تۇسىنىكسىز ءبىر كۇش بۇنى جەتەكتەي جونەلدى. دەدەكتەتىپ تالعاتتىڭ الدىنا الىپ كەلدى. كۇن كەشكىرىپ قالعان كەز ەدى. بەكزات ۇيىنىڭ الدىندا ءبىر كارى كەمپىر وت جاعىپ وتىر ەكەن. ميراستىڭ بەتىنە سىعىرايا قاراپ الدى دا:

-بۇل قاي بالا؟ - دەپ سۇرادى.

- اپا، بۇل كولحوز باستىعىنىڭ بالاسى -عوي دەدى مولداش.

- ە-ە، اينالايىن، كەل، كەل، - دەدى كەمپىر. سويدەدى دە كۇرسىنىپ قالىپ: - بەكزاتىم ءتىرى بولسا، كانەكي! - دەدى. ميراس قىسىلىپ قالدى. «بەكزاتىم ءتىرى بولسا، سەنىڭ اكەڭ بۇل كولحوزعا باستىق بولار ما ەدى!» دەگىسى كەلگەنىن اڭعار-دى. ءسويتىپ كۇيزەلىپ تۇرعاندا:

ا-ا، قۇلدىبايەۆ! - دەگەن ءۇن ەستىپ، جالت بۇرىلدى. تالعات مۇعالىم ەكەن. ۇيدەن شىعىپ، بيىك تەكپىشەكتە تۇرىپتى. سوعىستان ءبىر اياعى كەم. قوس بالداققا سۇيەنىپ جۇرەدى. ميراس، تەز بۇرىلىپ، مۇعالىمنىڭ قاسىنا تەز تايانا بەرىپ، ابىرجىپ تۇرىپ قالدى. تالعات بۇعان تەسىلە، سىناپ قاراعان. ءوڭى وزگەرىپ كەتىپتى. «وسى سەنسىڭ بە، سەن ەمەسسىڭ بە؟» دەيتىندەي. سولاي ءبىر ءسات تۇردى دا:

- ال، ءجۇر! - دەپ ءوزى ۇيگە قايتا كىردى.

- ءجۇر! - دەدى مولداش تا.

بەكزات ءۇيىنىڭ بولمەلەرى كوپ ەدى. سونىڭ بىرىنە جايعاسىپ وتىرىپ الىپ، ۇشەۋى قولجازبا وقىدى ميراس شابىتتانىپ، قىزىنىپ وقىدى. تالعات پەن مولداش ءۇن-ءتۇنسىز قىزىعىپ تىڭدادى. بۇلار روماندى وقۋدى اياقتاعاندا ءتۇن ورتاسى بولعان. تالعات، بۇيرا شاشتارى دۇرديىپ، كوزدەرى قىزارىپ، شاتىناپ كەتكەن، بالداقتارىنا سۇيەنىپ، ورنىنان تۇردى.

- ا-ا؟ - دەپ ءبىراز ويلانعان قالىپ كورسەتتى. روماندا حاننىڭ قالىڭ قولى كوكەماران وزەنىنەن، شەت-شەتىنە جۇقا مۇز قاتىپ، وتە الماي ىركىلىپ قالاتىن كەزەڭ بار-دى. سوندا حاننىڭ ءوزى ءبىرىنشى بوپ اعىسى قاتتى دولى وزەنگە قويىپ كەتەدى. جالداپ بارىپ ءوتىپ شىعادى. حاننىڭ بۇل وجەتتىگىنەن ۇيالعان قول مۇزدى سۋعا لاپ قويادى. كوپ ادام سۋعا كەتەدى. سول ارادا ميراس حاننىڭ قالىڭ قاباعىن، تايسالماس مىنەزىن ءسۇيسىنىپ سۋرەتتەيتىن. تالعات سوعان ءشۇيىلدى.

ا-ا؟ كوكەمارانعا حاننىڭ ءوزى ءبىرىنشى بوپ ءتۇستى، ءو؟ باتىر ەكەن عوي! ءىم-م. حاننىڭ قىلىعىنا سەن دە سۇيسىنەسىڭ، و؟ - دەدى. سويدەدى دە بۇرىشتا تۇرعان جالاڭاش ستولدى وڭ قولىنداعى بالداقپەن پەرىپ جىبەردى. پەرىپ جىبەردى دە ايعاي سالدى:

-ءبىر كيلو ماقتا اۋىر ما، ءبىر كيلو قورعاسىن اۋىر ما؟ ا-ا؟

ميراس شوشىپ كەتىپ، ورنىنان قارعىپ تۇرعان. تالعات: «وتىر! كانى وتىر!» دەپ اقىرىپ جىبەردى دە، جالاڭاش ستولدى بالداعىمەن تاعى دا قويىپ قالدى. بالداق ەكى ءبولىندى. «ءبىر كيلو ماقتا اۋىر ما، ءبىر كيلو قورعاسىن اۋىر ما؟ كانى،ايت!»

