راحىمجان وتاربايەۆ. «جالعىز قايىڭ» جاپاندا جابىرقاماي
ءيا، مىناۋ جالعانمەن جاعالاسىپ (دۇرىسى جاعالاسا الماي) ءجۇرىپ، سوڭىنا جىردىڭ قۇلىپتاۋلى التىن ساندىعىن قالدىرعان جۇمەكەن ويشىل دا بۇل پانيدەن ءوتتى. ادام بوپ تۋعانمەن اللانىڭ وزىنە تىكەلەي وكپە ارتا الاتىن ىلۋدە بىرەۋدىڭ تىرلىگىندە قادىر- پارقىنا جەتتىك پە، شامى سونگەن سوڭ وشپەس مۇراسىنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ مەرەيىن تاسىتتىق پا، الدە قاساقانا ۇنسىزدىكپەن جىگەرىن جاسىتتىق پا، تورەشى بولار ءبىز ەمەس. قايتسە دە الەۋمەت بوپ مويىندار ءبىر اقيقات - ناجىمەدەنوۆ ءوزىنىڭ قوڭتورعاي تىرشىلىگى، قوڭىر مۇڭى، قيامەتتەي فيلوسوفياسىمەن دابىراسى مول، داڭعازاسى كوپ پوەزيا الەمىندە ءبىر قولدىڭ وقشاۋ بىتكەن باس بارماعىنداي جالعىز تۇلعا بولىپ قالدى.
سوندىقتان ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان «جالعىز قايىڭ» اتتى جىرى ونىڭ استارسىز بار بولمىسىنىڭ بالاماسىنداي:
بەرمەن قارا، اق قايىڭ، قايىڭ، قايىڭ،
مەن ءبىر ساعان جاڭا ۇيقاس دايىندايىن...
قوشالاقتىڭ قۇمىندا تۋىپ، اشاقتىڭ سورىندا وسكەن جۇمەكەن ەنەدەن ۇشەۋ بولسا دا، ەركەك كىندىكتەن جالعىز ەدى. ونىڭ پوەزيا ەلىنە جالعىز قايىڭ، جاڭا ۇيقاس بوپ كەلگەنىن ايتار كەزەككە قويا تۇرىپ، الدىمەن بالالىق جىلت ەتكەن داۋرەنىنەن از- كەم سىر تارقاتايىق.
«جالعىزدىڭ جارى قۇداي» دەگەنگە ارا- تۇرا مەنىڭ دە سەنەتىنىم بار. ءبىر اۋلەتتىڭ موينىنا قيىپ سالعانداي ناجىمەدەن قارتتان سوعىس جالماعان سابىر، سابىردان تۋا ءبىتتى جىرشى جۇمەكەن، جۇمەكەننەن ماعجان جالعىز. بۇل ەسەپكە شەجىرەگە ىلىنبەس شەشەلەرىمىز بەن قارىنداستارىمىز وكپەلەمەس.
