زاڭ جوباسى: دارىندى جاستارعا «بولاشاق» ارقىلى باكالاۆر دەڭگەيىندە ءبىلىم الۋعا رۇقسات بەرىلەدى
استانا. KAZINFORM - ءماجىلىس زاڭناماعا دارىندى بالالاردى قولداۋ ساياساتىن جەتىلدىرۋدى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىسىن بىرىزدەندىرۋدى كوزدەيتىن زاڭ جوباسىن ازىرلەپ جاتىر. وسى جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى، ماجىلىستەگى الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى اسحات ايماعامبەتوۆپەن اتالعان قۇجاتتىڭ جاڭاشىلدىقتارى تۋرالى سۇحباتتاسقان ەدىك.
- اسحات مىرزا، بۇل زاڭ جوباسىندا قازاق تىلىندەگى قولدانىستاردى بىرىزدەندىرۋگە باعىتتالعان نورمالار بار ەكەن. اڭگىمەنى سودان باستاساق...
- زاڭ جوباسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تسيفرلىق ۇلتتىق سوزدىك قورىن جاساۋ تۋرالى ارنايى نورما بار. بۇل نورما مەملەكەتتىك ءتىلدى جاساندى ينتەللەكتتىڭ كۇشىمەن دامىتۋدى كوزدەيدى. Chat GPT بار، «اليسا» بار، وسىنىڭ ءبارى قازاق تىلىندە جاقسى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن بىرىزدەندىرىلگەن سوزدىك قورى، ياعني، تىلدىك اقپاراتتىق جۇيە كەرەك. بىرىنشىدەن، ول اقىسىز، ەكىنشىدەن، بارىنە قولجەتىمدى بولادى. مەيلى بيزنەسمەن، مەيلى اۋدارماشى بولسىن، كەز كەلگەن ازامات وسى جۇيەگە كىرىپ، وزىنە قاجەتتى ءماتىندى تۇزەتە، تەكسەرە الادى. قازىر، مىسالى، ماڭدايشاداعى ءماتىننىڭ قازاقشا نۇسقاسى قاتە اۋدارىلعانى تۋرالى ەسكەرتۋ ەستىپ جاتاتىن مەكەمەلەر كوپ. ءتىلىمىزدىڭ نورماسى تۋرالى اقپاراتتار سيفرلىق رەسۋرس ارقىلى بارىنە وڭاي قولجەتىمدى بولماعاندىقتان، ونداي ولقىلىقتى جۇيەلى تۇردە جويۋ مۇمكىن بولماي وتىر. ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان اقپاراتتىق جۇيە وسى ماسەلەنى دە شەشۋگە كومەكتەسەدى. بۇل ءبىر عانا مىسال. سيفرلىق سوزدىك قورى قازاق ءتىلىن ءومىردىڭ سان قىرلى سالاسىندا قولدانۋدىڭ نۇسقاۋلىعى بولادى دەپ وتىرمىز. ءبىز بۇل ىستە وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن دە قارادىق. مۇنداي تاجىريبە ەستونيادا، وڭتۇستىك كورەيادا، فينليانديادا، رەسەيدە دە بار.
قىسقاسى ادامزات سيفرلىق الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان قازاق ءتىلىنىڭ دە سيفرلىق سوزدىك قورى كەرەك. سوزدىك قور دەگەن جەكەلەگەن سوزدەر عانا ەمەس، ءسوز تىركەستەرى، تەرميندەر، ءار ءسوز تىركەسىمدىك ءورىسى مەن ەملەسىن، ت. ب. سوزگە قاتىستى ءتىلتانىمدىق بىلىمدەردى قامتيتىن بازا. قازىر دە ءتۇرلى سوزدىك، تەرميندەر ءتىزىمى بار. ءبىراق ورتالىقتاندىرىلعان جۇيە بولماعاندىقتان، اركىم ءوز دەڭگەيىندە، قولدا بار دەرەكقورعا سۇيەنىپ، باسقالارىمەن سالىستىرا دۇرىسىن انىقتاي الماي قالادى. ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتتىك سوزدىك قور بولسا، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىندا بىرىزدىلىك قالىپتاسار ەدى.
