زىمىران مىنگەن قۇدايلار
استانا. قازاقپارات - ەس بىلمەس ەسكى زاماندا عاجاپ وركەنيەت بولعانى، ولار كەرەمەت جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەنى جايىندا الىپقاشپا اڭگىمە كوپ. ءتىپتى ونى عىلىم دا جوققا شىعارمايدى.
دەمەك اڭىزداردىڭ وزەگىندە ءبىر شىندىقتىڭ بۇگىپ جاتقانى بەلگىلى.
ادامداردىڭ ۇياتتى جەرىن جاپىراقپەن جابۋعا ساناسى جەتە قويماعان تۇستا، عاجايىپ ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋىنە سەبەپشى بولعاندار كىمدەر؟
كوك اسپاننان تۇسكەندەر مە، الدە جەتى قات جەر استىنان شىققاندار ما؟ ول جاعى جۇمباق.
دەگەنمەن تاياۋ شىعىس جانە ءۇندى اڭىز-جىرلارىنىڭ استارىنا ۇڭىلەر بولساق، «ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن» ادام بالاسىنىڭ ساناسىن جەتىلدىرگەن، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ سىرىنا ۇڭىلدىرگەن كوكتەن تۇسكەن قۇدايلار دەگەندى اڭعاراسىڭ.
ءتىپتى بۇگىنگى كۇنى اتلانتىقتار، شۋمەرلەر جونىندە تىلگە تيەك ەتكەندە ولاردىڭ كۇرت دامۋىنا ىقپال ەتكەندەر عارىشتان كەلگەن بەلگىسىز، ءبىراق ساناسى الدەقايدا وزىق تىرشىلىك يەلەرى ەكەنىن مويىندايمىز. ويتكەنى بارلىق جىلنامالاردا جەر بەتىنە ءىلىم مەن دانالىقتىڭ ۇرىعىن سەپكەن سولار دەلىنەدى. سونىمەن كوكتەن تۇسكەن قۇدايلار اتلانتىقتارعا، شۋمەرلەرگە جىلپى ادام بالاسىنا قالاي اسەر ەتتى؟
قازىر «قۇداي كوكتەن ءتۇستى، جاي تۇسكەن جوق، وقتان جىلدام ۇشاتىن زىمىرانمەن ءتۇستى» دەسەڭ، «اقىماقسىڭ با، نە دەپ تۇرسىڭ؟» دەپ، ءوزىڭدى مازاق ەتىپ كۇلۋى مۇمكىن. ءبىراق ادامزاتتىڭ ارعى تاريحىن قازىپ جىبەرسەڭ، الگى ءسوز شىندىققا جاناسادى.
ماسەلەن، بىزگە دەيىن دە كەرەمەت وركەنيەت بولدى. ونى اتلانتتىقتار نە بولماسا شۋمەرلەر دەيمىز. سوسىن ولار «اناداي دۇنيەگە، مىناداي دۇنيەگە قول جەتكىزگەن» دەپ جاتامىز. دۇرىس. وركەنيەت بولعان، تولعان، جوعالعان. ءبىراق ناقتى ەشكىم «مىنا زاماندا، مىناداي وركەنيەت بولدى، مىناداي سەبەپتەن ءتۇبى قۇرىدىمعا كەتتى» دەپ ايتا المايدى. ويتكەنى قازىرگى عىلىم ادامزاتتىڭ وتكەن ومىرىنە ءدال «دياگنوز» قوياتىنداي دەڭگەيگە جەتكەن جوق.
وسىدان كەلىپ، كونە زاماننان قالعان جادىگەرلەرگە قاراپ، «سولاي بولعان» دەگەن توپشىلاۋ كوپ. وسىدان 5 مىڭ جىل بۇرىن قازىرگى يراك جەرىندەگى قوس وزەننىڭ (ءنىل مەن ەفرات) جاعالاۋىندا ءومىر سۇرگەن شۋمەرلەردىڭ جىلنامالارى سولاي دەيدى.
ءتىپتى «شۋمەر»دەگەن ءسوزدىڭ اۋدارماسى «زىمىران امىرشىلەرىنىڭ ەلى» دەپ اتالادى ەكەن. شىندىعى وسى. قاتتى دامىعان وركەنيەتتە وسىنداي اپپاراتتاردى باسقارعان كورىنەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شۋمەر تايپالارى عارىشتان تۇسكەن جاتجۇرتىق وكىلدەرمەن بىرگە جۇمىس ىستەگەن. بىرگە تۇرعان. كەرەمەت مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزگەن. سەنبەۋىڭىزدە مۇمكىن.
