جۇماباي شاشتاي ۇلى. «ەسباي تىگى» - اڭگىمە
ەسباي ەڭ اقىرى بالا مەن قاتىنعا باعام قالمايدى-اۋ دەپ ويلاماپتى. كوزى ءجوندى كورمەي، قۇلاعى شالا ەستيتىن حالگە ۇشىراعالى ءوزىن وقشاۋ ۇستاپ، ماڭگىرگەن كەيىپتە جۇرەتىندى شىعاردى. ايەلى سانا ءۇي مەن تۇزدە نايقالا باسىپ، ءبارىن ءوزىمنىڭ اۋزىما قاراتام دەيتىن ۇستەمدىك تانىتقىسى بار.
كەيىنگى كەزدە ەسبايدىڭ قاسىنا جولاۋدى قويدى. جاڭادان كەلىنشەك العان جاسىبەكپەن دەگبىرسىز سانا سوزگە كەلىپ قالا ما، شاڭقىلداعان داۋىسىن ەمىس-ەمىس قۇلاعى شالادى. بالانى قۇدايدان سۇراۋ بەكەر ەكەن دەيدى. ەسبايدىڭ جاسىبەككە دە رەنىشى جوق ەمەس. كەلىن بالاعا كىشكەنە ىزەت ساقتاۋ كەرەكتىگىن ايتپايدى-اۋ، شاماسى. قارا كەشكە دەيىن سونىڭ جانىنان ءۇيىرىلىپ شىقپايتىن ۇلىندا، الدە اقىل جوق پا؟ بولماسا، ءوزىنىڭ پەيىلى بۇزىلدى ما، اڭدىعانى ايەلى. بۇل بايقايدى، وت باسىنىڭ بەرەكەسى قاشىپ بارادى. كوزىنىڭ شىراعى السىرەگەنىمەن كوڭىلىنىڭ جەلپىنىسى ءالى باسىلا قويماعان قاريا ءوزىنىڭ ويشىل بولىپ كەتكەنىن سەزەدى. ورايى كەلسە اڭگىمەگە ارالاسايىن دەيدى. ءبىراق ءسوز توركىنىن ۇقپاي دىمى قۇريدى.
اداممەن ادامشا سويلەسۋدىڭ زارىن تارتقالى وتكەن كۇندەرىنىڭ قادىرىنە جەتە ءتۇستى. قازىرگى سانا وندا كەرگىمەيتىن. قايسىبىرى جادىندا قالدى دەيسىڭ. ءداپ مىنا جاسىبەكتەي ايەلجاندى بولعان جوق، ايتەۋىر.
ەسبايدىڭ سوپاقشا كەلگەن كەسكىنىنەن ۋايىمنىڭ تابى بىلىنەدى. شوت ماڭدايىنىڭ قاتپارلارى جيىرىلىپ، اق بۋرىل قابا ساقالىن تارامداپ قويعاننان باسقا قيمىلعا بارمادى. نۇرى تايا باستاعان كوزدەرىن سىعىرايتا، سىرتتى ۇزاق شولادى. توتەنشە شىمىرلاعان تۇيىرشىكتەر ءالسىز جانارىن تالدىرىپ وتەدى. قاراۋىتقان تىرشىلىكتىڭ بۇكىل كۇڭگىرتتىگىنەن جەرىنگەندەي تەرىس قاراپ بۇك ءتۇسىپ جاتادى. تاعاتى تاۋسىلعانداي وڭ جامباسىنا قاراي قايتادان اۋناپ، ادەتىنشە تىستاعىلاردى باجايلايدى. ءداۋ دە بولسا تابالدىرىقتا وتىرعان كەلىنى. ۇزاقتى كۇنگە ونىڭ قاسىنان ءۇيىرىلىپ شىقپايتىن اناۋ جاسىبەك. نەمەنە ءوزىنىڭ قيسىنى قاشىپ ءجۇر؟ شاجىلداپ-باجىلداپ بىردەڭەنى تۇسىندىرە مە، تەگى. ءبىر كىلتيپان بار-اۋ!
وسى كەزدە سانانىڭ ساڭقىلى قۇلاعىنا كەلگەندە: «اپىراي، اناۋ تاعى شاپتىقتى ما؟» - دەپ باعجاڭ ەتتى. «قۇرعىر كىشكەنە سابىر ساقتاپ، ەڭ قۇرىسا كەلىنگە سىر الدىرماي تۇرا تۇرسا قايتەدى». مۇنىڭ قابىرعاسىنا باتاتىنى - شەشە بولىپ سانا تياناق تانىتپايدى، بالا بولىپ جاسىبەك كىشىرەيمەيدى.
كيىز ءۇيدىڭ جاپسارىن باعانا ورتانشى ۇلى مىلتىقباي ءتۇرىپ كەتكەن. تىرشىلىكتەن اجىراپ قالعالى ەسبايدىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىساتىن سول. قاراگەر دونەندى جۇيرىك بولادى دەپ باپتاپ ءجۇر. ەسباي بۇل بالاسىنىڭ وسىنىسىنا ءتاۋبا ەتەدى. ءوزى كىسىگە ۇيىرسەك. ال مىنا جاسىبەكتىڭ ءوز-وزىنەن بەرەكەتى قاشىپ، كەلىننىڭ ىڭعايىمەن بولاتىنىنا رەنجىدى. كەرەگە كوزىنەن بالاسى مەن كەلىنىنە تاعى شۇقشيدى. جانارى تالىپ، باسى اينالعانمەن انالاردىڭ قاراسى اعاراڭداپ كورىنگەنشە تەسىلدى.
- جاسىبەك!
داۋسى قىرىلداپ شىقتى.
- ا، - دەدى بالاسى ورنىنان قوزعالماعان كۇيى.
مۇنى ەستىمەگەن ەسباي داۋسىن ودان سايىن وكتەم شىعاردى.
- نە؟ - دەدى جاسىبەك تىرىسىپ.
بالاسىنىڭ بۇل قىلىعى شامىنا قاتتى ءتيدى.
- ءاي، ءتىرىمىسىڭ، كەلسەڭشى بەرى؟!
جاسىبەك ورنىنان جۇلقىنىپ تۇرىپ، ەسىكتىڭ كوزىنەن اڭتارىلا اكەسىن بەي-جاي شولدى. قاريانىڭ كەسكىنىندەگى كىربىڭدى اڭعارىپ، نە ايتقىسى كەلەتىنىن شىدامسىزدىقپەن كۇتتى.
- نە، اتا؟ - دەدى، قاتتى داۋىستاپ.
ەسباي بالاسىن جاڭا كورگەندەي ۇزاق تەسىلدى. كوزىنىڭ قاراشىقتارىنا ءبىر قابات تۇنىپ قالعان جاس بەدىرەيىپ قاراعان سايىن جىلاعالى تۇرعانداي كورىنەدى. جاسىبەك اكەسىنىڭ ۇسقىنى قاشقان تۇرىنەن سەسكەنە:
- اتا، نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟ - دەدى.
جاڭاعى ءپۇشايمان كۇيىنەن اياق استى ارىلىپ، ۇلىنا ەمىنە ءتۇستى.
- بالام-اۋ، وسى سەنىڭ ايەلگە كەلگەندە ءيىڭ نەگە جۇمساق؟!
جاسىبەكتىڭ اق قۇبا سوپاق جۇزىنە بۇرق ەتىپ قان تەپتى.
- وي، اتا، ونى قايتەسىز!
- قايتكەنى نەسى، قۇداي-اۋ! تىرشىلىكسىز كەلىننىڭ جانىندا وتىرا بەرسەڭ، اناۋ شەشەڭ ەكەۋىڭ سىيىسپايسىڭ.
- مەن، تەگى، بارىڭە بالە بولىپ جابىستىم عوي، - دەدى جاسىبەك.
ەسباي ۇلىنىڭ سوزىنەن امالسىز توسىلدى. ىسىڭكى كوزىن ۋقالاپ، جاسىبەككە باجايلاپ قارادى.