ميراس مۇعالىمنىڭ تۇسىنە ەندى ايقىنداي قاراپ ەدى. كىسى شوشىرلىق ەكەن. بۇرقىراپ تەرلەپ سالىپتى. كوزى قۇتىرىنىپ كەتكەن. ميراس پەن مولداشتى كورمەيتىن بولار.

-سولاي، ءا؟ - دەپ مىسقىلداي كۇلدى دە قاسىنداعى ورىندىققا وتىرا كەتتى. ءۇن-ءتۇنسىز ءبىراز وتىردى دا مول-داشقا قاراپ:

- مىنانى اپارىپ كىشكەنتاي بولمەگە جاتقىز، - دەدى. «مىناۋ» دەگەنى ميراس. جەكىپ ايتتى. ميراس تۇك تۇسىنبەي ساسا تۇسكەن، «نە دەسەڭ دە كوندىم» دەگەندەي ورنىنان تۇرا بەردى. «نەگە مەن بۇل ۇيدە قونۋىم كەرەك؟ ۇيگە قايتپايمىن با؟» دەپ ويلاۋعا ميراستىڭ مۇرشاسى كەلمەپتى كونە بەرىپتى. مولداش «كىشكەنتاي بولمەگە» شام جاعىپ، توسەك سالىپتى.

ال، جاتا بەر. كوكەمنىڭ بۇنىسىنا كوڭىل بولمە. و كىسى بىلەسىڭ، وتىرىپ كەلگەن، - دەپ شىعىپ كەتىپتى. ميراس شەشىنىپ، جاتىپتى. سوندا بارىپ، «مەن مۇندا نەگە جاتىرمىن؟ بۇل نە بوپ كەتتى، ءوزى؟» دەگەن وي ءبىر-اق كەلگەن.

سول جىلى كوكتەمدە ميراس ماڭگىرىپ كەتتى. نە ىستەپ، نە قويعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ءبىر كۇنى ساباقتان سوڭ تالعات وڭاشا الىپ قالىپ، بەتىنە تەسىلە قاراپ كوپ وتىردى. وتىردى-وتىردى دا، بالداعىنا سۇيەنىپ تۇرىپ كەتتى. كۇرسىندى. سوسىن:

- حاننىڭ ءوزىن باتىر، قايسار عىپ كورسەتەسىڭ، ءا؟ - دەدى. ميراس نە ايتسىن. ۇندەگەن جوق.

- سەنىڭ تالانتىڭ بار! - دەدى تالعات. - ءبىراق ءالى بالاسىڭ. تۇك بىلمەيسىڭ. ءبىر كيلو ماقتا اۋىر ما، ءبىر كيلو قورعاسىن اۋىر ما؟ بىلمەيسىڭ.

ميراس جاۋاپ بەرمەك ەدى. تالعات بالداعىن تىقىلدا-تىپ، تەز-تەز باسىپ قاسىنا جەتىپ كەلدى دە، جىگىتتىڭ ۇستىنە ءتونىپ تۇرىپ:

- ويلانبا دا! جاۋاپ بەرمە دە! ساعان بۇل سۇراقتى بەرگىزبەسىن! مەنىڭ ساعان تىلەگىم سول! - دەدى. ميراس تاڭىرقاپ، مۇعالىمنىڭ بەتىنە قاراعان. پورا-پورا تەرلەپ كەتىپتى. جاڭا ازىردە عانا تاپ-تازا، اپ-ايقىن ۇلكەن قارا كوزدەرى قانتالاپ، قۇتىرىپ تۇر. ميراس كوزىن تايقىتىپ اكەتتى.

تالعات قوس بالداقپەن ەدەندى نۇقىلاپ ارى-بەرى ءجۇردى دە، كەنەت توقتاي قالىپ اقىرىپ جىبەردى.

- تاستا! قۇرت اناۋ قولجازباڭدى. سەن ماعان وقىعان جوقسىڭ، مەن تىڭداعام جوق، ءبىلدىڭ بە؟!

سودان بەس-التى كۇن وتكەندە «سۋسامىردىڭ» قولجازباسى جوعالىپ كەتتى. ميراستىڭ ۇيىنە مولداشتان باسقا ەشكىم بۇل ارالىقتا كەلگەن جوقتىن. ميراس مولداشتى قىستى. «سەن الدىڭ! قايىر!» دەدى. مولداش انت-سۋ ءىشتى، نان جەدى، بەت باقتىرمادى. ميراستان قاشاتىندى شىعاردى. جولاماي كەتتى. ميراس ءبىر رەت باقتىڭ ىشىندە ونى قولعا ءتۇسىردى. «سەنەن باسقا ەشكىم العان جوق! ادال بولساڭ، نەگە قاشاسىڭ! تاپ، كانى!» دەپ الىپ ۇرىپ، سوققىعا جىقتى. مولداش تالىپ قالىپ، ەسىن جيعاندا ەڭىرەپ جىلاسىن كەپ.

