التاي جەرىندە حالقىنا رۋحاني باعدار سىلتەگەن دالا دانىشپانى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ۇلى اباي مۇراسىنان كەيىن، قازاق ادەبيەت تاريحىنا قۇندى شىعارمالارىمەن ەلەۋلى ۇلەس قوسقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى، عۇلاما عالىم، اقىن اقىت ءۇلىمجى ۇلى ەدى. ول ءبىرتۇتاس قازاق دالاسى وتارشىلدىق جۇيەنىڭ بولشەكتەۋىنە تۇسكەن، ونداعى قازاق ۇلتىنىڭ بولىنە- جارىلا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەزەڭىندە، ءوز ورتاسىنىڭ رۋحاني الەمىن السىرەتپەي، اينالاسىنا ويلى شىعارمالارىمەن ءبىلىم ساۋلەسىن شاشقانىمەن دارالانىپ تۇردى.

قازىرگى قىتاي مەن موڭعوليا اۋماعىنا قارايتىن جەرلەردە قونىستانعان قازاقتار اراسىنا ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ، ماحامبەتتىڭ مايەكتى تۋىندىلارى جەتپەي جاتقان تۇستا، اقىت ءۇلىمجى ۇلى ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني كوشىن باستاپ، اعارتۋشى ۇستاز رولىن اتقاردى. سوندىقتان دا، بۇگىنگە دەيىن قىتاي مەن موڭعوليا قازاقتارى جانە وسى جەرلەردەن كەيىنەن قونىس اۋدارعان تۇركيا، ەۋروپا قازاقتارىنىڭ ورتاسىندا اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ ولەڭ- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندارى مەن ارناۋلارى ۇرپاقتان ۇرپاققا دارىپتەلىپ، ساقتالىپ كەلدى.

ەندەشە، حالقىنا كەمەل بىلىمىمەن ولشەۋسىز ەڭبەك ەتكەن عالىمنىڭ تاريحي تۇلعاسى مەن ءومىر شەجىرەسىن كوكتەي شولىپ بايان ەتىپ كورەلىك.

اقىت ءۇلىمجى ۇلى قارىمساقوۆ 1868 - جىل ق ح ر- نىڭ التاي ايماعى، كوكتوعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلەدى. اقىت بالا كەزىندە ساۋاتىن اۋىل موللاسىنان اشىپ، حات تانىعان سوڭ، ورىستىڭ جابىرىنەن بۇقارادان قاشىپ كەلگەن، قازاقتار مىرزاباقا دەپ اتاپ كەتكەن تۇرىك عۇلاماسى ماحبۋبۇللادان تەرەڭدەپ ءبىلىم الادى. مول ءبىلىمدى ۇستازى اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن ۇيرەتۋگە دەن قويادى. سونداي- اق، تالانتتى ءارى تالاپتى شاكىرتىنە كوپ ءۇمىت ارتقان عالىم، قازان، ىستامبۇل قالالارىنان باسىلىپ شىققان كىتاپتاردى وقىتىپ، شىعىس ادەبيەتىمەن سۋسىنداتا باستايدى.

بالا كۇنىنەن ولەڭ شىعارىپ، بوزبالا جىگىتتىك شاعىندا اۋىل اراسىندا ايتىسقا ءتۇسىپ اقىندىق دارىنىن اڭعارتقان اقىت ەندىگى جەردە ۇستازىنان العان تاعىلىمدى تالىمىمەن ۇشتالىپ، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ءبىلىمدى ازامات بولىپ قوعامعا ارالاسادى. 1890 - جىلى اقىتتىڭ قارىم- قابىلەتىن ەسكەرگەن ۇكىمەت ادامدارى ەجەن حاننان جانە رەسەيدەن كەلەتىن حات- چەكتەردى التاي، قوبدا، زايسان ارالىعىندا اتپەن تاسيتىن پوشتا قىزمەتىن اتقارۋعا جۇمىسقا شاقىرادى.