- بالام-اۋ، وسى شەشەڭ ون ەركەكتىڭ ەسىن اۋداراتىن-اق قاتىن. قازىر عوي، مەنى قۇدايدىڭ ءوستىپ قويعانى. ايەلدى ەركەلەتەتىن جەردە ەركەلەتىپ، ۇراتىن جەردە ۇرىپ قويعان تەرىس ەمەس.
- اتا، سەندەردىڭ زاماندارىڭ مەن بۇل زامان تەڭ ەمەس، - دەدى، جاسىبەك كەرەگەنىڭ كوزىنەن سىرتقا جالتاق-جالتاق قاراپ.
- بۇل زامانعا نە بولىپ قالىپتى؟ - دەدى، ەسباي ەندى ءىسىم سەنىمەن بولسىن دەگەندەي ۇلىنا تىكە سۇراۋ قويىپ.
جاسىبەك قولىن ءبىر-اق سىلتەپ، سىرتقا اتىپ شىقتى. ەسباي ونى توقتاتۋعا ۇمتىلىپ ءبىر-ەكى قوپاڭداپ قويدى. ءبىراق داۋىستامادى. باسىن تومەن سىلق ءتۇسىرىپ، سەلسوق وتىردى. «ول زامان مەن بۇل زامان تەڭ ەمەس دەي مە، جاڭاعى. تۋه، شىركىننىڭ كەمەڭگەرى-اي! اقىلىم اسىپ وتىر دەپ ايتتى ما ەكەن، جوق، بارى سول ما؟ الدە، باسى جەردە بولعانمەن، كوڭىلى اسپاندا ما؟ ءبىر ايەلدىڭ بابىن تابا الماي جۇرگەن جەتەسىز نەمە!» - دەدى.
- ءاي، شال، - دەگەن سانانىڭ داۋسىنان باسىن جۇلىپ الدى. مۇنىڭ تەگىن كەلمەگەنىن سەزەدى.
- ە، نە؟
- تاسقا يىگەن سورلى-اۋ، كەرگىتپەي تىڭدا. اناۋىڭ ءبولىنىپ شىعام دەيدى.
سانا شىن اقىلداسقىسى كەلگەن سىڭايىن تانىتىپ-اق تۇر. ءجوندى كورمەيتىننەن بەرى كىسىگە ۇزاق تەسىلەتىن ادەت تاۋىپ ەدى. وسى جولى دا ايەلىنە ءىشىپ-جەپ قارادى. السىرەگەن جانارىنىڭ ءالى سۇعى بار ەكەنىن بىلەدى. سانا ويناقشىعان كوزىن امالسىز تايقىتىپ، ءاپ-ساتتە ايەلدىك سىنىق كەيىپكە كوشتى. ەسباي ايلالى سانانىڭ مىنا سىڭايىن تۇسىنە الماي الەك. بيلىگىنەن ايرىلا باستاعان مۇنىڭ ءبىر سەپتىگى تيەر دەگەن ۇمىتپەن كەلگەنىن سەزدى. «اۋ، بۇل جاقسى ادام بولسا، بۇدان بۇرىن قايدا ءجۇر؟ كوپتەن قاتقىل قاباق تانىتىپ ەم، ەندى اياق استىنان كىشىرەيسە، مەن جازعاندى قوپاڭداپ، سەستەنە قالادى دەيدى-اۋ». ەسبايدىڭ شىرايى الا بوتەن كۇرەڭىتىپ كەتتى. بۇل بۇرق ەتىپ اشۋلانعاننىڭ بەلگىسى ەدى.
- ەندى ماعان نە قىل دەيسىڭ؟ - دەپ ساڭلاۋىندا ساۋلەسى جوق كىسىشە ساناعا نەمكەتتىلىكپەن ءتىل قاتتى.
- نە قىلعانى نەسى، قۇداي؟ - دەپ سانا باجىلداي جونەلدى. - نە بايعا، نە بالاعا جازباعان بايعۇس باسىم-اي. ءبۇيتىپ ءتىرى جۇرگەنششە قۇداي مەنى نەگە المايدى. كور سوقىر، تاس كەرەڭ بوپ وتىرعانى مىناۋ. قارعايىن دەسەم جالعىزىم، قارعامايىن دەسەم جالماۋىزىم، اناۋ!
ەسباي جوندەلىپ وتىردى. باياعىدا دا وسىنداي بەيباقتىعى بار ەدى. كوكبەتتەنىپ كىسىگە تۋرا شاباتىن. ءۇنى كوپ ۋاقىت وشپەيتىن. قازىر دە قۇرعىردىڭ شارىلداپ شىققان داۋسى قۇلاعىنا تالىپ جەتتى. ون ەكى مۇشەسى ساۋ، كوك شىبىقتاي سولقىلداعان شاعىندا دا مۇنىڭ ءسوزى جانىن كادىمگىدەي جارالايتىن. جۇرت اراسىنداعى ەسبايداي جىگىت سانانىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا دەيتىن قاۋەسەتتى ەستىگەندە دە، وزگە ارەكەتكە بارماي ىشتەي تىناتىن. ونىڭ ۇستىنە قالتىلداعان كارى شەشەسى كەي كەزدە:
«بالام-اۋ، ماڭدايعا جازعاننان ارتىق ەشتەمە جوق. بۇل بوساعاعا جاقسى ۇرعاشىنى جازباعان. مەن دە باياعىدا بايعۇس اكەڭنىڭ اپشىسىن قۋىراتىنمىن. «ءبىراق قۇداي اسىقپايدى»، - دەيتىن.
«ءاي، سورلى شەشەم-اي. جالعىزىڭنىڭ جالعاندا جالقى ەكەنىن ويلاپ، بالا-شاعالى بولىپ قاۋىمداسىپ جۇرسە ەكەن دەگەنىڭ عوي. ايتپەسە وسى سانانىڭ اقىل توقتاتاتىن ۋاقىتى باياعىدا بولعان جوق پا؟».
ەسبايدىڭ بويىن اشۋ ەمەس، وكىنىش بيلەگەندەي كوڭىلى قۇلازىپ، ءىش دۇنيەسى قاڭىراپ بوس قالعانداي دەل-سال كۇيى ءۇن-ءتۇنسىز وتىردى دا قويدى. ادام قارتايعاندىقتان ەمەس، كەمدىكتەن جارىم كوڭىل بولاتىنىنا كوزى جەتتى. سانانىڭ بۇگىنگى قىلىعىنا ادام توزەتىن بولىپ وتىر ما!
ەسباي ويعا قاتتى كەتتى. بۇدان بىلايعى ومىرىندە وسىنداي كۇي كەشۋ قيىن سوعاتىنىن بىلەدى. وعان توزسەڭ دە توزەسىڭ، توزبەسەڭ دە توزەسىڭ. اجال كەلىپ جاندى ۇرلاسا، ءبىر ءسارى. ەسبايدىڭ ويعا لايىقسىز كەسەك كەسكىنىنەن سارابدالدىقتىڭ جۇرناعى دا بايقالمايدى. بوزارعان وڭىنە كۇرەڭىتكەن قىزىل بوياۋ ءجيى-ءجيى لاپ ەتىپ شىعادى. «قۇدايىم، پەندەم دەسەڭ، قور قىلا كورمە»، - دەدى دە سىرتقا قۇلاق توستى. سانا تىنىشتالعان-اۋ شاماسى، جۋىق ارادان ءۇنى ەستىلمەيدى.
كۇنى كەشە ءدۇيىم ەل اتىن بىلەتىن كوكپارشى ەمەس پە ەدى. قىرعىز-قازاق باس قوسقان جەردە تاۋ-تاسقا، ءور-ىلديعا قاراماي، قۇيىنداتىپ شاباتىن. بىلايعى جۇرت مۇنىڭ وسپادارلىعىنا بىردە تاڭىرقاسا، بىردە اشۋلانۋشى ەدى. ءبىراق جەمە-جەمگە كەلگەندە بەتىنە ەشكىم قارسى كەلىپ، مىناۋىڭ ءجون ەمەس دەپ ايتا المايتىن. اناۋ، الگى، قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايتىن تويشىباي عانا قۇرداستىعىن پايدالانىپ، ويىنداعىسىن ىرىكپەيتىن.