جاساندى ينتەللەكتىنى دامىتۋ بويىنشا پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىنىڭ اياسىندا اۋقىمدى جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. ونى بىلەسىزدەر. ەندى وسى سوزدىك قور جاساۋ ونى قولجەتىمدى قىلۋ جاساندى ينتەلەكتىنى قازاقشا سويلەتۋگە ىقپال ەتەدى. جاساندى ينتەللەكتىنى سويلەتۋ بار سوزدەردى قۇيا سالۋمەن شەكتەلمەيدى. ادام ءار ءسوزدى قولدانىلعان ورنىنا، دىبىستالعان ىرعاعىنا قاراي قانداي ماعىنادا ايتىلىپ تۇرعانىن تۇيسىگىمەن تۇسىنە الادى. جاساندى ينتەلەكتىدە ونداي تۇيسىك بولماعاندىقتان ءار سوزگە الگوريتم جازىلادى. مىسالى ءبىر ءسوزدى 500 كونتەكستە بەرۋىمىز كەرەك. ءاربىر ءسوزدى ىعايىنا قاراي، ءار كونتەكستە بەرمەسەڭ، الگوريتمىن ەنگىزبەسەڭ، روبوت ونى قالاي پايدالاناتىنىن بىلمەيدى.
سوندىقتان بۇل - ۇلكەن جۇمىس. بۇل - جاي عانا سوزدىك ەمەس. سوندىقتان ءتىل ۇزدىكسىز دامىپ وتىرادى دەسەك، سيفرلىق سوزدىك قورىمىز دا سونىمەن بىرگە ىلەسىپ جەتىلدىرىلىپ وتىرۋى كەرەك. ال ۇعىمنىڭ ءوزى زاڭدا بولماسا، ۇزدىكسىز جەتىلۋىنە قاراجات ءبولۋ قيىن.
- ول سوزدىك قوردى كىم ازىرلەيدى، كىم بەكىتەدى؟
- اقپاراتتىق جۇيەنىڭ جۇمىسىن جۇرگىزەتىن قۇزىرەتتى مەكەمە بولادى. ونى ۇكىمەت انىقتايدى. مىسالى، ءبىز شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل- قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي- پراكتيكالىق ورتالىعىن وسى ىسكە جاۋاپتى ەتىپ بەكىتۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. ەسەسىنە جاڭادان ۇيىم قۇرۋدىڭ قاجەتى بولمايدى. سونداي-اق، زاڭعا «قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسى» دەگەن تۇسىنىكتى ەنگىزىپ جاتىرمىز.
- مەنىڭ بىلۋىمشە، قازاق ءتىلىنىڭ سيفرلىق كورپۋسىن قۇرۋ دەگەن ماسەلە بۇعان دەيىن دە كوتەرىلدى. ەندى سونى زاڭعا اكەلۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟
- ول ماسەلە زاڭدا قاراستىرىلماعان ەدى. جۇمىس جۇيەلى، ۇزدىكسىز ءجۇرۋى ءۇشىن زاڭعا ەنگىزىپ، بەكىتىپ جاتىرمىز. ءتىلدىڭ ءتۇرلى كورپۋستارى بولادى، مىسالى، ءبىر بەلگىسى نەمەسە اۆتورى، تاقىرىبى ت. ب. ەرەكشەلىگى بويىنشا جيناقتالعان ماتىندەردىڭ ارنايى كورپۋستارى بولادى - ديالەكتولوگيالىق كورپۋس، اقىن- جازۋشى ماتىندەرى كورپۋسى، پوەتيكالىق كورپۋس، ت. ب. سول سياقتى بەلگىلەنىم قويىلعانى، قويىلماعانى، بەلگىلەنىمى تولىق نەمەسە جارتىلاي جاسالعانى بولادى. بەلگىلەنىم دەگەنىمىز، كورپۋسقا الىنعان ماتىندەردى قۇراۋشى ءاربىر تىلدىك بىرلىككە نەمەسە سول ماتىندەردىڭ وزىنە قاتىستى عىلىمي نەگىزدەلگەن اقپارات، ادەتتە تىلدىك بىرلىككە قاتىستى اقپاراتتار لينگۆيستيكالىق ، ال ماتىنگە قاتىستىسى فيلولوگيالىق جانە ەنتسيكلوپەديالىق سيپاتتا بولادى. ال ءتىللدىڭ ۇلتتىق كورپۋسى دەگەنىمىز - اقيقات