باردام وتباسىدان شىقپاعان اقىت ءۇشىن بۇل جۇمىس العاشىندا مال تاۋىپ، جان باعۋدىڭ امالى بولسا دا، كەيىننەن وسى قادامى عىلىم جولىنا ءتۇسۋدىڭ، قوعامدى تانۋدىڭ، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋدىڭ دە داڭعىل جولى ەكەنىن اڭعارادى. ول وسى كەزدەن باستاپ رەسەي مەن موڭعوليا ەلدەرىنىڭ قوعامدىق جۇيەسىمەن تانىسۋدان باسقا، پوشتا قىزمەتىندە ءجۇرىپ، ءار كەزەكتەگى مىڭداعان شاقىرىمدىق جول ساپارىندا حالىق ورتاسىنان رۋحاني تاعىلىم جيىپ، ەل بولمىسىن ەتەنە تاني تۇسەدى. جۇمىس قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى موڭعول ءتىلىن ۇيرەنىپ، ورىس ءتىل- جازۋىنان ساۋات اشادى.

ەل اتتاپ، سىرتقى الەمگە ەسىك اشقان اقىن ءوزىنىڭ جازعان ەڭبەكتەرىن باسپادان شىعارۋدىڭ دا جولىن تاپتى. اقىت ساۋداگەر كەرىمبەردى بابايەۆپەن تانىستىعىنىڭ ارقاسىندا 22 جاسىندا جازعان العاشقى كىتابىن «جيھانشا تامۇز شاھ ۇعىلى» دەگەن اتپەن 1891 - جىلى قازاندا باستىرادى. وسىدان كەيىن، 1891 - جىلدان 1914 - جىلعا دەيىن ونىڭ قازان، ورىنبور، سەمەي، سانكت- پەتەربۋرگ باسپالارىنان 10 كىتابى 17 رەت باسىلىپ شىعادى. ولاردىڭ ىشىندە «جيھانشا»، «احيرەتبايان»، «سايپىلمۇلىك - جامال» داستاندارى، «ابيات عاقيديا»، «سەيىتباتتال عازى»، «يشان ماحمۇد» اتالاتىن كىتاپتارى بىرنەشە رەت جارىق كوردى. 1898 - جىلى ورىستىڭ تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋشى عالىمى، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ن. ف. كاتانوۆ اقىت شىعارماشىلىعى تۋرالى «دەياتەل» جۋرنالىندا العاش رەت ارنايى ماقالا جاريالايدى. اقىتتىڭ باسپادان شىققان كىتاپتارىنىڭ ءبىر ءبولىمى قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ كونە كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىندا ساقتالعان ەكەن.

اقىت ءۇلىمجى ۇلى 1907 - جىلى التايدان شىققان لايىق، ورازبەك قاتارلى قاجىشىلاردىڭ «جول باستاۋشى بولىپ، بىزبەن بىرگە ءجۇر» دەگەن وتىنىشىمەن جوسپارلانباعان، توسىن ساپارعا جول- جونەكەي ىلەسىپ كەتەدى. ولار سەمەي ارقىلى ومبىعا بارىپ پويىزعا وتىرىپ، ودان ارى قارا تەڭىزگە جەتىپ كەمەگە مىنەدى. وسىلايشا مەككەگە جولى تۇسكەن اقىن، قاجىلىق راسىمدەرىن اياقتاپ، ەلگە قايتپاق بولعان ساپارلاستارىنان ءبولىنىپ قالىپ، جالعاستى ارالاپ كورۋدى ءجون سانايدى.

اقىت اراب ەلدەرى مەن تۇركيانىڭ مادەني، رۋحاني ورتالىقتارى مەدينە، قۇدىس، ىستامبۇل، داماسك قالالارىندا بولىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، بۇل ساپاردان ەلىنە اراعا ەكى جارىم جىل سالىپ قايتا ورالادى. حالقىما جەتكىزسەم دەپ اسىققان ەڭ قىمبات قازىناسى قورجىن تولى كىتاپتارى مەن وسى ەكى جارىم جىلدا زەردەسىنە قۇيىپ العان مول ءبىلىمى بولدى. اراب، پارسى تىلدەرىن تولىقتاي مەڭگەرىپ، اراب مادەنيەتىن، جاراتىلىستانۋ، دۇنيەتانۋ عىلىمدارىن ۇيرەنىپ كەلدى.

1912 - جىلى اقىت ءۇلىمجى ۇلى التايداعى ەل اعالارىنىڭ شاقىرۋىمەن موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىنان تۋعان جەرى كوكتوعاي اۋدانىنا قايتا كوشىپ كەلەدى. التايعا كەلگەن سوڭ اقىت قاجى مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتۋمەن اينالىسا باستايدى. قىتايدا تۇراتىن ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، پروفەسسور اۋەلقان قالي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءبىلىم ورداسىندا ارابشا حات تانىتۋدان بولەك، گەوگرافيا، ەسەپ، تاريح ساباقتارى قوسىپ وقىتىلىپ وتىرعان.

