52 ميلليون توننا ۋران قالدىعى جاتقان قوشقار اتا قويماسىنىڭ جاعدايى نە بولادى
اقتاۋ. KAZINFORM - قوشقار اتا رادياتسيالىق قالدىق قويماسى - ماڭعىستاۋدىڭ باستى ەكولوگيالىق پروبلەماسى. ول اقتاۋ قالاسىنان 3-4 شاقىرىم جەردە، مۇنايلى اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان. ياعني، اينالاسىندا 400 مىڭعا جۋىق حالىق تۇرادى.
ۋلى كولدىڭ اۋماعى - 77 شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى. مۇندا بەلسەندىلىگى جوعارى راديواكتيۆتىك قالدىقتار جينالعان. ناقتىراق ايتساق، كاسپيي ماڭى تاۋ-كەن كومبيناتىنىڭ، حيميالىق-گيدرومەتاللۋرگيالىق زاۋىتىنىڭ، كۇكىرت قىشقىلى زاۋىتىنىڭ جانە ازوت-تۋك زاۋىتىنىڭ - 150 ميلليون توننا قالدىعى جاتىر. ونىڭ ىشىندە ۋران رۋداسىنىڭ قالدىقتارى - 51,8 ميلليون توننا.
ۇزاق جىلدار قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندا باسشىلىق قىزمەتتە بولعان ارداگەر ەكولوگ ورىنباسار توعجانوۆتىڭ ايتۋىنشا، قوشقار اتا كولىندەگى قالدىقتاردىڭ قۇرامىندا نيتراتتار، نيتريتتەر، اممونيي، تەمىر، فوسفاتتار، فتور، سترونتسي، تسينك، مىس، حروم، موليبدەن، مارگانەتس، قورعاسىن، ۋران، رادي، توري جانە باسقالار بار.
سونىمەن قاتار، پيريتتىك كۇيدىرگىلەرمەن لاستانعان ۋچاسكەلەر بار. پيريتتى كۇيدىرگى - كۇكىرت كولچەدانىن قايتا وڭدەگەننەن (كۇيدىرگەننەن) كەيىن قالعان قارا-قوڭىر ءتۇستى اۋماق. ول جەلمەن وتە الىس قاشىقتىققا تارايدى. ادامعا تەرى مەن وكپە ارقىلى كىرىپ، دەنساۋلىعىنا زيانىن تيگىزەدى.
- 2003-2007-جىلدارى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى «ەكوسەرۆيس» جشس مەن «ۆولكوۆگەولوگيا» اق قالدىق قويماسىنداعى راديواكتيۆتىك جانە ۋىتتى قالدىقتاردى زەرتتەپ، زالالسىزداندىرۋدى ۇسىندى. ال، 2012-2016-جىلدارى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى توپىراقتا، وسىمدىكتەر مەن ءۇي جانۋارلارىنىڭ جۇندەرىندە اۋىر مەتالدار مەن راديونۋكليدتەر جيناقتالعانىن انىقتادى. سانيتارلىق قورعاۋ ايماقتارىنداعى كەمىرگىشتەردىڭ د ن ك- لارى مەن حروموسومدارىندا اۋىتقۋشىلىق بايقالدى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ د ن ك- لارى مەن حروموسومدارىن الماتى وبلىسىنىڭ حالقىمەن سالىستارعاندا دا ايىرماشىلىق بايقالدى. سوندىقتان عالىمدار تەزدەتىپ زالالسىزداندىرۋدى ۇسىندى، - دەيدى ورىنباسار توعجانوۆ.
ارداگەر ەكولوگ 2007-2009-جىلدارى قوشقار اتا كولىنىڭ ەكى رادياتسيالىق قاۋىپتى ۋچاسكەسىندە جۇمىستار جۇرگىزىلگەنىن ايتادى.
وعان رەپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 394,26 ميلليون تەڭگە جۇمسالىپ، اۋماعى 65 گەكتار جوعارى رادياتسيالىق فونى بار توعىز ۋچاسكە زالالسىزداندىرىلعان.