دۇنيەدەگى ءتىلدىڭ بارلىق كورىنىسىن قامتيتىن، ياعني قازاق ءتىلى قاي سالادا، جانر، ستيلدە قولدانىلسا، سونداعى ماتىندەردىڭ اۋقىمدى بازاسىنان تۇراتىن، ءارى ونىڭ قازىرگى عانا ەمەس، تاريحي كەزەڭدەردەگى ماتىندەرىن دە ۇسىنا الاتىن رەسۋرس. جاي عانا ماتىندەردىڭ ەلەكتروندى جيناعىن ۇسىنىپ قويماي، سول ماتىندەگى مەيلىنشە كوپ تىلدىك بىرلىكتەرگە - دىبىستارعا، سوزدەرگە، جالعاۋ، جۇرناقتارعا، ءسوز تىركەستەرى مەن فرازەولوگيزمدەرگە، ماقال-ماتەلدەرگە ت. س. س. قاتىستى جان- جاقتى لينگۆيستيكالىق اقپارات بەرەتىن، ءاربىر ءماتىننىڭ ءوزى بويىنشا مەيلىنشە تولىققاندى دەرەككوزتانىمدىق اقپاراتپەن قامدانعان،
الۋان ءتۇرلى سۇرانىسقا سايكەس ىزدەۋ جۇيەسى بار اقىلدى بازا. ونى عىلىمي قاۋىمداستىق، ياعني لينگۆيستيكالىق عىلىمي ورتا جاساعانى ابزال. قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسىن زاڭعا ەنگىزگەنىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى - وسىنداي ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتەگى ساپالى ءتىلتانىمدىق كونتەنت جاساۋ ىسىنە سالماق بەرۋ، وسى ءىستىڭ ۇزدىكسىز جۇرگىزىلۋىن قامداۋمەن بايلانىستى بولدى.
- سوندا قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسىن جاساۋ عالىمداردىڭ ەڭبەگىن قاجەت ەتەنى بولىپ تۇر عوي؟
- ارينە، سوندىقتان زاڭدا وسى نورماعا قاتىستى مەملەكەتتىك عىلىم ساياساتىنا جاۋاپتى قۇزىرلى ورگاندى اتاپ وتىرمىز. قازىرگى كەزدە ءتىلىمىزدىڭ ءتۇرلى كورپۋستارى جاسالىپ جاتقانى ايان، سولاردىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋى قازىرگى جانە تاريحي كەزەڭدەگى ءتىلىمىزدىڭ ءتۇرلى جانرى مەن ستيلىندەگى اۋقىمدى ماتىندەر بازاسى نەگىزىندە الۋان ءتۇرلى بەلگىلەنىمى بار كورپۋس ازىرلەمەشىسى بولىپ وتىر. دەگەنمەن قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسى الدە دە تولىعۋى، تەرەڭدەۋى، جەتىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىز.
- بىرىزدىلىك دەگەننەن شىعادى، زاڭدا بۇل اقپاراتتىق جۇيەگە قانداي دا ءبىر مارتەبە بەرىلە مە؟
- بۇل اشىق اقپاراتتىق جۇيە بولادى. بۇل ادىستەمەلىك قۇرال، كومەك، قولجەتىمدى رەسۋرس رەتىندە ءتىلدىڭ بىرىزدىلىككە جەتۋدىڭ قۇرالى بولماق.
- جاقسى. دارىندى بالالاردى قولداۋ نورمالارىنا ويىسساق. بۇل نورمالاردىڭ جاڭاشىلدىعىن قانداي؟
- بۇل دا وتە ماڭىزدى. قازىرگى تاڭدا سپورتشىلارىمىزدى، ءبىر جاعىنان، مەتسەناتتار، تاعى ءبىر جاعىنان، مەملەكەت قولداپ وتىر. قوعامدا حالىقارالىق ءپان وليمپيادالارىندا جەڭىمپاز اتانعان ءبىلىمدى وقۋشىلاردى دا وليمپيادا ويىندارىندا جەڭىمپاز اتانعان سپورتشىلار سياقتى قولداۋ كەرەك دەگەن پىكىر تالايدان بەرى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل باعىتتاعى العاشقى قادامدار جاسالعان دە ەدى.
پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن 2021 -جىلدان باستاپ حالىقارالىق ءپان وليمپيادالارىنىڭ جەڭىمپازدارى قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن وقۋ ورنىنا ۇبت- سىز گرانتقا تۇسە الاتىن جاعداي جاسالدى. الەمنىڭ 100-200 گە جۋىق مەملەكەتى قاتىساتىن، دۇنيەجۇزى مويىنداعان وليمپيادالار ەنگىزىلگەن وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ءتىزىمى بار. سول تىزىمدەگى وليمپيادا جەڭىمپازدارىنا عانا وسىنداي قولداۋ كورسەتىلەدى. ويتكەنى، دۇنيەجۇزىلىك بولعانىمەن، اۋقىمى تار، باسەكەسى سونشالىق ۇلكەن ەمەس ءبىلىم سايىستارى بار. ولار مينيسترلىك تىزىمىنە ەنبەگەن. مينيسترلىك تىزىمىندەگى وليمپيادالاردىڭ جەڭىمپازدارىنا ءبىر رەت 5 ميلليون تەڭگە سىياقى بەرۋ ماسەلەسى دە جولعا قويىلدى. بۇل جولعى زاڭ جوباسىندا ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان نورمالار وسى قولداۋ شارالارىنىڭ لوگيكالىق جالعاسى دەسەك بولادى.
ناقتىراق ايتساق، حالىقارالىق وليمپيادالاردا عانا ەمەس، عىلىم سايىستارىندا دا جەڭىمپاز اتانعان دارىندى جاستارعا ءدال وسىنداي قولداۋ كورسەتۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. مىسالى، روبوت تەحنيكاسى سالاسىندا ءۇش مارتە الەمدى مويىنداتقان جاستار بار. سولارعا ءپان وليمپيادالارىنىڭ جەڭىمپازدارىنا كورسەتىلگەندەي لايىقتى قولداۋ جاساۋعا قازىرگى زاڭ مۇمكىندىك بەرمەيدى. وسى قايشىلىقتى جويۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. ياعني حالىقارالىق، الەم مويىنداعان عىلىم سايىستارىنىڭ جەڭىمپازدارى دا حالىقارالىق ءپان وليمپيادالارىنىڭ جەڭىمپازى سياقتى مەملەكەتتەن قولداۋ الۋى مۇمكىن بولماق.
- زاڭدا سپورتتاعى وليمپيادا جەڭىمپازدارىمەن بىردەي ماراپاتتاۋ جاعى نەگە قاراستىرىلماعان؟ سولارعا تولەنەتىن جۇلدە قورىن قايتا باعىتتاۋدى نەگە ۇسىنباي وتىرسىزدار؟
- بىرىنشىدەن، ءبىر سالانىڭ بيۋدجەتىن ەكىنشى سالاعا بەرۋ مۇمكىن ەمەس.
ەكىنشىدەن، ءبىز «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ اياسىن كەڭەيتۋدى ۇسىنىپ جاتىرمىز. قازىر «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا تەك ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرا دەڭگەيىندە عانا ءبىلىم الۋعا بولادى. ءبىز سوعان باكالاۆرياتتى دا قوسىپ وتىرمىز. ءبىراق ول بارىنە ەمەس، تەك دارىندى؛ ياعني ارنايى تىزىمگە كىرگەن، تانىلعان، بەدەلدى دەگەن حالىقارالىق وليمپيادادا نەمەسە عىلىمي سايىستا جەڭىمپاز اتانعان تالاپكەر، ءوز باعىتى بويىنشا ءارى قاراي ءبىلىم الامىن دەسە، وعان «بولاشاق» باعدارلاماسى» اياسىندا شەتەلدە مەملەكەت ەسەبىنەن جوعارى ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. ويتكەنى حالىقارالىق دەڭگەيدە كوزگە تۇسكەن بالالارىمىزدى الەمنىڭ ۇزدىك وقۋ ورىندارى وزدەرىنە باۋراپ اكەتىپ جاتىر. ال مەملەكەت ول بالاعا بالاباقشادان باستاپ مەكتەپ بىتىرگەنگە دەيىن ينۆەستيتسيا سالىپ كەلدى عوي. ءبىر جاعىنان قاراساڭ، دارىندى جاستارىمىزدى شەتەلدىڭ وزىق وقۋ ورىندارىنا ءوز ەسەبىمىزدەن دايىنداپ بەرىپ جاتقان سياقتىمىز. ول بالالار «بولاشاق» ارقىلى باكالاۆر دارەجەسىندە ءبىلىم العاننان كەيىن كەمىندە 3 جىل بويى قازاقستاندا جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتەلەدى.
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