«اقىت قاجى شاكىرتتەرىنە تۇرىك تىلىندە باسىلعان دۇنيە گەوگرافياسىن، تاتار تىلىندە باسىلعان تاريح، استرونوميالىق بىلىمدەردى، يسلام تاريحىن، اراب ءتىلى گرامماتيكاسىن، شىعىس ادەبيەتى تەكتەس بىرەگەي عىلىمداردى وقىتىپ وتىرعان. عۇلاما ۇستاز ۇل بالالارمەن قاتار قىزداردى دا شاكىرتتىككە قابىلداعان»، - دەيدى پروفەسسور اۋەلقان قالي ۇلى.

سان قۇبىلعان زامان اعىمىنىڭ سوققىسىنا ۇشىراعان وسى ءبىر ناۋبەتتى جىلداردا ءوز ۇلتىنىڭ ءبىلىمىن كوتەرۋگە، حالقىنىڭ رۋحاني تاربيەسىنە دەن قويعان عالىم سالت- سانا، ونەر- ءبىلىم، زامان اعىمى، ادامدىق بولمىس سەكىلدى سان الۋان تاقىرىپتى وزەك ەتكەن جىر، تولعاۋلارىن جازىپ وتىردى. وسىمەن قاتار قوعامدىق جۇمىستارعا دا بەلسەنە ارالاسىپ، ەل باسشىلارىنىڭ جانە حالىقتىڭ سۇرانىسىمەن 18 جىل بويى ءورالتاي اتالاتىن ءۇش اۋدان حالقىنا قازىلىق مىندەتىن دە اتقاردى. ەل اراسىنداعى ءتۇرلى داۋلى ماسەلەلەرگە ءادىل كەسىم ايتىپ، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەندى. قازاقتىڭ جەتى جارعى سياقتى كونە زاڭدارىن قوعامنىڭ ىڭعايىنا قاراي بەيىمدەپ، داۋدىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە پايدالانىپ وتىرعان. ءوزى قازىلىق جاساعان داۋلى ىستەردى قاعازعا ءتۇسىرىپ، جازىپ ساقتاعان.

«اقىندار بىزدەن بۇرىن وتكەن تالاي،

اسىرەسە، قۇنانباي بالاسى اباي.

ءدال سونداي وتكىر ءسوزدى بولماسام دا،

ويىمدى جەتكىزەيىن قۇراي- جاماي» - دەپ جازعان اقىت ءۇلىمجى ۇلى دارا تالانتتى اباي ولەڭدەرىن الپىستى القىمداپ، ەگدەلەگەن جاسىندا قولىنا ءتۇسىرىپ وقىپ، تامسانا تاڭىرقايدى. ەندىگى جەردە ابايشا تولعاپ جىر جازۋعا، ونىڭ وي يىرىمدەرىنە ءۇڭىلۋدى ماقسات تۇتتى. مىنە وسىدان كەيىن 55 ولەڭنەن تۇراتىن «عاقىليالىق ۇندەۋلەر» اتتى ولەڭدەر توپتاماسىن جازادى. اقىت ءوزىنىڭ وسى شىعارماسى تۋرالى «... مارقۇم اباي قۇنانباي قاجى ۇلىنىڭ كىتابىنان ورنەك الىپ، وسى عاقىليالىق، ناقىلدىق ۇندەۋلەر كىتابىن جازدىم. شىركىن، اباي ادامنىڭ جۋىردا ەسىنە تۇسپەيتىن سوزدەردى تاۋىپ، سونى ورنەكتەگەن ەكەن. مەن دە سونداي ەسىمە تۇسە قالعان سوزدەردى كىرگىزدىم. سونداي- اق اباي ولەڭدەرىنىڭ ءۇزىندىسىن باسىنا الىپ، كۇردەلى لەبىزدەرىن شەشتىم»، - دەپ تۇسىنىك بەرەدى. وسىعان قاراپ اقىت ءۇلىمجى ۇلىن العاشقى ابايتانۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان دەپ ايتا الامىز.