-اندا بارسام، حانمالىكتەن كورەم، مۇندا كەلسەم، سەنەن كورەم ەندى مەن قايدا بارامىن؟! - دەپ زارلاپ قويا بەردى. ميراس، بايعۇس جىگىتتى زابىرلەگەنىنە وكىنىپ، جانى اشىپ، جىلارمان حالگە كەلىپ، كەتىپ قالدى.

سودان جانە بەس التى كۇن وتكەندە ميراستىڭ پاپاسى اۋدانعا بارىپ قايتتى. تۇنەرىپ قايتتى. كەلە ءوز بولمەسىندە ساباق ازىرلەپ وتىرعان ميراستىڭ ۇستىنە كىردى.

- قالقام، تىنىش ءجۇر! تالانتىڭ تاسىپ بارا جاتسا، التىن مەدال الۋعا تىرىس! - دەدى دە شىعىپ كەتتى. جەكىگەن جوق. جاي ايتتى. ميراس مۇلدە ماڭگىرىپ كەتتى. سەزىمنىڭ بار ءنارىن بۇرىن «رومان» دەپ اتاعان داپتەرلەردىڭ بەتىنە توگەتىن. ەندى ودان ايرىلعان سوڭ سەزىم دەرتى بالا جىگىتتى ءبىرجولا مەڭدەپ الدى. كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان قالعان. مەكتەپكە باراتىن سياقتى، ساباق تىڭدايتىن سياقتى. ءبىراق سونىڭ ءبارى شوشىپ ويانار الدىنداعى ءتۇس سياقتى: سەلدىر بىردەڭە. قاعازعا ءلايلىنىڭ اتىن جازادى، جازادى دا، جىرتىپ تاستايدى. ۇيىنە كەلسە، وڭاشا بولمەگە تىعىلىپ الىپ، تون جامىلىپ جاتقانى ءبۇرىسىپ. مەكتەپتەگى ماڭداي الدى وقۋشى ەدى، قۇلدىراپ، تومەندەپ كەتتى، پىسىق قانا، شاپشاڭ عانا جىگىت ەدى، ەندى بولبىراپ، ءجۇنجىپ كەتتى. كىم نە دەسە، سوعان كونەدى، اركىمنىڭ جەتەگىندە كەتە بارادى.

حانمالىك ءلايلىنىڭ سوڭىنان جاقىن ءبىر جەڭگەسىن سالادى. ءلايلى ماڭايلاتپايدى. حانمالىك تالاي-تالاي حات جولدايدى. ءلايلى ول حاتتاردىڭ ءبىرىن دە وقىمايدى، اپارعان جەڭگەتايدىڭ كوزىنشە جىرتىپ تاستايدى. «قىز كوڭىلى كولحوزدىڭ («كولحوز باستىق» دەگەندى «كولحوز» دەي سالاتىن) بالاسىندا بولسا كەرەك، سونى سۇراي بەرەدى» دەپتى جامال دەگەن پىسىق كەلىنشەك. مۇنى ەستىپ، حانمالىك جاڭا ءبىر قۋلىق ويلايدى. ميراس بۇنىڭ بارىنەن بەيحابار، بەي-جاي جۇرگەندە حانمالىك ونى ۇيىنە قوناققا شاقىردى.

حانمالىك جەسىر ايەلدىڭ جالعىز بالاسى، كىشكەنتاي عانا ەكى بولمەلى ۇيدە تۇراتىن. ءۇي مۇلكى دە جۇپىنى، جاداۋ. جەر ەدەنگە كيىز توسەلىپ، كيىز ۇستىنە قۇراق كورپەلەر جا-ىىىلعان، جاستىقتار تاستالىنىپتى؛ «حانمالىك توبى» دەگەن توپتاعى التى جىگىت وسىندا تۇگەل ەكەن. ميراسقا ەرەكشە ىلتيفات كورسەتىلىپ، توردەن ورىن بەرىلدى. ونى-مۇنى ايتىسىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ ەت كەلدى. ەت الدىندا حانمولىك جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، كادىمگى اقساقال ادامدارشا شەشەنسىپ سويلەپ كەتتى. بۇل ءومىردىڭ ادامعا ءبىر-اق رەت بەرىلەتىنىن ايتتى. بۇل ومىرگە ادام قوناق ەكەن. سوندىقتان بۇل ومىردە ادامدار ءبىرىن-ءبىرى سىيلاپ وتسە، ودان ارتىق، ودان عانيبەت نە بولسىن. ميراس بولسا حانمالىكپەن قۇلىن-تايداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن جولداسى. وسى اۋىلداعى بەتكە ۇستار جاستاردىڭ ءبىرى. حانمالىك ونى جانىڭداي جاقسى كورەدى ەكەن. بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى ەكەن. كوپتەن بەرى ءتوس ءتۇيىستىرىپ، نان جەسىسىپ دوس بولعىسى كەلەدى ەكەن. سونىڭ ىڭعايى بۇگىن عانا تابىلىپتى. مىنا جولداستارىن كۋا دەپ ادەيى شاقىرىپتى. ەندى، مىنە، ميراسقا: «دوس بولايىق!» دەگەن ادال نيەتىن ءبىلدىرىپ وتىر.