وندا كونەدەن قالعان ازدى-كوپتى جازبالارعا نازار اۋدارالىق. الدىمەن «شۋمەر وركەنيەتى قالاي پايدا بولدى، قۇدايلارمەن قانداي بايلانىس ۇستادى، اسا جوعارعى دەڭگەيدەگى مادەنيەت پەن بىلىمگە قالاي قول جەتكىزە الدى؟» دەگەنگە كەلەلىك.
ХХ عاسىردىڭ باسىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبالار، زەرتتەۋلەر جانە ونىڭ قورىتىندىسى الەم جۇرشىلىعىن تاڭقالدىردى. يراكتاعى قوس وزەننىڭ جاعالاۋىنا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگتاردىڭ قازبا جۇمىستارى قاسيەتتى كىتاپ «ىنجىلدە» ايتىلاتىن اڭىز قالانىڭ ورنىن تاپقان. بۇل قالا ۋرا دەپ اتالسا كەرەك. ماسەلە قالانىڭ تابىلۋىندا ەمەس، ماسەلە سول جەردەن قازىپ الىنعان ادامزات ءۇشىن وتە قۇندى دۇنيە-بالشىق تاقتاعا جازىلعان جىلنامادا بولسا كەرەك.
تاقتاعا شەكىلگەن تاڭبالاردىڭ قۇپياسىن شەشۋ بارىسىندا عالام ءدۇر سىلكىندى. ويتكەنى تاقتا جازبالاردا شۋمەرلەردىڭ كوپ قىرلى، اسا كەرەمەت مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزگەنى كەلتىرىلگەن. ماسەلەن، شۋمەرلەر ماتاماتيكادا، مەتاللۋرگيادا، ارحيتەكتۋرا، حيميا مەن استرونوميادا، مەديسينادا باس اينالاتىن ۇلكەن تابىستارعا جەتكەن. ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءتىلىن تاپقان. مەڭگەرگەن. يگىلىگىنە پايدالانعان. جەر بەتىندە شۋمەرلەر جەتكەن جەتىستىككە ەشكىم تەڭ كەلە الماعان.
ولار جەردىڭ دومالاق ەكەنىن، كۇن جۇيەسىندەگى بارلىق عالامشارلاردى، جۇلدىزداردى ءتىپتى ولاردىڭ ورنالاسۋ جۇيەسىن جەتىك زەرتتەگەن. بىلگەن. تاستى قورىتا وتىرىپ، ءتۇرلى-ءتۇستى تەمىرلەر قۇيعان. شۋمەر وركەنيەتىن زەرتتەگەن اسا ءىرى مامان سەميۋەل كرامەر ءوزىنىڭ «تاريح شۋمەردەن باستالادى» دەگەن اتاقتى كىتابىندا شۋمەرلەر اشقان 39 دۇنيەنى اتاپ كەتكەن.
مىسالعا، حات جازۋ، ەكى پالاتالى پارلامەنت قۇرۋ، دوڭگەلەك، مەكتەپ، مەديسينا جانە ت.ب. ءبىر سوزبەن ايتقاندا شۋمەرلەردىڭ كەرەمەتتىگى ءوز زامانى ەمەس، بۇگىنگى جۇرتتى دا تاڭ قالدىرۋدا. الگى تاقتاداعى جازبالاردا، شۋمەرلەر مۇنداي اسا كەرەمەت وركەنيەتكە قالاي قول جەتكىزگەنىن بىلاي باياندايدى. «ءبىز - دەيدى ولار، - جۇمباق عالامشار نيبيرۋ جۇرتىمەن بايلانىسقا تۇسكەن سوڭ، وسىنداي عالامات عاجايىپتارعا قول جەتكىزە الدىق. نيبيرۋ پلانەتاسى 3600 جىلدا ءبىر رەت جەرگە جاقىندايدى. وندا تەك قۇدايلار ءومىر سۇرەدى. ولار ادامدارعا وتە ۇقساس. سولاردىڭ ارقاسىندا ءبىز وزىق تەحنولوگيانى يگەردىك» دەلىنگەن.
كىم ءبىلسىن؟ قانشالىقتى شىندىق؟ سەنبەيىن دەسەڭ، بۇدان بالەنباي مىڭ جىل بۇرىن بالشىق تاقتاعا تۇسىرىلگەن جازۋ سولاي دەيدى.