- ءاي، دييۋ-پەرى، قاشانعى كوكپاردىڭ قىزىعىن ءبىر ءوزىڭ كورەسىڭ. ءوزىڭنەن كەيىنگى جاستار ساپسيعان ساقالىڭدى سىيلايدى. ايتپەسە ءبارى جابىلسا تۋ-تالاقايىڭدى شىعارماي ما، - دەيدى.
ءسوزى شىمبايىنا باتقان سوڭ تويشىبايدى قالجىڭداعانسىپ، ات ۇستىندە جۇلقىلاپ، ءيت الەگىن شىعاراتىن. قىزاراقتاعان تويشىباي تاعى تىنىش تۇرماي:
- اتا ساقالىڭ اۋزىڭا بىتسە دە، اقىل كىرمەگەن دۇلەيسىڭ عوي ءبىر، - دەيتىن.
سول تويشىباي قازىر جەتىلدى. بالالارى وسى اۋىلدى تىرەپ تۇر. ات باسىن ارنايى بۇرىپ، مۇنىڭ حال-جاعدايىن بىلگەن ەمەس. قاتارى عوي، ءيت تە بولسا اڭسايدى. «ونىڭ ەسىكتەگى باسىن تورگە سۇيرەگەن بالالارى. مىنا شىرىك نەمەنىڭ ايبىنى بولسا، سول تويشىباي سياقتىلار ءوستيتىن بە ەدى. جاماندى-جاقسىلى ەسباي دەگەن اتى بار».
وي دەگەننىڭ ءتۇبى جوق. شىلدەنىڭ ىستىعىندا وسىلاي ومالىپ جاتۋى تۇلا بويىن ۇيىتىپ تاستاعان با، مەڭىرەيگەن كۇيى سۇلىق وتىر. «قوي، كىشكەنە سەرگىپ، بوي جازباسام بولماس»، - دەپ ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ، سىرتقا شىقتى.
- ىنىنەن كۇنگە قىزدىرىنۋعا شىعاتىن كادىمگى جىلان. ءبىرازدان كەيىن قايتا سىپ بەرىپ كىرىپ كەتەدى. وي، قايران كوزەل-اي! - دەدى، كۇيبەڭدەپ جۇرگەن سانا.
سانانىڭ ءسوزىن سول قالپىندا ەستىگەن ەسباي: «قۇرعىر قۇلاعىمنىڭ بۇدان دا تاس كەرەڭ بولىپ قالعانى جاقسى ەدى»، - دەدى. ءبىراز اڭىرىپ بارىپ، شيىرشىق اتا ايەلىنىڭ جانىنا جەتىپ باردى. سانا دا ەسبايدىڭ توسىن ارەكەتىنەن سەزىك العانداي وجىرايا قاراپ، شاپتىعا جونەلدى.
- ويباي، كارى جىنىڭ با، باياعى؟! ونىڭنان ەشكىم قورىقپايدى سەنىڭ. وسى كۇنگە دەيىن قوقاڭداعانىڭ دا جەتەدى. قۇدايدا كوز جوق دەيمىسىڭ. مىنا قور بولىپ وتىرعانىڭ مەنىڭ نازام ەمەي كىمنىڭ نازاسى؟!
سەلتيە قالعان ەسباي: «ءسوز كيەسى قايسىمىزدى ۇرادى ەكەن وسى»، - دەپ ويلادى. اشاڭ ءجۇزى قۋاڭ تارتقان سانا قوس ءبۇيىرىن تايانىپ الىپتى. تۇيدەك-تۇيدەك سويلەيتىن كەزى وسى-اۋ، شاماسى. بۇل باياعىدا پەندەلىك وسالدىق بولسا، سانانىڭ بويىنان انىق كورەتىن. قازىر دە ءبىر نارسەگە تاڭىرقاعانداي جاڭاعى كۇيىنەن اۋماعان قالپى تۇر. ايەلىنىڭ جاق جاپپاي سويلەپ جاتقانىن ءبىلدى. ونىڭ ءسوزىن ەستىگىسى كەلىپ ىندىنى قۇرىپ تۇرعان جوق. «كەسىرتكەلىك شامام قالمادى دەيسىڭ بە، بالالاردان ۇيات-اۋ». وزىنشە قادىرلى باسىنىڭ باعاسى كەتىپتى. «كوپ جىل وتاسقان مىنانىڭ سيقى بىلاي بولسا، وزگەگە نە جورىق»، - دەدى نازالانعان ەسباي.
- جالعىز وقپەن جايراتسا، شىركىن، كىمنەن تاپتىڭ دەر ەدىڭ! - ەسباي باياعى ساۋشىلىقتاعىسىنداي وڭ جاعىنا جالت بۇرىلىپ: - ءاي، مىلتىقباي، - دەپ ايقاي سالدى.
- وۋ، اتا، - دەپ سارى بالا ەنتەلەپ جۇگىرىپ كەلدى.
- قاراگەردى ەرتتە، ومىلدىرىگىن سال، تارتپاسىن مىقتاپ تارت!
كەرەك-جاراق ابزەلدى و باستان تۇگەل ۇستايتىن ول ءبىر جاققا جۇرسە-اق، جاسانىپ شىعاتىن. لەزدە ۇلى كولدەنەڭ توسقان قاراگەرگە قونجيا قونىپ، ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاي ءتوستى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتتى. ەسباي جاڭاعى اۋىر اڭگىمەدەن كەيىن وزىنە-ءوزى كوپ ۋاقىت كەلە المادى. «بۇل بەيباققا نە جازىپ ەدىم، سونشا! ادام پەيىلىنەن كورمەيدى ەكەن-اۋ! بار بالە وزىندە جاتپاۋشى ما ەدى. ايىبىم، جەتىم بالاعا، جەسىر قاتىنعا كومەكتەسكەنىم بە؟ قازىر ولاردان نە زيان كورىپ ءجۇر؟ سونداعى مەنىڭ بەرگەنىم الدەنەشە رەت قايتپادى ما؟» سانا ۇرىنارعا قارا تاپپاعاندا:
- قوي-مويىڭمەن ءالپيشانىڭ، قايپىشتىڭ ۇيىنە كىرىپ ال! - دەپ بۇلداناتىن. ءسوز وسىمەن بىتسە، ءبىر ءسارى. زارلاپ-قاقساپ ميىن اۋداراتىن. سوندا ەسباي اشۋىنا ەرىك بەرىپ، كوتەرىلىپ كورگەن ەمەس. ءاي، ءبىر كۇنى شەگىنەن شىقتى-اۋ.
- جەتتى ەندى، تۋرا ولەسىڭ، - دەدى گۇجىلدەپ.
- ساعان مۇنداي كۇش قايدان بىتە قالدى؟ نەنىڭ جەلىگى؟ - دەپ سانا ورشەلەنىپ شىعا كەلدى.
- قول-اياعىڭدى ماتاپ، سۋعا لاقتىرماسام با، قاراپ تۇر.
- قۇتىلا الماي ءجۇرسىڭ بىلەم. سەندەي دۇلەيدىڭ قولىنان ولگەنىمشە، ءوز اياعىممەن كەتىپ ءتىرى جۇرەيىن. كوزىڭە قاشانعى الباستىداي كورىنبەكپىن.
ەسباي كۇيىپ كەتتى. بويىن ەسسىز اشۋ بيلەدى. اۋەلى سويلەي الماي قيمىل-ارەكەتسىز وتىردى. اناسىن قولىنا سىيعىزباي تەنتىرەتىپ جىبەرگەنى اناۋ، ناقاقتان جانىن جارالاپ وتىرعانى مىناۋ. سوندا دا مۇنىكى ءجون.