ايسىز دالاعا جايسىز حابار اكەلگەن سوعىس باستالعاندا سابىر دا ساناتقا ىلىكتى. قان قۇسىپ جاتقان باتىسقا ولسەڭ - ەركىڭ دەپ جولداما بەرگەن جالعىز قاعاز جاراتقاننان شاپاعات تىلەپ وتىرعان كيەلى شاڭىراقتىڭ جەلباۋىن شايقادى. كۇزدىڭ قىسقا تاڭى كوز شىرىمىن الۋعا عانا جەتەر. يەسىن اۋدانعا اپارىپ ۆوەنكوماتتىڭ قولىنا تابىستار كۇرەڭ جورعاعا كۇمىس جۇگەن ءىلىنىپ، قالماق ەر سالىندى. سابىرىن تاڭىرگە تابىستاپ تۇرعان اتانىڭ ساقالىن جەل ۇيتقىتتى، جىلاۋىق اجە داۋىس سالدى، شەشە اق جاۋلىعىن كوزىنە اپاردى، اپا ۇزەڭگىگە جارماستى، ءتورت جاسار جۇمەكەن عانا ءۇنسىز. سەزىمنىڭ سىرتقا ۇمتىلعان كورىنىسىن ىشكە بۇقتىرىپ تۇنشىقتىرۋ، مىرس ەتىپ ءۇنسىز جىميۋ، قۇدىرەتتىنىڭ الدىندا قاناتسىزدىعىن مويىنداۋ ونىڭ سۇيەگىنە سول كەزدەن سىڭگەن بولاتىن. بيە ساۋىم ۋاقىتتان سوڭ اتا - اكە - نەمەرە ۇشەۋى كۇرەڭ جورعانى جەتەككە، قارا قازاندى قولتىققا اپ شىققان كۇننىڭ قىزىل بوياۋ شۇعىلاسىنا شومىلىپ، اشاق سورىنا بەت تۇزەپ بارا جاتتى. جەرىنەن جەتى جۇرت كوشكەن قوشالاق قىرى مەن قۇدايبەرگەن تاۋى ءبىر وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنا سۇرىنسە - سۇيەنىش، جانتايسا - تايانىش بوپ قوس قولتىقتان دەمەگەندەي ەدى. سوردىڭ جاعاسىنا كەلىپ ىركىلگەندە ناجىمەدەن قارت تا ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ:
- سابىرجان، - دەدى - ءۇش عايىپتىڭ ءبىرى - ديدار عايىپ باسىمىزعا ءتۇستى. الا- بولە ەمەسپىز، وعان دا شۇكىر... قازىر وڭ اياعىڭمەن سوردىڭ بەتىن باس تا، ءىزىڭدى ءتۇسىر. ساعىنعاندا كەلىپ كورىپ، ماۋقىمىزدى باسايىق، جالعىزىم!..
تۇز بەن بالشىق ارالاسىپ توساپ بوپ جاتقان سور بەتىن اكەسىنىڭ وڭ اياقپەن نىعىزداي باسقانى، نوعاي تىككەن قيسىق تابان ەتىكتىڭ ايقىرىپ تۇسكەن ءىزىنىڭ ۇستىنە اتاسىنىڭ «ءبىسىمىلدا»، «زەكەتىڭ كەتەيىن» دەپ ءجۇرىپ قارا قازاندى توڭكەرىپ، سىرتىن توپىراقپەن كومگەنى، قوشتاسار ساتتە كۇرەڭ جورعانىڭ تەزەك تاستاماي ساي سۇيەگىڭدى سىرقىراتىپ كىسىنەگەنى، ءبارى- ءبارى شوتكەشاش بالا بويىنا بولاشاق ۇلى دارىننىڭ بەيكۇنا ءدانىن ءسىڭىرىپ جاتتى.
سوعىستان ورالماعان اكە ءىزى سوردا قالسا، جۇمەكەننىڭ قولتاڭباسى پوەزيادا قالدى. سور مەن باقتىڭ اراسى قانشا قادام ەكەنىن كىم بىلگەن؟ نەمەرە اتىن ۇمىتتىرىپ بالام دەگىزىپ، قولدا بار بيىگىنە كوتەرىپ وسىرگەن اتا قايىرىمسىز قىر باسىنا قونىس اۋدارعاندا، اكە ىزىنە ءتاۋ ەتكەن جۇمەكەن ناعىز اقىنداردىڭ اۋىلدا تۋىپ، استانادا ولەتىن سوقپاعىنا ءتۇسىپ، الماتىعا ساپار شەككەن.
كوڭىل ءۇشىن، اق قايىڭ، ءبىر ءتىل قاتشى،
سارى جاپىراق - ءتىلىڭدى جىلتىلداتشى.
قارا شاناق دومبىراسىن قۇشاقتاپ، قۇرمانعازىنىڭ «امان بول شەشەم، امان بولىن» بەبەۋلەتكەنمەن كۇيشىلىگى سولاقايلىعىندا قالدى دا، وڭ قول ولەڭگە جەتەلەدى.