حانمالىك سونى ايتتى.

حانمالىك ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان قالپى، ەنتەلەي كەپ، ميراسقا جاقىنداي ءتۇستى. كوزىنە جاس تا جينالىپ قالعان ەكەن. ميراس تا ەلجىرەي كەتتى.

-نيەتىڭە قۇلدىق، دوس بولساق، بولايىق! - دەدى. ەكەۋى ورىندارىنان تۇرىسىپ، كەۋدەلەرىن اشىپ، ءتوس ءتۇيىستىرىپ قۇشاقتاستى. «ولە-ەلگەنشە ادال دوسپىن!» دەپ انتتاسىپ، نان جەدى. بۇنى كورىپ، حانمالىكتىڭ شەشەسى جىلاپ جىبەردى.

** *

سول جىلى اقپان ايىنىڭ اياق كەزىندە كۇن ىسىدى-اي كەپ، ىسىدى، اۋىل ادامدارى قولاپايسىز كيىمدەرىن تاستاپ، لەزدە تۇلەپ شىعا كەلدى؛ دالا دا كۇرت وزگەرىپ كوگەرە باستا-عان، تاۋ بوكتەرىن قوس تراكتور لەزدە قوپارىپ قاپ-قارا عىپ تاستادى دا، جەر قىرتىسىنان اڭقىپ شىققان كوكتەم ءيىسى اۋىل ادامدارىن ەسەڭگىرەتىپ تاستادى. ءوزى ماڭگىرىپ جۇرگەن ميراس مۇلدە ءجۇنجىپ بارادى، نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلە بەرمەيتىن ءتارىزدى. كۇندىز-ءتۇنى ويلاعانى ءلايلى. سوندا «مەن عاشىقپىن-اۋ وسى، ەندى سول ءلايلى مەنىكى بولسا، ونىمەن ومىرلىك سەرىك بولسام» دەگەن سياقتى وي جىگىت باسىنا ءبىر رەت كەلسەيشى! بۇلار دوس بولعان كۇننىڭ ەرتەسىنە-اق حانمالىك وڭاشادا ميراسقا سىرىن ايتتى. «لايلىگە عاشىقپىن. ونسىز ەندى ماعان ءومىر جوق. مەن ونى الۋىم كەرەك» دەدى. «العىڭ كەلسە، العانىڭ دۇرىس» دەدى ميراس. «تەك سەن كەدەرگى ەتپەسەڭ بولعانى!» دەدى حانمالىك. ول ميراستى قۇشاقتاپ:

-قايران دوسىم-اي! - دەپ جىلاپ جىبەرە جازدادى. - سەن ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى بىلمەيسىڭ!

حانمالىك جالىنعان سوڭ ميراس تۇنىمەن وتىرىپ، حانمالىكتىڭ اتىنان لايلىگە ولەڭ جازدى. بار دۇنيەنى ۇمىتىپ، ءوز سەزىمىن توككەن. ءتاپ-ءتاۋىر شىعىپتى. حانمالىك وقىپ بولعان سوڭ، وڭاشا كلاستىڭ ىشىندە «اس-سا!» - لاپ شەشەنشە بيلەپ-بيلەپ الدى دا، ميراستىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى. سوسىن اسىقپاي وتىرىپ، ولەڭدى ءوز قولىمەن تازالاپ كوشىرىپ، كونۆەرت سىرتىنا «لەتي س پريۆەتوم، ۆەرنيس س وتۆەتوم!» دەپ ۇلكەن ارىپتەرمەن جازدى. ءسال ويلانىپ تۇرىپ، حاتتى ميراسقا ۇستاتتى.

- ەندى، شىن دوس بولساڭ، وسى حاتتى ءوز قولىڭمەن لايلىگە جەتكىز! - دەدى.

كەلەسى كۇنى ميراس تاڭ سارىدە ويانىپ، جەڭىل عانا كيىنىپ، ءوز شارباقتارىنىڭ شەتىنە بارىپ تۇردى. سول ارادا شار-باقتى جالعىز اياق جول كەسىپ وتەدى، سول جولمەن ءلايلى كۇندە مەكتەپكە كەلەدى.