- ءاي، ساعان زاۋال بار ما، جوق پا؟ - دەدى، ەسباي اتىپ تۇرىپ. كۇيەۋىنىڭ زارلى شىققان داۋسىنان توسىلىپ، سوستيا قالعان سانا ءسال كەيىن شەگىنشەكتەپ:
- ءجا، ءجا، - دەدى. سانانىڭ «ءجا، ءجا» دەۋىندە ايەلدىك بازىنالىق پەن وتىمدىلىك جوق ەدى. سەنىكى نە جەلىك دەيتىن تاڭىرقاۋشىلىق پەن توسىرقاۋشىلىقتى سەزگەن ەسباي: «قازىر، قازىر» دەپ وزىنە-ءوزى سويلەگەندەي سىرتقا شىعىپ، قولدان ەسىلگەن قىل ارقاندى ۇيگە الىپ قايتا كىردى. قولدان ەسىلگەن شۋماقتالعان ارقاندى شيىرا لاقتىرىپ جازدى دا، ەكى قاباتتاپ ءبىر ۇشىن تاس قىپ ءتۇيدى. ءبىر ءسات بۇل ءىستىڭ بايىبىنا بارماي تۇرعان سانا كەنەت:
- ويباي، ويباي، ءولتىردى! - دەپ شار-شار ەتتى.
- ەكى قاباتتالعان قىل ارقان ەتىڭدى قيمايدى، قورىقپا، - دەدى ەسباي تىستەنىپ. سانانىڭ جان دارمەن قارسىلىعىنا قاراماستان قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ، شيىرا سىلكىپ، تورگە ۇزىننان سۇلاتىپ ءتۇسىردى. بۇلقىنا ارپالىسقان ايەلىن ارى-بەرى اۋناتىپ، ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن ىلمەككە كىرگىزىپ، كۇشپەن قاتتى تارتتى دا، شاندىپ ورادى. سانانىڭ دەنەسى اۋەلى شورشىپ-شورشىپ بارىپ، بىلق-سىلق ەتىپ تىندى. سوعىستان اكەلگەن دورباسىنان ءبىر شىمشىم تەمەكىنى تىلدەي قاعازعا سالىپ، ۇزاق ورادى. ءتۇتىنىن ءۇستى-ۇستىنە بۋداقتاتىپ، اراگىدىك كوز قيىعىن ايەلىنە تاستايدى. «توباڭا كەلەر مە ەكەنسىڭ، كەلمەس پە ەكەنسىڭ، كورەيىن».
- تۇه، شىركىن تىنىشتىق ورنادى-اۋ، اقىرى. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن زار-زار، ميىمدى ءشىرىتىپ ءبىتتىڭ عوي. بۇل اقىل مەن جازعانعا بۇرىن نەگە كەلمەدى ەكەن!
ءبىر کەزدە سانانىڭ ءۇستى-ۇستىنە ىرشىپ شىققان جاسى ەکى سامايىنان تومەن ساۋلادى. شىرايلى ءوڭى قۋارا قالعان ول قينالعان سىڭايىن بايقاتپايدى. ەسباي تەک تاکاپپار کوز قيىعىن قاداپ ءوتتى. ىستەرىڭدى ىستەپ قالشى دەگەندەي سانا ەندى ەسبايدان کوز الماي، قيمىل-ارەکەتسىز قالدى. باسىنا تارتقان ورامالى سىپىرىلعان ايەلىنىڭ جازىق ماڭدايىنان بۇل بۇرىن بايقاماعان سىزاتتاردى کوردى. «تىرشىلىکتىڭ نە تاۋقىمەتىن تارتتى سونشا. جەتپەيدى. بار بولسا از. کوزى تويمايدى. قاناعات جوق. سوندا کىسىلىک قايدا؟» ەسباي ءۇشىن سانانىڭ ساناسىندا نە بار ەکەنى بەيمالىم. بالکىم، ەکەۋىنىڭ اراسىنداعى کۇرمەۋدىڭ جازىلار تۇسى وسى شىعار. ەسباي، ايتەۋىر، مۇنىڭ جاقسىلىق ەمەس ەکەنىن ءتۇسىندى.
- ويباي، مۇنىڭ نە سۇمدىعىڭ تاعى؟ - دەگەن داۋىسقا جالت قارادى. قالت-قالت باسقان شەشەسى بۇگجەڭ قاعىپ، سانانىڭ جانىنا جەتىپ باردى. - قۇدايدىڭ مەنى الماي جۇرگەنى وسى ەکەن عوي! سورلى قار-اي، بۇعان سويلەمەي-اق، ءبىر اۋىق ايەل بولىپ، ايتقانىن تىڭداساڭ نەتتى! - دەپ اناسى بىرەسە جىپتى، بىرەسە سانانىڭ بەتىن سيپالاپ، دەگبىرى قالمادى. - ءاي، ادامزاتتىڭ بالاسى، - دەدى ۇلىنا تەلمىرىپ.
ەسباي اناسىن ءالى شيراق دەپ ويلايتىن. باقسا، کوزىنىڭ ۇياسى تەرەڭدەپ، قىم-قيعاش اجىم تورلاعان ءجۇزىنىڭ ەتتەرى بوساپتى. بايعۇس کەمپىردىڭ ودان سايىن ەڭکىش تارتقان کەيپى ەسبايدىڭ جۇرەگىن سىزداتىپ جىبەردى. «وسىنىڭ ءبارى مىنا بەيباقتىڭ لاڭى»، - دەگەن وي ساناسىندا قىلاڭ بەرىپ وتکەندە قانى باسىنا شاۋىپ، کوز الدى تۇماندانىپ کەتتى. ايەلىنە قايتا ۇمتىلعاندا کەسە-کولدەنەڭ تۇرعان اناسى قالتاڭداپ ەسبايدى ءالسىز قارمانىپ:
- جارىعىم، قوي دەگەندە قوي! ماڭدايىڭا جازىلعاننان ارتىق ەشتەڭە بولمايدى، - دەدى کەمسەڭدەپ.
- جىبەرشى، اپا، انا دەپ ءسىزدى، بايىم دەپ مەنى سىيلامايدى. قۇرىسام، ءبىرجولا قۇرىپ کەتەيىن، تەگى! -دەگەندە ەسبايدىڭ گۇجىلدەگەن داۋسىنا شاڭقىل ارالاستى.
- سورى بار تۇينەگىم، بۇيتسەڭ شەکەڭ قىزادى سەنىڭ! - دەپ اناسى داۋىس کوتەردى.
وسى کەزدە بىرتىندەپ جيىلا باستاعان کورشىلەر ەسبايدى بوگەپ، سانانىڭ قول-اياعىن شەشتى. سوندا ەسباي کوپشىلىکتىڭ نازارىنان قاشىپ، اتىنا مىنە سالا بەتى اۋعان جاققا شابا جونەلىپ ەدى.
«ايەل تابا قىلادى، بالا باعامدى بىلمەيدى. جاسىبەککە نە کىنا قوياسىڭ. ول بەيشارانىڭ ءومىرى دە ءبىر ايەلمەن ارپالىسىپ وتەتىن بولدى. شەشەمنىڭ ايتقانى، الدە راس پا?! بۇل بوساعا قۇدايدىڭ قىرىنا نەگە ىلىککەن?» ەلدىڭ کەلىن-بالاسىنا قاراسا، ادام قىزىعارلىق. ەسباي يگىلىک دەپ مال مەن دۇنيەنى ويلاعان ەمەس. ەندەشە، وسى کۇيدى قاي قىلىعىنان تاپتى. «ءتۇبىڭدى سۇرا» دەيتىن شەشەسى ءار کەز. انا سورلى ۇلىنىڭ اقىرى وسىنداي بولاتىنىن ءبىلدى مە ەکەن?! مەن دەيتىننىڭ بىرەۋى ەدى. کوکىرەگىن ورگە سالاتىندارمەن قاساقانا ەرەگىسىپ، قىرعي قاباق جۇرەتۇعىن. سوندا مىنا تويشىباي کىم، بۇل کىم ەدى؟
ەسباي وسى کەزدە ءوزىن شىنداپ قور سەزىندى. استىنداعى قاراگەردى سىدىرتا جەلدىرتىپ وتىرىپ، قاراسايدىڭ بيىک جالىن تىک ورلەپ شىقتى. تەرەڭ قويناۋلى جىرانى قۋالاپ کەلىپ، ات باسىن قايتادان تىککە بۇردى. کوکتەکشە تەپسەڭىنە کوتەرىلگەندە ونە بويى سوعىپ تۇرعان سامالدى ەرکىن جۇتتى. «کىشکەنە تازارىپ، وسىلاي سەرگيىنشى»، - دەدى.