شۋمەرلەر جەرگە تۇسكەن قۇدايلاردى ءار ءتۇرلى اتاعان. ماسەلەن ەنكيدى - «جەر قوجاسى»، اننانى - «عارىش پاتشايىمى»، ەنليليانى - «بيلىك تۇتقاسى» دەگەن. وسى قۇدايلار ادامزاتتى وركەنيەتكە جەتەلەگەن. قالا سالۋدى، مەتال وڭدەۋدى ت.ت. ۇيرەتكەن-مىس. الگى تاقتاعا كەرتىلگەن جىلنامادا نيبيرۋ پلانەتاسىنىڭ تاريحى 260 مىڭ جىل دەي كەلە، كۇننىڭ اسا قاتتى قىزۋى نيبيرۋدى كۇيدىرۋگە اينالادى. وسى سەبەپتى ونداعى تۇرعىندار كۇننەن قورعانۋ ءۇشىن ونىڭ ساۋلەسىن اۋلاققا اۋدارۋ ماقساتىندا قۇرلىقتاعى بارلىق التىندى قۇيىپ، ساۋلە مەن رادياسيانى وتكىزبەۋ ماقساتىندا ودان تور جاسايدى. الايدا ونداعى بارلىق التىن تاۋسىلىپ، جاعداي قيىنعا اينالعان. سوندىقتان ولار زىماران ءمىنىپ، جەرگە تۇسكەن. التىن قازىپ، نيبيرۋگە جىبەرە باستاعان. ءبىراق التىننىڭ قۇنىن سەزگەن قارا قۇلدار-اننۋناكيلەر بيلەۋشىلەرگە قارسى كوتەرىلىس جاساعان. بۇعان قاپا بولعان قۇدايلار ايتقانىنان شىقپايتىن، تەك قارا جۇمىسپەن اينالىساتىن سانالى تىرشىلىك يلەرىن جاساپ شىعۋدى قولعا العان.
العاشقى كەزدە دەنى دۇرىس ادام جاساپ شىعۋ مۇمكىن بولماعان-مىس. ءبىرى - سوقىر، ءبىرى - ساڭىراۋ، ميعۇلا دەگەندەي. دەگەنمەن تاجىريبە جالعاسا كەلە اقىلدى، سانالى تىرشىلىك يەسى دۇنيەگە كەلگەن. ول - ادام. ءبىزدىڭ ارعى تەگىمىز. قۇدايلار ادامداردى قۇل رەتىندە تانىپ، تەك قارا جۇمىسقا سالعان-مىس. تاقتا جىلناما سولاي دەيدى. شۋمەرلەردىڭ تۇرعان، ءومىر سۇرگەن ولكەسىن قازىپ، زەرتتەگەن ارحەولوگيالىق جۇمىستار، شۋمەر دەگەن حالىقتىڭ ومىردە بولعانىن راستايتىن كوپتەگەن ايعاقتار تاپقان. جەر استىنداعى كونە شاحتالار، اسپان الەمىن زەرتتەيتىن زاتتار، ءتىپتى مەديسينادا وتا جاساۋ ءۇشىن قولداناتىن قۇرالدار ت.ب. شۋمەرلەردىڭ ءبىلىمدى، مادەنيەتتى دامىعان ەل بولعانىن قۋاتتاي تۇسەدى. سول زاماندا-اق التىن «قۇدايلار تەمىرى» دەپ اتالعان ەكەن. ارادا قانشاما عاسىر ءوتتى. ءبىراق التىن نارقىن جويعان جوق. دەمەك شۋمەرلەر «قۇدايلار تەمىرى» دەپ بەكەر اتاماسا كەرەك-تى.
جالپى شۋمەرلەر جونىندە ءتۇرلى زەرتتەۋ كوپ. اركىم وزىنشە بولجام ايتادى. سونىڭ ىشىندە شۋمەر وركەنيەتىن زەرتتەۋشى سەميۋەل كرامەر «قوس وزەن جاعالاۋىندا ءومىر سۇرگەن جابايى حالىق ەگەر كوكتەن تۇسكەن قۇدايلارمەن بايلانىسقا تۇسپەسە، تاجىريبە الماسپاسا، مۇنداي وركەنيەتكە جەتپەس ەدى» دەگەن بولجام جاساعان. كىم ءبىلسىن، ءبارى دە مۇمكىن-اۋ... ويتكەنى شۋمەرلەر وركەنيەتى سونىڭ ايعاعى.
ال ەندى زىمىران مىنگەن قۇدايلار جونىندە ءۇندى اڭىزدارىندا دا ءجيى كەزدەسەدى. ءتىپتى ولار اتوم قارۋىمەن سوعىسقانىدا وسى ءۇندى جىرلارىندا بار. ماسەلەن، ءۇندىنىڭ ەرتەدەگى 18 كىتاپ، 200 مىڭ ولەڭنەن تۇراتىن «ماحابحاراتا» ەپوسى بۇل حالىقتىڭ ەس بىلمەس ەسكى زامانى، تاريحى، ءدىنى تۋرالى ايتا كەلە ەل مەن ەل اراسىنداعى قاندى قاقتىعىستار جونىنەن دە سىر شەرتەدى. ونداعى سوعىستار داستان تۋعان كەزدەن دە بۇرىن بولعان قۇدايلار، جارتى قۇدايلار مەن ادامدار اراسىندا وتەدى.