سان الۋان تاقىرىپتى قامتىعان بۇل ولەڭدەرىنىڭ ەلگە ۇلگى، ونەگە شاشقان جاۋھار جىرلار ەكەنى شۇباسىز. ءزۇفار سەيىتجان ۇلى «اباي مەن اقىت» اتتى ماقالاسىندا اقىت ولەڭدەرىنىڭ اباي ولەڭدەرىمەن ۇندەستىگىن تالدايدى. «اقىت ادام پورترەتىن جاساۋدا دا ابايدان ۇلگى العان. «الپىستى ارالاعان ەل اعاسى» شاققا جەتكەندە سۇلۋ ايەلدىڭ سىمباتىن سوزبەن مۇسىندەيدى. اقىتتىڭ بۇل ولەڭى ۇلى اقىننىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىنىڭ ۇلگىسىندە جازىلعان.. .

ۇلبىرەگەن تاماعى.

جازىق- جاتتىق قاباعى.

كەۋدەسىندە قوس الما

قيسايماعان ساباعى.

نەمەسە:

اق ساۋساعى ءاجىمسىز،

ەرىنە تازا جۇرەگى.

قولاڭ شاشى جىبەكتەي

بالتىرىن سوعىپ جۇرەدى، - دەيدى.

... اقىت ۇلى اباي مۇراسىنىڭ اسەرىمەن جازعان توپتاما ولەڭدەرىنىڭ بىرىندە سۇلۋ ايەلدىڭ كوز تارتارلىق كوركىن وسىلايشا كەلىستى بەينەلەيدى.» - دەپ جازادى ءزۇفار سەيىتجان ۇلى.

وسىنداي ەلىنە ونەگەلى بولمىسىمەن جان- جاقتى قىزمەت ەتكەن، كەمەل ءبىلىم يەسىن، 1939 - جىلى شىنجاڭدا بيلىك قۇرعان جاۋىز شەن- شي- ساي ۇكىمەتى جازىقسىز تۇرمەگە جابادى. ءومىر بويى ەڭبەكتەنىپ جازعان شىعارمالارى، مىڭعا جۋىق كىتاپ قازىنالارى تاركىلەنىپ الىنادى. اقىننىڭ وسى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە ءۇرىمجى تۇرمەسىندە جازعان ولەڭدەرى مەن سوڭعى وسيەتى تۋرالى دەرەكتەرى دە تابىلعان. 2014 - جىلى قىتايدا جاسالعان، قۋانىش ءىلياس ۇلىنىڭ «دالا ءدانىشپانى» اتتى 4 ءبولىمدى دەرەكتى فيلمىندە اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ ءومىر شەجىرەسى تولىق دەرەكتەرمەن ايشىقتالعان. فيلم دەرەكتەرىندە اقىننىڭ تۇرمەدەگى كەشۋلەرىنەن مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. وندا اقىت قاجىمەن بىرگە قامالعان تۇتقىنداردىڭ ەستەلىكتەرى ايتىلادى. اقىن تۇرمەدە قيسسا ايتىپ وتىراتىن بولعان. سول تۇرمەدە جازعان ءبىر ولەڭىندە؛

«تولعانسام كوڭىلىم قوزادى،

ءبىر ويدان، ءبىر وي وزادى.

پايىمداپ بايقاپ ويلانسام،

پاتشانىڭ تاعى توزادى.

توزبايدى حالىق وسەدى،

ءبىر ىزدە دۇنيە تۇرمايدى

اۋىسىپ تۇرار ەسەبى»، - دەپ شەر تولعايدى.

ال، اقىن ەلىمە، ۇرپاعىما ايتا بارىڭدار دەگەن 4 وسيەتىن، قاسىندا بىرگە بولعان جولداستارىنا اماناتتاعان.

1. ارتىمدا قالعان قادىرلى حالقىم التىباقان الاۋىز بولماي، بەرەكەلى بولسىن. ءوز ىشىندە ىنتىماقتى بولسىن.

2. كورشىلەردى رەنجىتپەسىن، ءبىر اۋىل ءوزىنىڭ كورشى اۋىلىن، ءبىر ءۇي ءوزىنىڭ كورشى ءۇيىن، ءبىر رۋ ءوزىنىڭ كورشى رۋىن رەنجىتپەسىن!

3. ءبىر ماسەلەگە كەزىگە قالسا، نەمەسە توسىن ىسكە تاپ بولسا، الدىمەن اقىل كوزىنەن، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بارىپ ودان كەيىن شەشىم جاساسىن!

4. ەل- جۇرتىم، اسىرەسە ۇرپاقتارىم، ءناسىل تازالىعىنا كوڭىل ءبولسىن، ول ءۇشىن، زيناقورلىقتان اۋلاق بولسىن!