قازاق بوپ تۋعاسىن جىر جازۋ قانداي وڭاي. اسانقايعىنىڭ سوقپاعىن جاعالاپ، ابايدىڭ اقىل- الاڭىن ساعالاپ، قاسىمنىڭ قارا داۋىلىنىڭ اينالاسىندا ءجۇرىپ- اق اقىن اتانعاندار از با؟ ماڭدايىڭدى جىپسىتپەي تابىلاتىن جۋاس ۇيقاستى قۇدىققا قوي ايداعانداي عىپ شۇبىرتاتىن ماشىقشىلار قاتارىن كوبەيتكىسى كەلمەدى. ولەڭ دەگەن سۇلۋلىق، سوندىقتان وي ايتۋ مىندەت ەمەس دەپ سىلدىر ءسوزدىڭ سىڭعىرىن قىزىقتاپ، اشەكەيلەيتىندەردىڭ دە اۋىلىنا تۇستەنىپ وتپەدى. ساياساتتى سارناتىپ، ءتىپتى ولەڭ دەگەن قۇدىرەتتى وچەركتىڭ قاتارىنا اپارىپ قويعىسى كەلگەندەرمەن دە ءدامى جاراسپادى. ءبىر تارماقتى ءبورى بوكسەرگەندەي عىپ ءۇش- ءتورت ءبولىپ، جول كوبەيتىپ ءسوز ساتقان ساۋداگەرلەر دە كوزىنە جات كورىندى. بالقىپ تۇرعان وي - قورعاسىندى قاي قالىپقا قۇيارىن بىلمەي، سەرگەلدەڭ كەشكەن كۇندەر مەن كوز شىرىمىنسىز تۇندەر عانا اقىن ەنشىسىندە ەدى. ءار ءسوزىنىڭ تاڭدايىنا مارجان تاستاپ، ونىسىن ويمەن بەكىتىپ، ۇيقاستى قوراعا قاماماي- اق قازاقى مازمۇن قارا ولەڭگە ءبىتىم، بولمىسى بولەك ءتۇر ۇستەدى.
جۇرتتىڭ ءبارى ەلەسكە اربالعانداي العا ۇمتىلىپ، جىردىڭ جۇمباق جاعالاۋىن كوكجيەكتىڭ ار جاعىنان ىزدەۋگە شىققاندا، بۇل كەيىنگە مويىن بۇرىپ، قىر اسىپ، كوز كورمەس، قول جەتپەسكە كەتكەن پوەزيا قوڭىراۋلى كەرۋەنىنىڭ ىزىنە ءتۇستى. ءار جۇرتتا قالعان قولامتادان گەتە شالدىڭ سۋرەتكەرلىگىن، بايروننىڭ ەركىن سەرىلىگىن، ۋيتمەننىڭ تەرەڭدىگىن، بلوكتىڭ كۇردەلىلىگىن تاپتى. وسى تابىلعانى قازاقى سەزىم مەن اقىلدىڭ قويناۋىنا سالعاندا ونەر كوشەسىنە «ناجىمەدەنوۆ الەمى» دەيتىن سونىلىق بوي تۇزەدى.
وسىنداي شابىت ۇستىندەگى اقىن:
- ولەڭىمە مەن ءوزىم وكشەلى ەتىك كيگىزدىم، - دەسە، ابايدىڭ - شەكپەنىن، مۇقاعاليدىڭ - شاپانىن جامىلىپ جاۋراماي جۇرگەن ءسوز پاتشاسىنىڭ ەڭسەسىن ءبىر بيىككە كوتەرىپ تاستاعانى ەدى. ونىسىن قۇتپان ايعىرداي ازىنايتىن الدەكىمدەردەي ەمەس، باياۋ عانا قۇلاقتان گورى جۇرەككە ارناپ ايتتى.
سوندىقتان دا ونىڭ داربازاسىنا كىرۋ تۇرماق، سىعالاۋعا كىم كورىنگەننىڭ تاۋەكەلى جەتە بەرمەيتىن. ونىڭ كىلتى ونەردەگى ولەرمەننىڭ ەمەس، ورەلىنىڭ قولىنا تۇسسە قالاي. جۇمەكەننىڭ بۇل جۇمباقتىعى ەكى دۇنيەدە ءارى باعىنا، ءارى سورىنا اينالدى. باعزى زامانىنان قوزىكوش وزىپ تۋعاندىعى بولسا، سورى - ءوز تۇسىندا جازعانىن قالىڭ ەلدىڭ تۇسىنبەۋى. وسى ەكى ورتاداعى بوس كەڭىستىكتە اقىن تراگەدياسى جاتتى.