ايتەۋىر، مالداعى اعايىننىڭ بۇعان دەگەن نيەتى باسقا.
اکەلەرى ءتىرىلىپ کەلگەندەي قۇراق ۇشا، زىر جۇگىرىپ کۇتەدى. بۇل دا بولسا ءبىر جاقسىلىق دەيتىن. ويلاسا، کونە کوزدەن قارايىپ جالعىز قالىپتى. بىرەۋلەردىڭ قاراۋىلىنا ىلىکسە، بىرەۋدىڭ جاماندى-جاقسىلى اقساقالى. بۇعان دا شۇکىر. کوکتەکشەنىڭ کوگوراي شالعىندى جازىعىن باياعىداي قىزىقتاي المادى. بويىندا ءسال جەلپىنىس بارىن ءبىلدى. قازان-وشاقتى اڭدىپ، ايەلدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، بالادان ءۇمىت کۇتۋدەن گورى شوقىعا شىعىپ، جەر شولۋ ءبىر مەزگىل تىرلىکتەگى لاڭنان ارىلتاتىن کورىنەدى. کولدەنەڭ کەزەڭدى اسقاندا-اق، باسىن ءالسىن-ءالسىن شۇلعىعان دونەن الىپ جونەلەتىندەي تىقىرشىپ، تىزگىنمەن الىسا باستادى. تىک بەتکەيدىڭ ارعى قاپتالىنا اسا باس بەرمەي کەتەتىن ىڭعاي ءبىلدىردى. «ەتى قىزدى ما، مۇنىسى نەسى!». شۇعىل ويپاڭعا کوز جۇگىرتتى. بىردەڭەلەردىڭ مول قاراسى ما، جەلگە جاپىرىلعان شالعىن کۇن کوزىنەن اقشاعىلدانىپ کورىندى مە، جانارىن بۇلدىراتىپ جىبەردى. کەنەت ادامداردىڭ توپىرلاعان ۇلکەن شوعىرىن بايقادى. قارايعانداردىڭ بىرتىندەپ ۇزارىپ، ءبولىنىپ شىققان ءبىر توبى ءبىرجولا ارقاۋىن ۇزگەندەي کورىندى. ولاردىڭ بەت الىسى اققولتىق ەکەنىن شامالادى. «نە دە بولسا، بۇل - کوکپار»، - دەدى. ءبىر قيقۋدى قۇلاعى شالعانداي دەلەبەسى قوزا باستادى. جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قاراپ، تىکە، تومەن قۇلديلادى. کەلەسى دوڭگە قاراگەر ويناقتاپ شىقتى. کەزەڭ بەلدەۋىندە ورگە قاراي ساپ تۇزەپ بارا جاتقان اتتى کىسىلەرگە تايادى. شىڭعا شاپشىعان قييادا قۇيىنداتىپ شاۋىپ، جاڭاعىلاردى وراعىتىپ وتتى. بەيتانىس بىرەۋدىڭ توسىن جۇرىسىنە تاڭىرقاعان توپ اۋەلى ات باسىن ىرکىپ، ۇيىرىلىپ قالدى.
- ەسباي اقساقال عوي، مىناۋ! - دەدى، بىرەۋى ساڭق ەتىپ.
- دامەسىن قاراي گور جارىقتىقتىڭ! - دەدى ەکىنشىسى.
ەسباي جۇرتتىڭ قىمسىنباي ايتقان بۇل سوزدەرىن اپ-انىق ەستىدى. «کەرەڭ - ارام کەلەدى دەگەن وسىدان شىعادى ەکەن-اۋ»، - دەدى قۇلىقسىز جىميىپ، جامىراسا امانداسقانداردى سالعىرت شولىپ:
- کوکپاردى کىمدەر الىپ کەتتى؟ - دەدى.
- قاراسۋ مەن قاينازار دالاعا الىپ تۇسپەکشى. مىنا جاتقان وکتيابر کەلىپ کيگەن بولاتىن، کىم ءبىلسىن، - دەدى قاتتى داۋىستاپ.
- کوکپاردى کىم بەرىپ ەدى؟ - دەدى ەسباي داۋسىن جايمەن سوزىپ.
- ءبىز، - دەدى ەڭ العاش ءتىل قاتقانى.
ەسباي سەن کىم ەدىڭ دەگەندەي ۇزاق تەسىلدى.
- تانىماي تۇرمىسىز، تويشىباي قۇرداسىڭىزدىڭ بالاسىمىن عوي. مالدى اۋىلدىڭ باسىن قوسىپ، وقۋعا باراتىن نەمەرەڭىزدىڭ ءتىل اشارىن جاساپ ەدىک، - دەدى سول ايعايلاعان بويى.
ەسباي بۇدان ارى کوپ کىدىرمەدى. تەپسەڭنىڭ قيا بەتکەيىمەن قۇلديلاپ بارىپ کەلەسى قاپتالدىڭ دوڭىنە دە ات باسىن تەجەمەي شاۋىپ شىقتى. سوناۋ جايداق جالدا توپىرلاعاندى دودا دەپ ءتۇيدى. دونەن ىلديعا دا کىبىرتىکتەمەي ءبىر سىدىرعى سالىپ ۇرىپ کەلەدى. دوداعا تاقاي بەرگەندە سۋىرىلىپ شىققان ۇشەۋ قييا جالعا بەت الدى دا، اتتارىنىڭ باسىن ەرکىن جىبەردى. ۇزدىک-سوزدىق شۇباتىلىپ قالعان جۇرتتىڭ ءبىرلى-جارىمى عانا قارا ۇزىپ شىققانداردىڭ ىزىنە ءتۇستى.