18 كىتاپتىڭ ءبىرى «دروناپارۆادا» سوعىس كەزىندە ارتيللەريا، ۇشاق، زىمىراندار قولدانىلعانىن سۋرەتتەي كەلە، قۋاتتى سناريادتار جارىلعانىن، سونىڭ ىشىندە ون مىڭداعان ادامدى كۇلگە اينالدىرعان بومبىنى قولدانىلعانى ايتىلادى. ول جارىلعان كەزدە ساڭىراۋقۇلاققا ۇقساس بۇلت پايدا بولعانىندا سۋرەتتەيدى. ودان كەيىن بۇكىل ازىق-تۇلىك لاستانىپ، جورتقان اڭ، ۇشقان قۇس، جۇرگەن ادام رادياسيادان اۋرۋعا شالدىعىپ، كوبى قىرىلىپ قالىپ وتىرعان.
ناقتى مىسال كەلتىرەر بولساق، ءۇندىنىڭ ەكىنشى ءبىر «رامايانە» دەگەن داستانىندا اتوم قارۋى جانە ونىڭ زاردابى جايلى بىلاي كەلتىرەدى: «كەرەمەت قۋاتتى جارىلىس بولدى. ونىڭ جارىعى كوكتەگى ون كۇننەن دە جارىق ەدى. كوزدى اشۋ مۇمكىن بولمادى. بۇل ۆريسحن جانە اندحاكا ناسىلدەرىن تىپ-تىيپىل ەتكەن تەمىر نايزاعاي دەپ اتالاتىن قارۋ ەدى. ادامداردىڭ دەنەسى كۇلگە اينالدى. ولاردى تانۋ مۇمكىن ەمەس ەدى... ءولىم جەبەسى ءبىر مينۋتتتا بۇكىل عالامدى جويىپ جىبەرۋگە قاۋقارلى بولاتىن».
ارينە اتوم قارۋىن كوكتەن تاستاۋ ءۇشىن ۇشاق قاجەت. بۇل داستانداردا ۇشاقتىڭ قۇرىلىسى، قالاي ۇشاتىنى ءبارى-ءبارى رەت-رەتىمەن جازىلعان. ال بۇل سوعىستار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ونداعان-جۇزدەگەن مىڭ جىل بۇرىن بولعان.
«مۇندا ايتىلعانداردىڭ ءبارى وتىرىك، ويدان قۇراستىرىلعان» دەپ سەنبەيتىن بولساڭىز، ءۇندىنىڭ بۇل داستاندارى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى مىڭ جىلدىقتا پايدا بولعانىن ەسكە الساق، سول دا جەتكىلىكتى. ويتكەنى داستاندى تۋعىزعان جاندار ول كەزدە، ۇشاقتى، زىمىراندى، يادرولىق قارۋدى قايدان ءبىلسىن؟ جالپى مۇنداي قاهارلى قارۋلاردىڭ بولعانىن تەك ءۇندى ەمەس، الەمنىڭ كوپتەگەن حالىق داستاندارىندا كەزدەسەدى. وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن كوپتەگەن عالىمدار، «بىزگە دەيىن دە جەر بەتىندە كەرەمەت وركەنيەت وتكەن. ونداي قارۋدى سولار جاساعان. تەك جاساپ قانا قويماي، قارسىلاستارىنا (بوگدە عالامشاردان كەلگەندەرگە) قارسى پايدالانعان» دەسەدى. كىم ءبىلسىن؟
ياعني عارىشتان وقتان دا جىلدام ۇشاتىن زىماران ءمىنىپ كەلگەن وزىق سانالى تىرشىلىك يەلەرىن، ول كەزدە ەندى-ەندى ەسى جەتىلە باستاعان ادامزات «قۇدايلار» دەپ قابىلداۋىدا حاق. بالكىم كەيىن تىم-تىم كەيىن ادام بالاسى وزگە ءبىر عالامشاردى اشىپ، ونداعى جارتى قابىلەتتى تىرشىلىك يەلەرىنە ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتسە، ولاردى ادام بالاسىن «قۇداي» دەپ قابىلداۋى مۇمكىن-اۋ.
سەيسەن امىربەك ۇلى
«ايقىن». 2014