جاعدايىڭدى جەل ايتتى ناشار دەپ تۇر،
جاپىراعىڭدى تاعى دا شاشام دەپ تۇر...
ۇندەمەيدى اق قايىڭ
ءتىلدى كومەي
جۇتقان سىندى،
سالدىراماي، كۇلدىرەمەي،
شىتىر- شىتىر ۇشادى جاپىراعى،
وسكەندىكتىڭ بەلگىسى ۇلبىرەمەي.
اقىندى زامانىنان جاپا شەككەن جادىگەر قاتارىنا قويۋدان اۋلاقپىز. قالايدا ءوزى ايتقانداي، عۇمىر باقي توبەسىندە ويناعان اعاش قىلىشتاردان قۇتىلا الماي وتكەنى انىق. اعاش تا بولسا قىلىش بولعان سوڭ جانىڭدى جارالاۋعا، جاپىراعىڭدى شاشۋعا كەلگەندە ونىڭ ۇلكەنى نە، كىشىسى نە؟
... سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا جارقىراعان ماڭدايى، جالبىراعان شاشى بار، الدى - ساعىم، ارتى - ساعىنىش اۋىلدان كەلگەن ءبىر بالانى جانىنا ەرتكەن جۇمەكەن كەزەكتى كىتابىن شىعارعالى جاتقان باسپاعا كەلگەن. جيناقتىڭ رەداكتورى بولماسا دا شاندىر بەت سارى ايەل ءار سوزگە ءبىر بايلانىپ، قىزىل قارىنداشىن سۇيرەڭدەتىپ، قولجازبانىڭ بەتىن ەمەس، اقىننىڭ جۇيكەسىن سىزىپ جاتتى. جۇمەكەن ۋىتتى ءازىل ايتتى، شاندىر بەتكە كۇلكى جۇقپادى، شىنىن ايتتى - سەنبەدى، مۇڭىن ايتتى - كونبەدى. اسىرەسە «ءبىر تال» دەگەن سوزگە كەلگەندە قاسارىسىپ، كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتىپ الدى. ءتىپتى قازاقتىڭ تىلدىك قورىندا جوق، ديالەكتى دەۋگە دەيىن جەتىپ قالدى. داعدارعان اقىن سالالى مايدا قوڭىر شاشىنا قول اپارا بەردى. كىرش ەتكىزىپ تۇبىنەن جۇلىپ الدى دا، قولجازبانىڭ بەتىنە قويدى.
- قالقام، مىنە، ءبىر تال شاش...
ەسىك ءۇن- ءتۇنسىز جابىلدى.
وشاق باسىندا ءسۇرىنىپ جۇرگەن بىرەۋلەردىڭ تاعدىرىڭا تارازى بولعانى قانداي قيىن!
اقىننىڭ جۇرەگى جارىلىپ، باقي كەشكەن سوڭ ءبىر كۇنى شەراعاڭ (شەرحان مۇرتازا) وزىنە شاقىردى.
- سەندە جۇمەكەننىڭ «مەنىڭ توپىراعىم» جيناعى بار ما؟
- بار.
- اكەلىپ بەرشى.
قوس ەلى قوڭىر كىتاپتى قولتىعىنا قىسقان اتاقتى قالامگەر مولتەي مۇرتىن ءبىر سيپاپ، اياعىن ساناپ باسىپ ويلى قالپى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءوتىپ جاتقان سەكرەتارياتىنا كىرىپ كەتتى.
اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلاتىنداردىڭ كوكپار دوداسى باستالىپ كەتكەنىن ءبىلۋشى ەدىك، اقىرىن توستىق. كەشىكپەي كوكتەگى «مەنىڭ توپىراعىمدى» جەردەگى بايگەدەن سۇرىنگەنىن كورىپ شىققان شەراعاڭ شارشاۋلى ەدى.
- ءما! ولگەندەردى قاتارعا قوسپايتىن قاعيداسى بار ەكەن...