ونىڭ ىشىندە 20,3 گەكتار وتە قاۋىپتى اۋماق تەمىربەتوندى ساركوفاگپەن جابىلدى. ءبىراق، كەۋىپ، شاڭىتىپ جاتقان 4000 گەكتاردان استام جەر قالىپ قويعان.
- 2017-جىلى جالپى اۋماعى 4279 گەكتار بولاتىن قوشقار اتا قالدىق قويماسىن زالالسىزداندىرۋ» جوبالىق سمەتالىق قۇجاتى دايىندالعان بولاتىن. سول كەزدە جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا 17518,159 ميلليون تەنگە قاجەت ەدى. ماڭعىستاۋ وبلىستىق تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى تەندەر جاريالاپ، جەڭىمپاز دا انىقتالدى. الايدا، بيۋدجەتتەگى قارجى تاپشىلىعى، بىرنەشە رەت بولعان سوت پروتسەسى، كەيبىر قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ زاڭسىز ارالاسىپ كىدىرتۋى، تەڭگەنىڭ قايتا-قايتا قۇنسىزدانۋى سياقتى سەبەپتەر سوڭعى 8 جىلدا جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا كەدەرگى بولدى. ءبىراق، سول جەرلەردى تەز جابۋ كەرەك. ايتپەسە، بۇل حالىققا جاسالعان قاستاندىق بولادى، - دەيدى ارداگەر ەكولوگ.
جالپى، رادياتسيالىق كولدى تولىق قۇرعاپ كەتۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن، اقتاۋ قالاسىنان كارىزدەن شىققان اعىندى سۋ تولىقتاي قوشقار اتا ويپاتىنا قۇيىلىپ جاتىر.
سونىمەن قاتار، 2014-جىلدان باستاپ كەۋىپ كەتكەن جەرلەردەن شاڭ ارقىلى ۋىتتى قالدىقتاردىڭ جان-جاققا تاراۋىن ازايتۋ ءۇشىن، قالدىق قويماسىنىڭ سانيتارلىق قورعاۋ ايماعى شەكاراسىن بويلاي سەكسەۋىل ەگىلىپ، جاسىل قورعانىش بەلدەۋى جاسالىپ كەلەدى.
ماڭعىستاۋ ەكسپەريمەنتالدى بوتانيكالىق باعىنىڭ باس ديرەكتورى اقجۇنىس يمانبايەۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە 124 گەكتار اۋماققا سەكسەۋىل ەگىلگەن. قازىر تاعى 30 گەكتار جەردى قورشاۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر.
- قورشاۋدى اياقتاپ قالدىق. سوسىن ءىشىن تەگىستەۋ باستالادى. سودان كەيىن جەردى جىرتىپ، كۇزگى ەگۋ جۇمىستارىنا دايىندايمىز. قاراشا ايىندا ول جەرلەرگە 75 مىڭ سەكسەۋىل وتىرعىزامىز. بۇعان دەيىن، 80 گەكتار جەرگە ەگىلگەن 250 مىڭنان استام سەكسەۋىلدىڭ 85 پايىزى ءوسىپ شىقتى. بيىل 400 گەكتار جەرگە جاسىل-جەلەك ەگۋدىڭ جوبالىق سمەتالىق قۇجاتى جاساقتالۋى ءتيىس. ونىڭ اياسىندا 1 ميلليون سەكسەۋىل ەگىلەدى، - دەيدى عالىم.
ماڭعىستاۋ وبلىستىق تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى حايدار تۋلەۋشوۆتىڭ سوزىنشە، رادياتسيالىق كولدى بيولوگيالىق رەكۋلتيۆاتسيالاۋ جوباسىن ازىرلەۋ جۇمىستارى باستالعان.
ونى مەردىگەر «پلاتينۋم يزىسك» ج ش س- گى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. جوبا دايىن بولعاننان كەيىن، كوشەتتەر ەگۋ، سۋارۋ، قورشاۋ جۇمىستارى جالعاسادى.