تاڭ ساپ-سارى بوپ اتقان ەكەن. اسپان دا، تۇتاسقان جۇپ-جۇقا بۇيرا بۇلت تا ساپ-سارى. شىرىگەن ءشوپتىڭ ءيىسى - جەر قىرتىسىنان شىققان كوكتەم ءيىسى قولقانى الادى. ميراس اسپانعا قاراپ تۇرعاندا شارباقتىڭ «ويىعىنان» قىزىل كويلەكتى ءلايلى شىعا كەلدى دە، ساسقانى بولار، «سالاماتسىز!» دەپ ەرنىن بولار-بولماس جىبىر ەتكىزىپ، تەز-تەز باسىپ وتە بەردى. ميراس تا جالما-جان:

ءلايلى، توقتاشى! - دەپ قالدى. قىز توقتاي قالىپ، جالت بۇرىلدى.

نە دەيسىز؟ - و دا ابىرجىعان، ءۇنى قالتىراپ، ۇزدىك-ۇزدىك شىقتى. ميراستىڭ باسى شىڭىلداپ كەتتى، بۇل نە، اناۋ نە دەگەنىن ءوزى دە انىق بىلە بەرمەيدى.

ءلايلى، مىنانى ساعان! - دەگەن بولار بۇل.

ول نە؟ - دەگەن بولار اناۋ.

حات ەدى، - دەگەن بولار بۇل.

-ەندى ءسىز دە ماعان حات جازدىڭىز با! ءسىز دە سولار سياقتى ما ەدىڭىز! - دەگەن ءتارىزدى اناۋ.

-الىپ، وقىپ شىقساڭ، كورەسىڭ! - دەگەن بولار بۇل. قىز حاتتى الىپ، تۇرا جۇگىرىپتى. جىگىت تۇرعان جەرىندە اڭىرىپ تۇرىپ قالىپتى سودان ءوز-وزىنە كەلگەندە اڭعارعانى: بۇكىل الەم قىپ-قىزىل ەكەن. جۇقا عانا بۇيرا بۇلتتار اۋىل اسپانىنا جابا سالعان قىزىل شالىدەي تولقىپ، بۇلدىراپ تۇر ەكەن. كوكتەم ءيىسى قولقانى الىپ، مۇرىندى جارىپ جىبەرەردەي، دەم الۋدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتىپتى.

* * *

كەشكە جاقىن ميراستىڭ ۇيىنە مولداش كەلدى، كوزى سىعىرايىپ، وزىنەن-ءوزى ءماز بوپ كۇلىپ كەلدى.

ميراس، انەۋگى وكپەسى بار، جاقتىرماي قاباق شىتىپ، وتىرعان ورنىندا وتىرا بەرگەن. مولداش، جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ كەپ، ءبىر قاعاز ۇستاتا سالدى

-وقى! - دەدى.

ميراس ەشتەڭەگە ءمان بەرمەي، قاعازدى اشىپ قالىپ ەدى، ادەمى ارىپتەرمەن ءتىزىلىپ: «حانمالىك! ءسىز وسىنىڭىزدى قويمادىڭز-اۋ! جەتەر ەندى. مىنا ولەڭنىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن يەسىنە قايتارىپ بەرىڭىز» دەپ جازىلىپتى. ميراس بۇعان دا ءمان بەرگەن جوق.

-بۇنى ماعان نەگە كورسەتتىڭ! - دەپ اشۋلانىپ، قاعازدى مولداشقا قايتىپ بەردى. مولداش:

-ا-اي! وسى سەن تۇك تۇسىنبەيسىڭ! - دەدى دە، قولىن ءبىر سىلتەپ، ۇيدەن شىعىپ كەتكەن. ءبىرازدان كەيىن ميراس ينتەرناتقا بارسا، ەرەسەك بالالار جاتاتىن بولمەنىڭ ەسىگى ىشتەن ءىلۋلى ەكەن. ار جاقتان كوپ ادامنىڭ قوسىلا شىققان كۇلكىسى ەستىلدى: بىرەۋلەر بار كورىنەدى. ميراس ەسىك قاقسا، ىشتەگىلەر تىنا قالادى دا، ءبىر ءسات ۇندەمەي تىڭداي قالسا، گۇجىلدەسە باستايدى. ميراس ەسىكتى قاتتى-قاتتى قاعىپ ەدى، بولمە ءىشى جىم بولدى دا، تاياپ كەلگەن بىرەۋ:

بۇل كىم؟ - دەپ سۇرادى.

مەن عوي - ميراس.

ا-ا، ميراس بولسا اش! - دەگەن حانمالىكتىڭ جۋان داۋسى ەستىلدى. بۇل بولمەدە سەگىز تەمىر توسەك، ۇزىن-ۇزىن ەكى ستول تۇراتىن. سول ەكى ستولدى ءبىر-بىرىنە بۇيىرلەستىرە قويىپ، ون شاقتى جىگىت قورشاپ وتىرىپتى. قالجاباي دەگەن جىگىت، قولىندا قالامى، شۇقشيىپ قالىپتى.