شىعارماڭ ءۇشىن ەمەس، ءتىرى جۇرگەنىڭە بولا سىيلىق بەرىلەتىنىن سول جولى تۇسىنگەندەي بولدىم.
مەنى ەشكىم جوق قورلاعان، اشىق تەپكەن،
جاپىراعىمدى كۇز عانا شاشىپ توككەن.
قيىپ تۇسسە ارمان نە،
حايزالاعىش
ءبىر كوك - توپاس بالتادان قاشىپ كەتكەم.
«مەنىڭ توپىراعىم» - جۇمەكەننىڭ جارالى جۇرەكپەن ءجۇرىپ، ءومىرىنىڭ اقىرعى جىلىندا ءتامامداعان سوڭعى كىتابى.
اشى تىرلىك، ءتاتتى جانمەن بىرەر ولەڭ جازىپ باقۇلداسۋعا بولار، ال ارتىنا تۇتاس، ءمىنى قۇراماعان ءبىر توم جىر قالدىرىپ، پانيمەن قوشتاسۋ ۇلى اقىننىڭ ۇلى ەرلىگى ەدى. جالعاندا ولەڭمەن ويناعاندار كوپ، ويلاعاندار از. جالپىنىڭ ەسەبىندە ءجۇرىپ، جالقىنىڭ جۇگىن ارقالاعان جۇمەكەن قوڭىر قىردى جاستاناردا ءوزى كوكتەگەن قۇنارلى توپىراعىن ءوز قولىمەن ۇستىنە جامىلعانداي ەكەن... قوشتاسۋ كىتابىن پاراقتاعان سايىن تاقىرىپتىڭ الۋاندىعى، ايقارا كەڭ قۇلاش، كەمەلدى كوركەمدىك، وي بۇققان ورامدار، تەڭىن تاپقان تەڭەۋلەر مەن مۇندالايدى. كوزىڭدى سۋارىپ، ساناڭا ساعىنىش ۇيىرگەننەن باسقاعا دارمەن از. ⅩⅩ عاسىردا دوستويەۆسكي باعىندىرعان شىعارماشىل اقىل- ويدىڭ اسقارى - وي فيلوسوفياسى، سەزىم فيلوسوفياسى دەگەن بيىكتىككە قوشالاقتىڭ قوڭىر ۇلى عانا كوتەرىلىپ كەتكەنىن كورەمىز.
بالكىم، ول اشاق سورىندا قالعان اكە ىزىنە قاراي- قاراي وزەگىمىزدەن وتە تۋعان شىعار؟
ⅩⅩ عاسىرداعى قازاق پوەزياسىنىڭ قۇبىلىسىنا اينالعان قوس تۇلعانىڭ ءبىرى مۇقاعالي ماقاتايەۆ ءوز ورتاسىنان باز كەشكەندە:
جاپىراق- جۇرەك جاس قايىڭ،
جانىمدى ايىرباستايىن، - دەپ جاس قايىڭعا دارمەنسىز قولقا سالسا، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ سول گوي- گويدى باستان وتكىزىپ ءجۇرىپ:
جەل وتىندە ىس- پىس بوپ ىرسىل قاعىپ،
تاس قاباقتا تۇل جالعىز تۇرسىڭ ناعىپ؟ - دەپ جالعىز قايىڭدى ءوز بەينەسىندە كورەدى.
كەزدەيسوقتىق پا، الدە قايىڭ ولاردىڭ اقىندىعىنىڭ توتەمدىك سيمۆولى ما؟
مەنىڭشە، سوڭعىسى. كەڭسايداعى جۇمەكەن ەسكەرتكىشىنىڭ كوك تاسى بەتىنە دە بەلى بۇرالعان جالعىز قايىڭ بەينەلەنگەن. ءتاۋ ەتىپ بارعان سايىن ءبىر ۋىس توپىراق بۇلكىلدەپ، قۇلاققا ۇزىك- ۇزىك قوڭىر ءۇن كەلەدى:
ارجاعىندا ۇلى ىزعار سەزىلىپ تۇر،
جىلتىرايتىن دۇنيەنىڭ بەتى عانا...
راحىمجان وتاربايەۆ
http://madeniportal.kz