- ءاي، انالار قىزىلاۋىزعا الىپ کەتىپ جۇرمەسىن، - ەگەن داۋىستان کەيىن بىرەن-ساران ادامدار قوپاڭ جەلىسکە کوشتى. ەسبايدى ەلەپ، نازار تاستاعان جان بولمادى. بۇعان قورىنعان ول جوق. ءوزىن توپتان وقشاۋ ۇستاعان بويى سۋىرىلىپ شىققانداردىڭ وکپە تۇسىنان کيلىگۋدى ويلاپ، تىک جالداتتى. تەگىستەۋ بەتکەيگە کەلگەندە اتىن جەڭىل شوقىراقتاتقانى بولماسا، قاراگەردى ءجونى جوق قينامادى. دۇنيەدەگى رەنىشتى تارس ەسىنەن شىعارىپ جىبەرگەن. بۇکىل ىقىلاس-نيەتىن کوکپارعا اۋدارعان ول جاڭاعى ۇشەۋ کەلەسى سايدىڭ تەرەڭ تابانىن قۇلديلاۋى ىقتيمال دەپ ءتۇيدى. باياعىدا ويدا جوقتا وسىنداي کوکپارعا کەزىککەنى بار. مايتوبە شىڭىنا ىلىککەن تۇستا قاۋمالاسقان توپقا کىرىپ، سەرکەشتىڭ ءبىر پۇشپاعىنا جارماسۋعا ۇمتىلدى. ءسويتىپ، ءۇيىرىلىپ تۇرعانداردى کيىپ-جارىپ ەرکىن کىردى. بىلايعىلاردى شەتقاقپايلاپ، دەس بەرمەگەن تورتەۋدىڭ قالىڭ توپتى بىرتىندەپ سىنالاي سىتىلىپ شىعىپ کەتۋ نيەتتەرىن بايقادى. شۇعىل ارەکەتکە بارعاندارىمەن کەس-کەستەگەن جۇرت الدىن ورايدى. تەگەۋرىندى قيمىلمەن کىرگەن ەسباي کوکپاردىڭ ءبىر پۇشپاعىن ۇستاپ، قاشانعى ماشىعىنا سالىپ، تاقىمعا باستى. استىنداعى جۋان تورىنى کۇشپەن تەبىنگەندە جۇلقىنا ىشقىنعان جىلقى قارسى الدىنداعىلاردى قاعا-ماعا اشىق الاڭقايعا شىقتى. بىرەۋى سەرکەشتەن ايىرىلار ەمەس. قيقۋلاپ شاپقىلاعان جۇرت ەندى تىکە جارماسپاي مىنا ەکەۋىنىڭ ارپالىسىن تاماشالاعانداي قاۋمالاي قالدى. جاڭاعىعا تاعى بىرەۋ قوسىلدى. ءسال کەشىکسە تاقىمىنان جۇلىپ اکەتەتىنىن سەزدى. ەسباي تاۋەکەلگە باسىپ، ات باسىن شۇعىل تىکە بۇرىپ، سۇيرەي جونەلدى. دۇرکىرەگەن توپ، مىنا ءبىر بەيتانىستىڭ وقىس قيمىلىنان شوشىنعانداي، ۇيىرىلىپ تۇر. ىلدي بولسا دا تىزگىن تارتپاي ەسباي شۇعىل شابىسقا کوشتى. قانشا ۋاقىت وتکەنىن بىلمەيدى، قوسامجارلاسقان ەکەۋ قولدارىن کىلت ۇزىپ، جايلارىنا کەتکەندەرىنە بۇل شىن تاڭىرقادى. ونىڭ ۇستىنە بىرەۋىنىڭ:
- قايدا بارام دەيسىڭ، ولگىڭ کەلمەسە، - دەگەنىن اپ-انىق ەستىدى. ەسباي اتقا جابىسا وتىرعان قالپى ءۇستى-ۇستىنە تەبىنە قۇيىن-پەرى بولىپ شاۋىپ کەلەدى. سالبىراعان الدىڭعى ەکى سيراقتى تىزگىن تارتپاستان الدىنا جيىپ ۇلگەرگەن. کەنەت قارسى الدىندا کولدەنەڭ شوککەن جال-جال شۇباتىلعان قوجىر جارتاستاردى کورگەندە کوز جانارى شاراسىنان شىعا جازداپ، ۇرەيى ۇشقان. تىزگىندى تارتسا-اق، ات ەکپىنىن تەجەي الماي قۇردىمعا ۇشىپ کەتەتىنى کامىل ەدى. قاس پەن کوزدىڭ اراسىندا «تاۋەکەل» دەگەن ءبىر-اق ءسوز ايتتى. کوزىن تارس جۇمىپ الىپ، تىزگىندى ەرکىنە قويا بەرە سالدى. تورى قول-اياعىن باۋىرىنا جيىپ ۇلگەردى-اۋ شاماسى، ءبىر ءتۇرلى شيراق سەکىرگەنىن سەزگەن. جەرگە دىک ەتە تۇسکەندە بارىپ، کوزىن جۇرەکسىنە اشتى. اسپاندا ءبىراز قالىقتاپ تۇرعانىن شالا-پۇلا ءبىلدى. ات تاعى تىککە الىپ جونەلدى. «قاناتتى جانۋارىم» دەگەندە ەسبايدىڭ کوزىنە ەرىکسىز جاس ىرکىلدى. وسى کەزدە ويپاڭداعى ءۇي ورنىنداي توعاننان تورى تاعى قارعىدى. «جىلقى ەکەش جىلقى دا، ءوز باعىنىڭ ءجۇرىپ تۇرعانىن بىلەدى-اۋ، جارىقتىق!» - دەدى ەسباي.
سول زاماننىڭ باسىنان تايعانىن باياعىدا-اق بىلگەن. ءبىراق ەسکى جەلىگى وزىنە دەس بەرمەي تاعى ءبىر قيالعا الىپ بارا جاتىر. سول ەسسىزدىک قولىنان کەلمەسە دە، کوڭىلى شايلىعىپ کورگەن جوق. اقىرىن بەرسە ەسباي قاتەلەسپەگەن سياقتى. بولە-جارىلىپ شىققان ۇشەۋ ارعى کەزەڭدەگى تىکتىڭ ۇشار تۇمسىعىنا تايادى. ەسبايدى کورگەن ولار اۋەلى سەلتيىپ تۇرىپ، قايتا ورگە تىرمىستى. الدەبىرەۋلەر جاي جۇرگىنشى سىڭايدا شوقىنىڭ اينالما کەزەڭىنە ات باسىن بۇردى.
وسى تىک جالدىڭ بىتىسەر تۇسىندا ويپاڭ بار، سوعان جەتۋگە اسىعىپ، قاراگەردى ەرکىنە قويا بەردى. وسىلاي وراعىتا شاۋىپ تۇيىققا تاقاعاندا-اق، وردە تىرمىسىپ کەلە جاتقان جاڭاعى ۇشەۋگە قارسى جولىقتى. بارعان سايىن ەکى ارا قىسقارا ءتۇستى. کوکپاردى ورتاعا العان انالار ءتىپتى جايباراقات. الدارىن وراپ کەلىپ توسىپ تۇرعان ەسبايدى کىسى دەپ ەلەر ەمەس. جايشىلىقتاعىداي اڭگىمە بازارىن قۇرىپ، قارق-قارق کۇلە مە، ەسباي قانشا قۇلاعىن ءتۇرىپ تىڭداعانىمەن سوزدەرىن تۇسىنە الماي دال بولدى. کوزى ءجوندى کورمەي، قۇلاعى شالا ەستىپ قالعالى وسىنداي ماڭگىرگەن کەيپىن جۇرت مۇسىرکەيتىن سياقتى سەزىلەتىن. مىنالار دا سۇيتپەسە قايتسىن. شيرىعىپ الدى. ۇياسى تەرەڭدەگەن قوي کوزىنەن ءبىر ءتىرى ۇشقىن جىلتىرايدى.
شوت ماڭدايىنىڭ اجىم قاتپارلارى جيىرىلا ءتۇسىپ، ۇسقىنى قاشقان نوبايىمەن انالاردىڭ کوزىنە قوراش کورىنىپ تۇرعانىن بىلدى. قاپەلىمدە مىنالاردىڭ قاينازارداعى شەشەن جىگىتتەر ەکەنىن بايقادى.
«ءبىر قورا قازاق جىگىتتەرىنەن جىرىلىپ شىققان بۇلاردىڭ ەسىرەتىن ءجونى دە بار». کەنەت ەسبايعا ءبىر ور، ءبىر ىلدي، ويقى-شويقى جەردىڭ کيەسى بارداي کورىندى. «قاپىسىن تاۋىپ، شۇعىل قيمىلعا بارۋ کەرەک»، - دەدى. شارت بۇکتەلگەن قامشىسىن اۋزىنا تىستەپ الۋعا ءبىر وقتالدى دا، دەرەۋ تىيىلدى. انالار ەسبايدى جولاي وتپەکشى بولىپ، ەڭىستى قيعاشتاپ بارادى. قاراگەردى ءبىر-ەکى دۇرکىن قامشىمەن وسىپ-وسىپ ەسىک پەن توردەي جەرگە ويقاستاپ بارىپ، کىلت توقتادى.
«ۋا، قاراساي! ارۋاق! ساقالىمنىڭ اعىندا، ولەرىمنىڭ شاعىندا ءبىر ىسکە بارعالى تۇرمىن، جەبەي گور!» دەدى. کوزىنەن ىتىپ-ىتىپ شىققان جاسىن ەلەمەستەن جاڭاعىلاردىڭ سوڭىنان قۇيىنداتىپ شاپتى. جازىلماعان جۇپتىڭ شەتىن ءبولىپ-جارۋدى کوزدەگەن بۇعان انالار دەس بەرمەي ءبىر قاپتالعا جالت بۇرىلدى. ەندى ەسباي جۇيتکىپ وتىپ بارىپ، جىگىتتەردىڭ الدىن کەس-کەستەيتىن وڭتايلى تۇسقا کەلدىم دەپ شامالاعاندا، شۇعىل توقتادى. ايتەۋىر، قاپتالداسىپ ۇلگەرىپتى. کيىپ-جارىپ کىرۋگە جىبەرمەيتىنىن سەزگەن بۇل ەندى قايشى کەلۋدى ۇيعاردى. انالاردى بۇلت بەرىپ شىعىپ کەتۋگە کەلتىرتپەي الدارىنان کەسە-کولدەنەڭ ءتۇرىپ، ورتاداعىنىڭ تاقىمىنداعى کوکپارعا جىلدام ۇمسىندى. ۇزەڭگىلىکتەن جوعارى قىلتيىپ شىققان سەرکەشتىڭ الدىڭعى سيراعىنا قولى ىلىکتى. ءارى-بەرى جۇلقىپ کوردى، قوزعالمادى. مىنا جازعان وزىنىڭ تاقىمىنىڭ مىقتىلىعىنا سەنەدى ەکەن دەپ ءتۇيدى. قالعان ەکەۋى بۇل شالدىڭ نە قاۋقارى بار کورەلىک دەگەندەي جىکتەرىن کادىمگىدەي اجىراتىپ، اڭدىسىن باعىپ قانا تۇر. ەسباي تارتىساتىن جاعدايعا ەندى کەلگەنىن سەزدى.