جاقسى كەلدىڭ، - دەدى حانمالىك ميراسقا. - اناۋ يتكە انادا اناۋ يتتىگىن كەشىرىپ ەك قوي. اناۋ ءيتتىڭ ءوزىن ەمەس، تالعات اعايدى اياپ، كەشىرىپ ەك قوي. سونىمىز قاتە بولعان ەكەن. ءبىزدىڭ كەشىرۋگە قاقىمىز جوق ەكەن. ەندى سول اكتىنى قايتا جاساپ جاتىرمىز. كۋاگەردىڭ ءبىرى ءوزىڭ، جاقسى كەلدىڭ. قازىر ءبارىمىز قول قويىپ، ول ءيتتىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتامىز! - حانمالىك از-كەم ۇندەمەي قالدى دا: - ءاي! - دەدى باسقا بىرەۋگە، - كانى، شىقشى بەرى ءوزىڭ، نە دەيسىڭ ءوزىڭ؟

«اناۋ ءيت» توسەكتىڭ استىندا جاتىر ەكەن، كوزى سىعىرايىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتكەن، كوكپەڭبەك بوپ، قالش-قالش ەتىپ، شىعىپ كەلە جاتىر. باعاناعى حاتتىڭ اشۋىن حانمالىك ەندى مولداشتان الماق، ميراس ونى ەندى عانا ءتۇسىندى.

ءتۇسىندى دە قالشيىپ تۇرىپ قالدى.

بولمە ءىشى قارا كولەڭكە، دىمقىل سۋىق. كولەڭكەدەي قالتىلداعان مولداش ءبىر جەرگە شوعىرلانىپ، قاراۋىتىپ تۇرعان توپقا جاقىندادى.

-ال، كانى، نە دەيسىڭ؟ - دەپ گۇج ەتتى قاراۋىتىپ تۇرعانداردىڭ ءبىرى. بۇل ەش جاۋاپتى قاناعات تۇتاتىن سۇراق ەمەس، سۇرالا سالعان سۇراق.

-نە دەيىن؟.. - سورلىنىڭ ءتىسى-تىسىنە تيمەي قالشىل-داپ تۇر.

-ا-ا! نە دەرىڭدى بىلمەيسىڭ... وندا - ءما!

- بەكەر ۇردىڭ. بۇعان باعاناعى باقانى جەگىزۋ كەرەك ەدى. باقا قايدا؟ - بۇل جۋان داۋىس حانمالىكتىڭ داۋسى. قويۋ توپتاعى قويۋ قارا كولەڭكەلەر قيمىلداسىپ كەتتى.

- ءاي، باسىڭدى كوتەر. مىنا پورسياڭدى جەپ قوي. سوندا ساعان ءبارىن كەشىرەمىز!

مولداش ورنىنان تۇردى. قالش-قالش ەتەدى. قارا كولەڭكەلەردىڭ ءبىرى مولداشتىڭ قولىنا بىردەڭە ۇستاتتى. سول كەزدە ميراس الدەنە ايتقانداي بولىپ ەدى.

- توقتات! - دەپ ايقايلاپ جىبەرىپتى. قاراڭعى بولمە ءىشى جىم-جىرت بولا قالدى دا، ىلە-شالا:

- اۋ، مىناۋ سورلىعا نە جوق-ەي! - دەگەن حانمالىكتىڭ كۇلكىسى ەستىلدى. قاراۋىتقان قارا توپ ەندى بۇعان جاقىن-داي بەرىپ ەدى.

- جىگىتتەر، توقتاڭدار، توقتاي تۇرىڭدار! - دەگەن سىبىر ەستىلدى. حانمالىكتىڭ ءوزى بولار. ۇنىندە ءبىر ءلاززات بار. الدەبىر ءلاززاتتى ءبىر ءساتتى كۇتۋ بار. سول ءلاززاتتى ءساتتىڭ ەندى كەلگەنىن بىلگەن ادامنىڭ ءۇنى.

- مۇنى مەنىڭ وزىمە جىبەرىڭدەر. مۇنىمەن مەن ءوزىم-اق ەسەپتەسەيىن. قازىر، قازىر.