- بۇگىندە قوشقار اتا قالدىق قويماسىنىڭ رەكۋلتيۆاتسيا جۇمىستارىنىڭ ەكولوگيالىق تيىمدىلىگى مەن مەملەكەت قاراجاتىنىڭ ماقساتتى جۇمسالۋى قوعامدى الاڭداتادى. وسىعان بايلانىستى ق ر ۇكىمەتى قوسىمشا عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن جوباعا قايتا ريەۆيزيا جۇرگىزۋدى تاپسىردى. بىلتىر ماۋسىم-تامىز ايلارى ارالىعىندا ەكولوگيا، ەنەرگەتيكا، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ ماماندارى قوشقار اتا قالدىق قويماسىنىڭ اۋماعىنداعى اتموسفەرالىق اۋانىڭ، رادياتسيالىق فوننىڭ ساپاسى مەن قاۋىپسىزدىگىنە مونيتورينگ جۇرگىزدى. وندا شەكتى رۇقسات ەتىلگەن شوعىرلانۋدان اسىپ كەتۋ انىقتالعان جوق. سوندىقتان، بيولوگيالىق رەكۋلتيۆاتسيالاۋ جوباسىن ازىرلەۋ تاپسىرىلدى، ياعني بۇكىل پەريمەتر بويىنشا قالدىق قويماسىن كوگالداندىرۋ جۇمىستارى جالعاسادى، - دەيدى حايدار تۋلەۋشوۆ.
2021-جىلى قوشقار اتا كولىندە بۇعان دەيىن جاساقتالعان جوبا بويىنشا 4279 گ ا جەردى 30 س م بيىكتىكتە توپىراقتى تىعىزداۋ ارقىلى كومۋ جۇمىستارى باستالعان بولاتىن. جوسپارعا سايكەس، 905 گەكتار جەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كوزدەلگەنمەن، تەك 253 گەكتار جەرگە توپىراق توسەلگەن.
- ويتكەنى، مەردىگەر ينفلياتسيا ناتيجەسىندە قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى 10 پايىز قىمباتتاعانىن جانە جوبادا تىعىزدالعان توپىراقتى ساتىپ الۋ قاراستىرىلماعانىن ايتىپ، جوبا قۇنىن ۇلعايتۋدى سۇراپ، ۇسىنىس ەنگىزگەن. جوبا قايتا قارالىپ، 2023-جىلى مەملەكەتتىك ساراپتامادان وڭ قورىتىندى الدى. ءبىراق ءقازىر ۇكىمەت قوسىمشا عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن جوباعا قايتا ريەۆيزيا جۇرگىزۋدى تاپسىرعان سوڭ، جۇمىستار توقتاپ تۇر، - دەيدى وبلىستىق تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعاتتى پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى حايدار تۋلەۋشوۆ.
تاۋەلسىز ەكولوگ ادىلبەك قوزىباق 30 جىل ىشىندە زالالسىزداندىرىلماعان قوشقار اتا ۋلى كولىنىڭ ماسەلەسى ەندى شەشىلەدى دەگەنگە سەنبەيدى.
ول وسى كەزگە دەيىن بولىنگەن قاراجاتتىڭ قايدا جۇمسالعانىن تەكسەرۋدى سۇرايدى.
- 30 جىلدان بەرى نەگە شەشە الماي كەلەدى؟ جىلدا دەمەي- اق قويايىن، 2-3 جىلدا بيۋجەتتەن قىرۋار قاراجات بولىنەدى. وسى كەزگە دەيىن بولىنگەن قارجى قايدا كەتىپ جاتىر؟ قاراجاتتىڭ ماقساتتى جۇمسالۋىن تەكسەردى مە؟ جاۋاپتىلاردان ناتيجە نەگە تالاپ ەتىلمەيدى؟ كىنالىلەر جازالاندى ما؟ مەنى وسى سۇراقتار مازالايدى، - دەيدى ول.
بۇعان دەيىن، قوشقار اتا كولىن قالپىنا كەلتىرۋگە بولىنگەن قاراجات بيۋدجەتكە نەگە قايتارىلعانى تۋرالى جازعان بولاتىنبىز.