ءوزىن ورتاعا الىپ، تاپجىلدىرماي سايقىمازاق ەتىپ کەتۋى ىقتيمال. دامەسى الدىڭعى جاقتا عانا دەگەن سىڭاي تانىتىپ، ءبىراز جۇلقىلاسىپ باقتى. ءبىر-بىرىنە تاقاسا بەرگەندە تاقىمعا سالبىراتا باسىلعان سەرکەشتىڭ جونىنان تەۋىپ وتىپ، ەڭکەيىپ بارىپ، ارتقى سيراقتى ىلىپ الدى. بۇل قيمىلدى کۇتپەگەن جىگىت کوکپاردىڭ تاقىمىنان سۋسىپ شىعىپ کەتکەنىن سەزبەدى. ەسباي سەرکەشتى تاقىمىنا سالۋعا اسىقپاي، شۇعىل جۇلقىپ، اتىنىڭ بۇيىرىنەن قاتتى ءتۇرتتى. کوز شاراسى جانارىنا سىيماي قاراگەر اتىلىپ کەتکەندە کوکپاردىڭ الدىڭعى سيراعى عانا انانىڭ قولىندا قالدى. ەسباي اۋدارىلىپ تۇسە جازداپ بارىپ، جوندەلدى. قول سوزىم جەردە قاۋمالاسا قالعان جاڭاعىلار مۇنىڭ ادىمىن ۇزارتپاي، الدىن وراۋعا تىرىسىپ ءجۇر.
قۇلديلاعان تىك قاباقتى تۋرا بەتکە الا شاۋىپ کەلە جاتىپ، استىنداعى اتىنىڭ دەس بەرمەي کەتکەنىنەن سەکەم السا دا، تىزگىندى ىرکۋگە شاماسى کەلمەدى. کەنەت تۇلا بويىن ماقتانىش ءتارىزدى ءبىر نارسە کەرنەپ، دەلەبەسى قوزىپ، قيقۋلاي باستادى. قاراۋىل شوقىنىڭ قييا جالىنان ەڭىستەگەن بويى باعاناعى ءوزى شىققان پىشاقتىڭ قىرىنداي شانشىلعان تىککە قۇلديلاپ، سورعالادى. ات ەکپىنىن تەجەي الماي اراگىدىک قۇيرىعىمەن شوميە شوگە جازداعانى بولماسا، ازىرگە باعدارىنان جاڭىلماي کىدىرىسسىز باتىل سىرعىدى. ەسبايدىڭ قيقۋىنان ەلىرگەن قاراگەر ودان سايىن شابىسىن ۇدەتە ءتۇستى. وسى کەزدە شىڭ باسىندا ءۇيىرىلىپ قالعان ۇشەۋ جانىنان بەزگەن مىنا شالدىڭ سۇمدىق ارەکەتىنەن شوشىنا ءۇيىرىلىپ تاڭىرقاپ تۇرسا، سايدىڭ ەتەگىندەگى قارا توبىر قييا شىڭنان دومالاعان تاستىڭ قاي تۇسقا بارىپ توقتايتىنىن کۇتکەندەي ءۇرپيىسىپ قالدى.
قۇيعىتىپ شاپقان اتتىڭ ۇستىندە ارى-بەرى اۋىپ، بۇلعاڭداعان سەرکەشتى ارەڭ دەگەندە تاقىمىنا باستى. قاققان قازىقتاي تىک وتىرعان ەسباي جۇرت کوزىنە ءتىپتى جايباراقات ءتارىزدى. ءبىر کەزدە تۇتاسقان تىکەندى جىنىسقا قويىپ کەتکەنىن ءبىلدى. سۇراپىل ەکپىنمەن اپىرىپ-جاپىرىپ شىققان قاراگەر ويپاڭعا ىلىنە بەرگەندە، اۋەلى تۇمسىعىمەن جەر ءسۇزىپ بارىپ، ءوزىن-ءوزى تەجەي الماستان موينىمەن بۇکتەلىپ ءتۇستى. ەسباي اتتىڭ وقىس شالىنىسىنان-اق، ەردىڭ باسىنان سىپىرىلىپ شىعىپ، ءبىرقىدىرۋ ارالىققا ۇشىپ کەتتى. قورىمتاستىڭ جيەگىنە قۇلاعان ول ءبىراز جەر دومالاپ کەلىپ، شالقاسىنان تۇسە، اياق سەرىپپەستەن سۇلىق جاتتى. تاۋ مەن تاۋ سوعىسىپ، جەر الەم شىر کوبەلەک اينالىپ کەتکەندەي کورىندى وعان. «مىلتىقبايىمنىڭ اتى امان با ەکەن»، - دەپ باسىن کۇشپەن کوتەرگەنمەن جاڭاعى تۇستى شولۋعا شاماسى جەتپەدى. قاراۋىتقان دۇنيەنىڭ ارا-اراسىنان توڭکەرىلگەن اسپاندى کوردى.
«نەگە مۇنداي کۇيگە ۇشىرادىم؟» دەدى کەنەت. شاتاسا باستاعان ساناسىندا ىلىک-شاتىس، اۋىس-ءتۇيىس شىم-شىتىرىق قويىرتپاق قوزعالىستاردان جۇرەگى اينىعانداي قينالا تىجىرىندى.
قولتىعىنان بىرەۋلەردىڭ دەمەپ تۇرعىزعانىن شالا-شارپى ءبىلدى. بەتىنە سۋ بۇرىککەندە ءبىر ءتۇرلى تىنىسى کەڭىدى، دەمىن تەرەڭ الدى. کوزىن اشقاندا ءوزىن انتالاي قاۋمالاپ تۇرعان جۇرتتى کوردى. وڭىرىندەگى تۇيمەلەردى اعىتقان سوڭ ءتىپتى باز قالپىندا کەلگەندەي قۇپ-قۋ وڭىنە قان جۇگىردى.
- ات امان با ەکەن? - دەپ، ءبىرىنشى تىلگە ءوزى کەلدى.
- اتى قۇرسىن، جانىڭىزدىڭ قالعانىن ايتساڭىزشى، - دەدى، وزىنەن ۇيىرىلىپ شىقپاي جۇرگەن بىرەۋ. شىرامىتاتىن ءتارىزدى. بۇل الگى الپيشانىڭ قىدىرى ەمەس پە؟ ماقتالمايتىن با ەدى. کوکپاردى تۋرا وزىنە ۇقساپ تارتادى دەمەۋشى مە ەدى. تۇلا بويى اۋىرلاپ بارا جاتقانداي قايتادان جانتايدى. مىنا شۋىلداقتاردىڭ دابىر-دۇبىرىن قالاماعانداي باسىن جەرگە سالدى. وسىلاي جاتا بەرەتىن بە ەدى، کىم ءبىلسىن:
- ءاي، قۋ کەرەڭ، سوقىر ءيت! - دەگەن داۋىستى ەستىگەندە بارىپ، باسىن امالسىز کوتەردى.