حانمالىك ميراستى اينالىپ وتتى. بەتىنە ءۇڭىلىپ قارا-دى، ەندى ۇرماق ەدى، ميراس ءبىرىنشى بوپ سالىپ جىبەردى. جۇدىرىعى ونشا قاتتى تيمەگەنىن سەزدى. حانمالىك، كۇلىپ جىبەرىپ، ميراستىڭ بەتىنە بەتىن تاقاپ، كوزىنە كوزىن قادادى. حانمالىكتىڭ كوزدەرى ۇلكەن، شىقشىتى شىعىڭقى، شاشى قالىڭ ەكەن عوي. ميراسقا قاراپ ءتىلىن شىعارىپ تۇر، كەكەتكەنى. شىعىڭقى شىقشىت ۇرۋعا تىم ىڭعايلى، ميراس، سالىپ جىبەرگىسى كەلگەن، ءبىراق سول سەكۋندتا: «ءتىلىڭدى تىستەپ الاسىڭ عوي!» دەپ ايقايلاپ ۇلگەردى. ايقايلاپ ۇلگەردى دە، سول قولىمەن ىشتەن ىڭق ەتكىزىپ تە ۇلگەردى.

حانمالىك دەنەلى بولعانمەن، توبەلەسە المايدى ەكەن. قۇلاشىن سەرمەپ، قازاقشا ۇرام دەگەندە ميراس كوز ىلەسپەس ءشاپشاڭ قيمىلداپ، اشىق تۇرعان بەتتەن تاعى دا، ەكى رەت سوعىپ جىبەردى. حانمالىك ەكى قولىمەن بەتىن باسقان كۇيى، تالتىرەكتەپ تۇرىپ قالدى.

- ويباي-اي، ويباي، مىناۋىڭ ناعىز حۋليگان عوي، وي-باي، نەعىپ تۇرسىڭدار؟! - دەپ حانمالىك جىلاپ جىبەردى. بۇل توبەلەستەن ميراستىڭ ەسىندە قالعانى، ەڭ سوڭعى ەسىندە قالعانى - تەڭسەلىپ قۇلاپ بارا جاتقان قارا كولەڭكە. سول ساتتە ءوزىنىڭ باسىنىڭ ىشىندە بىردەڭە جارق ەتتى دە، ءسونىپ قالدى. تۇزەلتاي دەگەن قارا ءداۋ ارت جاعىنان كەپ شوقپارمەن شۇيكەدەن ۇرعان ەكەن.

بۇل توبەلەس بۇكىل مەكتەپتى، بۇكىل اۋىلدى دۇرلىكتىرىپ جىبەردى. حانمالىكتىڭ شەشەسى زار جىلاپ ديرەكتورعا كەلىپتى:

- اناۋ اقمىرزانىڭ قانشىعى جوق كەزدە اۋىلىمىز تىنىش ەدى! كوزىن قۇرتۋ كەرەك. بالالار ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، كۇندە سول ءۇشىن قان بولادى دا جاتادى. بۇل سۇمدىققا تىيىم بولا ما، جوق پا؟ - دەپتى.

مۇعالىمدەر دە دەل-سال بولىپتى. اۋىلدا وسەك گۋلەپ كەتەدى. سونىڭ بارىنە ىزا بولعان تالعات مۇعالىم ءلايلىنى ديىرمەندەگى اتاسىنىڭ ۇيىنە تۇندەلەتىپ اپارىپ تاستاپتى.

-اكەڭ ايتتى: «ميراس ديىرمەنگە بارسىن. ءبيداي تارتتىرىپ قايتسىن دەدى»، - دەگەندە ميراس تاڭ قالدى. «اپاڭ ءبىر جەرگە جۇمسايدى» دەپ ەدى-اۋ مولداش. قارسى بولما دەگەن. ميراس كەلىستى. ەرتەڭىنە تاڭ سارىدە ات جەككەن اربامەن تاۋ بوكتەرىندە، ويراندىنىڭ اۋزىندا وتىرعان اقمىرزانىڭ ديىرمەنىنە ءجۇرىپ كەتتى.

ويراندىنىڭ اۋزى اۋىلدان ون شاقتى شاقىرىم. جەتكەنشە ولەڭ ايتىپ كوڭىلدى باردى. يرەلەڭدەگەن تاۋ جولى قىزىق ەكەن. ديىرمەنگە جاقىنداي بەرە ءۇي توبەسىنە شىعىپ تۇرعان قىزىل كويلەكتى ءلايلىنى كورىپ قالىپ ەدى، جۇرەگى لۇپىلدەپ كەتتى. قىز دا بۇنى تانىپ قالدى بىلەم، جۇگىرىپ بارىپ، توبەدەن ءارى سەكىرىپ، عايىپ بولدى. سودان كەشكە دەيىن كەزەك كۇتىپ، الىپ كەلگەن ءۇش قاپ ءبيدايىن تارتىپ بولعانشا ميراس ءلايلىنى كورە المادى، تىعىلىپ قالسا كەرەك.

ءتۇس كەزىندە ميراس ديىرمەننىڭ ءبىرىڭعاي ىزىڭىنان ۇيقىسى كەپ، مۇلگىپ وتىر ەدى، كىشكەنتاي ءبىر بالا كەلىپ:

- ەي، كولحوزدىڭ بالاسى سەن بە؟ - دەدى.