قازاقتىڭ بيىك ويلى، تەرەڭ ءبىلىمدى عۇلاماسى تاس قاپاستا جاتىپ، شەرمەندى كۇي كەشىپ، 1940 - جىلى تامىزدا ءۇرىمجى تۇرمەسىندە جاۋىزدىقپەن ۇرىپ- سوققان تەرگەۋشىلەردىڭ قاندى قولىنان 72 جاسىندا قايتىس بولادى.

ءومىرىن ءبىلىم ۇيرەنۋگە، الەمدىك عىلىمنىڭ كاۋسارىنەن سۋسىنداۋعا ارناعان، سول مەڭگەرگەن ءىلىمىن اقىل تارازىسىندا زەردەلەپ، ەل- جۇرتىنىڭ يگىلىگىنە سىيلاعان عالىم قازاسى قارا ورمان حالقىنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ كەتتى. اقىن باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن، قيىن- قىستاۋ كەزەڭدە حالقى ونى جوقتاۋسىز، سۇراۋسىز قالدىرعان جوق. العاش اقىت قاجىنى ۇستاپ الىپ كەتكەندە، شۇعىل اتقا قونعان ەسىمقان باتىر باستاعان 60 ازامات سوڭىنان قۋىپ جەتىپ، اقىندى تارتىپ الماق بولادى. ءبىراق، اقىت قاجى «ماعان بولا مىنا قىستا ەلگە جاۋ- جالام اكەلەتىن جاعداي تۋدىرماڭدار. 12 اسكەردەن تارتىپ الىپ قالعاندارىڭمەن، بۇل ۇكىمەتتىڭ اسكەرى ونىمەن تۇگەمەيدى. مەن وسى جاسىمدا حالقىمنىڭ قارا لاعىنا جاراسام بولدى»، - دەپ سايلانىپ كەلگەن جىگىتتەرگە توقتاۋ سالادى.

دەسەدە، وسىدان كەيىن دە قانعا قۇمارتقان بيلىك قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن تۇتقىنداۋدى ودان ءارى ۇدەتە تۇسەدى. اقىرى شىدامى تاۋسىلعان حالىق 1940 - جىلدىڭ باسىندا اق، قولىنا قارۋ الىپ، كوتەرىلىسكە شىعادى. بۇل سوعىس 1950 - جىلعا دەيىن سوزىلىپ، التاي، تارباعاتاي، ىلە قاتارلى قازاقتار قونىستانعان ءۇش ايماقتىڭ 20 دان استام اۋدانىن شارپىعان قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاستى.

اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ ارتىنا قالدىرعان مول شىعارماشىلىق مۇراسىنان باسقا، نەشە ونداعان جىلدار بويى ۇستازدىق ەتكەن تۇستا تاربيەلەگەن شاكىرتتەرى حالىق اراسىندا، ۇستاز ءتالىمىن تاراتىپ، ەل يگىلىگىنە قىزمەت ەتىپ جاتتى. اقىت قاجى ءوز بالالارىنىڭ دا تاربيەسىنە اسا ىجداعاتتىلىقپەن قاراعانى بەلگىلى. قالمان اقىت ۇلى، قازەز اقىت ۇلى، ماقاش اقىت ۇلى قاتارلى بالالارى بىلىمدىلىگىمەن، ءارقايسىسى 4-5 شەت تىلدەرىن مەڭگەرگەنىمەن ەرەكشە. اقىت بالالارى دا قوعامعا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەتتى. ولاردىڭ جازعان ەڭبەكتەرى، جاساعان ىستەرى جەكە- جەكە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

بۇگىندە اقىت تانۋ جەكە عىلىم سالاسى رەتىندە قارقىندى دامىپ كەلەدى. كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. وكىنشكە قاراي، ولاردىڭ باسىم بولىگى شەكارانىڭ ار جاعىندا جاتىر. وندا دا تانىمدىق تۇرعىدا بەلگىلى شەكتەۋلەر بار. ال قازاقستانداعى كوپ جۇرت اقىت ءۇلىمجى ۇلى جايلى تولىق تانىپ بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان دا، اقىن تۇلعاسىن حالىققا دارىپتەۋمەن بىرگە قازاقستاندا اقىت تانۋ عىلىمىن جۇيەلى جولعا قويۋ لازىم.

اۆتور: باقىتجول كاكەش (2015 - جىل)