بۇل کىمنىڭ داۋسى ءوزى?! قۇرعىردىڭ ەسىنە تۇسپەي تۇرعانىن قاراشى. ءبىر قىزىعى جاڭاعى سوزگە نامىسىنىڭ تۇک قوزباعانى نەسى. کوزىن سىعىرايتىپ، داۋىس شىققان جاققا ۇزاق قارادى. تويشىباي ەکەن عوي، اپ-باسە. مىسىق مۇرتى ەدىرەيگەن تويشىباي قامشىسىن ەکى بۇکتەگەن کۇيى شارتا جۇگىنىپ:
- ولسەڭ جونىڭمەن ءول! سۇيەگىمە تاڭبا سالاتىن نە اکەڭنىڭ قۇنى بار ەدى! - استىنداعى توق بيەسى اۋىزدىعىمەن الىسىپ، تىقىرشىپ تۇر. ايتاتىن ءسوزى تاعى بارداي ەسبايدىڭ الدىنا ويقاستاپ کەلدى. - قاراشى-ەي، قاتىن-بالاسىنا سىيماي، تاۋدا تەنتىرەپ ءجۇرىپ کەز بولعانىن، - دەدى.
ەسباي سازارعان کۇيى تويشىبايدان کوز الماي قادالدى. تويشىباي بۇعان ءومىرى وسىلاي وکتەمدىک کورسەتىپ کەلە جاتقانداي کورىندى. مۇنىڭ جاقسى کىسى بولعانى جاڭا عوي. تورىنەن کورى جۋىق قالعاندا، ەستيمىن دەگەن ءسوزى وسى ما ەدى.
ورنىنان سۇيرەتىلىپ تۇردى. وڭ يىعىنىڭ اۋىرسىنعانىن ەلەمەستەن اتىنىڭ قۇلاعان جەرىنە جۇرە بەرگەندە:
- اعا، مىنا اتقا ءمىنىپ ۇيگە بارىڭىز، - دەدى، قىدىر ەسىک پەن توردەي کەلىستى جىلقىنى کولدەنەڭ تارتىپ.
قاراگەردىڭ مەرتىککەنىن کورۋگە ءبىر ءتۇرلى ءداتى بارماي قىدىردىڭ اتىنا قۇلىقسىز ءمىنىپ، جىرانى بويلاپ ءجۇردى. جانىن جارالاعان مىنا وقيعادان ءالى ەسىن جيا الماعان ول تويشىبايعا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاعانىنا وکىنبەدى دە. «ءبىر اتادان جالعىز ەکەم-اۋ»، - دەدى. جاڭاعى توپىرلاعانداردىڭ اراسىنان ەڭ بولماعاندا بىرەۋى تويشىبايعا قارسى ءسوز ايتۋعا جارامادى. الدە، حالىق حالىقتىعىن ىستەي مە. تويشىباي ءومىر بويى ىرکىپ کەلگەن کوکەيىندەگىسىن ءدال بۇگىن لىقسىتىپ شىعارعانى-اي! باسىمنان ءسوز اسىرمايمىن دەگەن دامەسىنىڭ کۇل-پارشاسى شىعىپ، سۇيەگى قاتتى جاسىدى.
کوز بايلانار تۇستا ەسباي قاقپادان ىشکە ەنە بەرگەندە-اق، سانانىڭ شاپتىعىپ شىققان داۋسىن ەستىپ، توسىلىپ تۇرىپ قالدى. ءبىر ەرکەک تە گۇج-گۇج ەتىپ، شارتپا-شۇرت سالعىلاسىپ جاتىر. «مۇنىسى نەسى تاعى»، - دەپ ەسباي تاياپ کەلدى. جاڭاعى بىرەۋ ەسبايدى کورە سالىپ، بۇعان قارسى کەلىپ اسپاي-ساسپاي امانداسىپ الدى. بۇل تويشىبايدىڭ اۋىلداعى بريگادير بالاسى قياس ەدى.
- اقساقال، - دەدى، ول ەنتىگىن باسا الماعان کۇيى. - باعانا جاسىبەگىڭىزدىڭ اربامەن شوپکە بارا جاتقانىن کورگەم. کوپ ۇزاماي سول ارادان ءورت شىقتى. بۇکىل ەل جابىلىپ ارەڭ ءوشىردى. ءبارىبىر، دۇنيەنىڭ شابىندىعى جانىپ کەتتى. تارتقان تەمەکىسىن جوندەپ وشىرمەي مە ەکەن دەپ، مىنا جەڭگەيگە ايتسام، قايداعى-جايداعى سوزدەردى تەرەدى کەلىپ.
- تەمەکى تارتپاسا مۇرنىن قۇرت جەي مە ەکەن ونىڭ! - دەپ، ەسباي شىن اشۋعا ءمىنىپ، اقىرىپ جىبەردى.
- شال-اۋ، - دەدى سانا تۇک بولماعانداي جايتاڭداپ کەلىپ جانە جاسىنا لايىقسىز قىلىقتانا: - تويشىباي قۋ ءتىستىڭ وزىنەن باستاپ ۇرىم-بۇتاعىنا دەيىن بىزگە ۇرىنا الماي جۇرگەنىن بىلمەيتىندەي، ايقايلايسىڭ عوي کەلىپ.
- شەشە، قويىڭىز ەندى. ۇيىڭىزگە جاساعان لاڭىڭىزدى ولسەڭىز دە ماعان ىستەي المايسىز، - دەدى قياس داۋىس کوتەرىپ.
- ويباي، مىناۋ بايىم سياقتى وکىرەڭدەيدى عوي، - دەپ سانا ءبۇيىرىن تايانا قالىپ، ۇرىسۋعا دايىندالىپ ۇلگەردى.
- قويساڭدارشى، تۇگە! - دەدى ەسباي قينالعان رايمەن. اۋەلى ساناعا سودان کەيىن قياسقا ءجۇزىن اۋداردى. ماڭدايىنىڭ قاتپار-قاتپار قىرتىستارى جيىرىلا ءتۇسىپ، کوزىنىڭ سۇعىن قارسى الدىندا تۇرعان ەکەۋدىڭ وڭمەندەرىنە کەزەک-کەزەک قادادى. ءبىراق مۇنىسىنا ايىزى قانبايتىنداي، داۋسىن ىڭىرانتا شىعاردى. - اکەدەن وزىپ ۇل تۋمايدى دەگەننىڭ تيتتەي وتىرىگى بولسا ماعان کەل. - ەسباي ءبىراز ىرکىلىپ بارىپ: - سەنىڭ اکەڭ جاقسى کىسى بولعان سوڭ، بريگادير بولىپ ەل سۇراپ ءجۇرسىڭ. ال انا بەيشارانىڭ اکەسى ەسباي، شەشەسى سانا. بۇل ەکەۋىنەن تۋعان ۇل قايتىپ جەر ورتەمەيدى. ءوزىڭ سول جاعىن ويلاپ کور!
بۇدان ارى کىدىرمەستەن تارپ-تارپ باسىپ ەسىکتىڭ الدىندا تۇرعان ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا کەتتى. بەي-بەرەکەت ۇرىس-کەرىستەن بەزىنىپ، سانا مەن قياستىڭ الدەنەنىڭ بايىبىنا بارا الماي تۇرعان کەيىپتەرىنە تاڭىرقاي قارادى. ولاردىڭ کوکەيىنە نە ورالعانىن کىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ەسباي يىعىنان ءبىر اۋىر جۇک سىپىرىلىپ تۇسکەندەي، کەۋدە سارايى اشىلىپ، بويى جەڭىلەيىپ، ءوزىن ءبىر تۇرلى سەرگەک سەزىندى.
اۋىلدىڭ سىرتىن قاۋمالاي انتالاعان تاۋلاردان باعاناعى ءوزى سورعالاپ تۇسکەن تىگىن کوزىن قانشا سىعىرايتا قاراعانمەن کورە الماي جانارى تالدى.
قاراڭعى تۇندە قالعىعان تاۋلاردىڭ اراسىندا ەسباي تىگى وقشاۋ تۇر ەدى. ەندى ونى قايتىپ کورۋ ماڭدايىنا جازىلماعانىنا وپىنسا دا، «ەسباي شىڭى»، «ەسباي تىگى» دەگەن اتاۋدى دەمى ءبىر بىتکەنشە ەستيتىنىنە شۇکىرشىلىک ەتتى.
جۇماباي شاشتاي ۇلى