- مەن، - دەدى ميراس.

- سەن بولساڭ، اتام شاقىرىپ جاتىر، شاي ءىشسىن دەپ! - دەدى. ميراس باردى. اقمىرزا ءداۋ، كوزى كوك شال ەكەن. قونجيىپ مالداس قۇرىپ العان.

- كەل، قارعام! - دەپ قاسىنا وتىرعىزدى. ءلايلى بۇندا دا جوق ەكەن، اقمىرزانىڭ كۇيەۋدەن قايتىپ كەلگەن قىزى ءاسيا شاشىن قىرىققان، قالاشا كيىنگەن، ادەمى، تولىق كەلىنشەك ميراسقا سىناي ءبىر قارادى دا، شاي ۇسىندى. ءۇنسىز وتىرىپ، ۇشەۋى شاي ءىشتى.

سوسىن اقمىرزا:

- قارعام، كوزىڭدە وت بار ەكەن. ادام بولاسىڭ. ارمانىڭا جەت، قارعام! - دەدى. «قارعام» دەگەن ءسوز ميراسقا وعاش ەستىلدى. «بۇل كىسى ءبىزدىڭ ەلدەن ەمەس-اۋ شاماسى...» دەپ ويلاپ قويدى. ءوزى:

- تالعات اعا ءلايلىنى «كەلسىن» دەپ ەدى، - دەدى. قالاي ايتقانىن اڭعارماي قالعان، قىزارىپ كەتتى. ءاسيا اكەسىنە قاراپ:

-بارسا بارسىن، - دەدى.

-بارسىن، - دەدى اقمىرزا دا ورىسشا تۇسىنەتىن ادامداي باسىن شۇلعىپ قاپ.

كۇن ەڭكەيە ءبيدايىن تارتىپ بوپ، ميراس جولعا جينالدى. ءدال جۇرەر شاقتا ۇيدەن ءلايلى شىقتى. ميراسپەن امان-داسقان جوق. تومەن قاراعان كۇيى كەلىپ، اربانىڭ ارت جاعىنا، بەتىن تەرىس بۇرىپ جايعاستى. سوڭىنان شىققان ءاسيا:

-ەرتەڭ ورال! - دەپ قالدى.

ەكەۋى جول بويى ءلام دەپ ءتىل قاتىسقان جوق. ءلايلى تەرىس قاراعان كۇيىنەن ءبىر وزگەرمەدى. ميراس تا قىزعا دەگەن تۇسىنىكسىز ءبىر ەرەگىس سەزىنىپ، سازارىپ، ۇندەمەدى. اندا-ساندا ارتىنا ءبىر قاراپ قويادى. تاۋ باسىندا قارا قالپاقتاي قالقايىپ تۇرعان جالپاق بۇلت بۇلاردىڭ سوڭىنان قۋىپ بەرگەندەي بولدى. ميراس اتقا قامشى باستى. اربا سالدىرلاپ تومەن قاراپ قۇددي-لاي جونەلدى.

قارا بۇلت، ول دا اۋىل ۇستىنە تومەندەپ، ءتونىپ كەلەدى. ءدال وسى ەكەۋىن قۋىپ جەتۋگە سەرت ەتكەندەي. ءتونىپ كەلەدى، ءتونىپ كەلەدى.

سول شاپقاننان اۋىلعا جەتىپ، ءلايلىنىڭ ۇيىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە اتتىڭ باسىن ءبىر-اق تارتتى. ءلايلى اربادان ءتۇستى، ءتۇستى دە بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ، قيپاقتاپ تۇرىپ قالدى.

ميراس:

8-مارت كۇنى كونسەرتكە كەلەسىڭ بە؟ - دەپ سۇرادى.

-جوق، - دەدى ءلايلى. - اعام مەنى ادەيى شاقىرتىپ وتىر. جۇرت وسەگى باسىلماسا قالاداعى تۋىسقانىمىزدىڭ ۇيىنە اپارىپ تاستايمىن دەگەن، بۇگىن سوندا اكەتەتىن شىعار.

-ا-ا...

- سەنى الماتىعا كەتەدى دەي مە؟

- ءيا.

- سەگىز كلاس بىتىرگەندەردى الاتىن ۋچيليششە دەگەن بولادى ەكەن... سونىڭ انىعىن ءبىلىپ، ماعان حات جازىپ جىبەر. «جامبىل. ءوزى تالاپ ەتپە الاتىن حات» دەسەڭ بولدى. مەن پوشتاعا بارىپ جۇرەم.

سويدەدى دە ءلايلى جۇگىرىپ بارىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى. مەيرام الدىندا عانا اكتەگەن اپپاق ۇيگە قىزىل كويلەكتى قىز ەنىپ بارا جاتتى.

ەنىپ بارا جاتتى.