ىزدەگەنىمدى ۇلت ادەبيەتىنەن عانا تابامىن…
استانا. قازاقپارات - سان ءتۇرلى كىتاپ بار. سول سەكىلدى، كىتاپ وقۋدىڭ دا سان قىرى بار ەكەن. قالاي وقيدى، قانداي ادەبيەتتەر مەن شىعارمالاردى، قاي سيپاتتاعى ماتەريالداردى وقيدى؟ .. ول - وقىرماننىڭ ءوز تاڭداۋى. بەلگىلى كۇيشى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى سارسەنعالي ءجۇزباي ءوزى قانشا وقىسا دا جالىقپايتىن تۋىندىلاردى اتاپ، ءار شىعارمانىڭ ءمانى مەن قاسيەتى جايلى سىر شەرتەدى.
كەيىنگى جىلدارى بۇرىنىراقتا وقىعان كىتاپتارىمدى تاعى ءبىر پاراقتاپ، قايتا اينالىپ سوعىپ ءجۇرمىن. اسىرەسە قازاق ادەبيەتىن جاساعان تۇڭعىشتاردىڭ جازعاندارىن ءجيى وقيمىن. بيىلعى ەڭبەك دەمالىسىمنان كەلە سالا وقىعانىم - «باقىتسىز جامال»، «قالىڭ مال» روماندارى بولدى. سوسىن «اقبىلەك» پەن م. اۋەزوۆتىڭ بىرنەشە اڭگىمەسىن ءسۇزىپ شىقتىم. ادەتتە، كىتاپ وقىعاندا مۇمكىندىگىنشە ۇقساس تاقىرىپتاردى بىركەلكى تاڭدايمىن. تاپتىق تارتىستىڭ تراگەديالارى سۋرەتتەلگەن ادەبيەتتەر مەن تاريحي تۋىندىلاردى تۇتاس وقۋعا تىرىسامىن. «كوشپەندىلەردى» وقىسام، سوڭىن الا «الاساپىراندى» نەمەسە «ەلىم- ايدى» (ءماشھۇر تۋىندىلار بولعان سوڭ اۆتوردىڭ ەسىم- سويىن قوسارلامايىن دەدىم) وقۋىم ابدەن مۇمكىن. دەرەكتى دۇنيەلەردى دە ءدال سونداي جۇيەمەن قاراپ شىعامىن. س. مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىن» وقىسام، كەلەسى وقيتىن كىتابىم س. سەيفۋليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋى» بولاتىنى داۋسىز.
سوڭعى شولىپ شىققانىم - اۋەزوۆتىڭ «كوكسەرەگى» مەن ماعاۋيننىڭ «تازىنىڭ ءولىمى» حيكاياتى. قاسقىردىڭ ءھام تازىنىڭ وزىنشە ويلاۋى، ىمداۋى، ارەكەتى، مۇڭايۋى مەن تورىعۋى، قۋانۋى سەكىلدى قوس شىعارمانى جىمداستىرا تۇسەتىن دەتالدار ەرەكشە اسەر ەتتى. سالىستىرا وقىساڭىز، عاجاپ ەندى!.. ءبىرىنىڭ جازعانىن ءبىرى ۇستەمەلەگەندە پروزانىڭ ناعىز ءدامىن تاتقانداي بولاسىڭ. نەگىزى، ادەبيەتشىلەرىمىز «تازىنىڭ ءولىمىن» استارلى يدەياسى جاعىنان «اقبىلەككە» ۇقساتادى. اقبىلەك قازاق جۇرتى ەكەن- داعى، قارامۇرت - كەلىمسەك قوجايىن ەكەن. سول سياقتى «ماعاۋيندەگى تازىنىڭ تاعدىرى - قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان، تال قارماعان، جانتالاسقان ۇلت تاعدىرى»، - دەيدى. سولاي دا شىعار… جالپى، سۋرەتكەردىڭ تۋىندىسى حاقىندا ايتقاندا اسىرە استار ىزدەگىش بولا بەرگەندى دە ءجون كورمەيمىن ءوز باسىم (اتالعان قوس شىعارماعا قاتىسى جوق، ارينە).
بۇل جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن نەلىكتەن قايتالاپ وقىعاندى جاقسى كورەمىن؟ بىرىنشىدەن، تۋىندىلارىنىڭ ءتىل بايلىعى مەن قۇنارى ءۇشىن، سوزدىك قورىنىڭ مولدىعى ءۇشىن… مەنىڭ بۇرناعى كىتاپ وقۋىم مەن بۇگىنگى كىتاپ وقۋىم ەكى ءتۇرلى دەسەم دە بولادى. بۇرىن اسەرلەنىپ قانا قايتۋشى ەك، بۇگىندە ءار سوزگە، ءار سويلەمگە شۇقشيا، قۇنىعا وقيمىن. سوزدەن قۇدىرەتتى نە بار ەكەن، شىركىن؟! قايسىبىر تۇسىن جاتتاپ العىم كەلگەندەي قايتا- قايتا وقيتىنىم بار. شولىپ شىقتىم، ءسۇزىپ شىقتىمنان گورى باتىپ وقيمىن دەسەم، ءدال كەلەتىن سياقتى. ءسوزدىڭ قۇدىرەتىنە ەتنوگرافيا، فولكلور سىندى قۇندىلىقتاردى قوسىڭىز…
حالىق مۋزىكاسىن ارقاۋ ەتكەن تۋىندىلار دا ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى ەكەنى انىق. ءوز جۇمىسىم وسىناۋ ۇلتىمىزدىڭ ءان- كۇيىمەن بايلانىستى بولعان سوڭ بۇل باعىتتاعى ارناۋلى ەڭبەكتەرمەن قاتار، كوركەم ادەبيەتتى دە ۇنەمى وقىپ وتىرامىن. ىشىندەگى راديوەفيرگە لايىقتى- اۋ دەگەنىن ەكشەپ، ەفير تابيعاتىنا لايىقتاپ ىقشامداپ، راديوتىڭداۋشىلارىمىزعا ۇسىنىپ تا ءجۇرمىز. جاقىندا «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىن پاراقتاپ وتىرىپ «ىقىلاس» دەگەن تاراۋىنا كەلگەندە بايلاندىم دا قالدىم. اپىر- اۋ، نەتكەن كوركەم دۇنيە، اسەرى قانداي دەسەڭىزشى! بەتپاقدالا… شۋ… شۋدىڭ سۋىلداعان قامىسى. جەل… قارۇيدىڭ ىشىندە جانعان وتقا قاراپ سويلەپ وتىرعان اشاي باتىر، ىقىلاستى كورگەن اشاي قوبىزشى… اڭگىمەگە ەلتىگەن ساكەن… مىنا عاجاپتى قاراڭىز. وقىپ وتىرعانىمدا راديواڭگىمەنى تىڭداپ وتىرعانداي كۇيدە بولدىم. انىعى، تىڭداپ وتىردىم. ىقىلاستىڭ قوبىز شالعان تۇسىندا قوبىز كەتەدى ىشقىنا كۇڭىرەنىپ، جەلدىڭ، قامىستىڭ شۋىلىن قالاي كەلتىرەدى قايسار (ق. تۇرماعامبەت، دىبىس رەجيسسەرى) … ال ءماتىندى وقىعان داۋىس… داۋىس - قازاقتىڭ اتاقتى ديكتورى، ءا. بايجانبايەۆتىڭ شاكىرتى امانجان اعا ەڭسەبايەۆتىكى. ءدال سولاي جاسادىق. امانجان اعانىڭ قويۋ داۋىسى، قوبىزدىڭ قوڭىر ءۇنى، تابيعاتتىڭ ءۇنى، ءبارى- ءبارى استاسىپ، اڭگىمە باسقا ءبىر دۇنيەگە اينالدى دا كەتتى. الداعى كۇندە ت. ءالىمقۇلوۆتىڭ «كەرتولعاۋ»، «تەلقوڭىر» اڭگىمەلەرى مەن «تار جول، تايعاق كەشۋدەگى» «اۋپىلدەك» انىنە قاتىستى ءۇزىندىنى وسىلايشا مۋزىكالى اڭگىمە رەتىندە راديوەفيرگە دايىنداساق دەيمىز.
ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەرىن»، «كۇيىن»، «كۇيشىسىن»، ماعجاننىڭ «قورقىتىن»، «قويلىبايىن»، ج. ناجىمەدەنوۆتىڭ كۇي جايلى ولەڭدەرىن دە ۇنەمى وقىپ وتىرامىن، قانشا وقىسام دا جالىقپايمىن. حابار جاساردىڭ الدىندا كۇيدىڭ الەمىنە ەندىرەدى، جەردەن باسقا پلانەتاعا اكەتەدى.
باسقا پلانەتا دەمەكشى، «نە وقىپ ءجۇرسىز؟ » دەگەسىن ىلە كەتەيىن، وسى جاقىندا عانا باقسىعا قاتىستى اڭگىمە، دەرەك ىزدەپ وتىرىپ، سوزاقتىڭ بەلگىلى كۇيشىسى، سۇگىردىڭ شاكىرتى ءفايزوللا ءۇرمىزدىڭ ءوزىنىڭ ونەرناماسى جايىندا جازىپ قالدىرعان كىتابى ءىلىندى قولىما. وقىعانىمنان وقۋشىعا ويماقتاي وي تاستايىن. ىشىندە باقسىعا قاتىستى اڭىز- شىنى ارالاس اڭگىمە بار ەدى، سونى ىزدەپ تاپتىم. اڭگىمە - XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باس كەزىندە ارقا مەن قاراتاۋدا ءومىر سۇرگەن اتاقتى تىنەي باقسى جايىندا.
… بايدىڭ جالشىسى ازاندا قويدى ورىسكە ايداپ شىعادى دا سول كۇيى جوعالادى. قوي دا جوق، قويشى دا ۇشتى- كۇيلى جوق. ەل اڭ- تاڭ! مۇنداي دا بولادى ەكەن اۋ؟! ال جالشىنى الاپات جىن كوتەرگەن- داعى، كوتەرگەن كۇيى جىنداردىڭ مەكەنى - قويقاپ تاۋىنا اپارعان. سول جەردە جىنداردىڭ پاتشاسى قويشىعا قوبىز ۇستاتىپ، باقسىلىق دارىتىپ، جىندار قوسىپ بەرىپ ەلىنە قايتا اكەپ تاستايدى. سول باقسى قارت قاراتاۋدا بەرىگە دەيىن ءومىر كەشكەن ەكەن دەيدى. اڭگىمەنى وقىپ وتىرىپ ەرتەگى- قيسسالارداعى ەستىگەنىم سانامدا قايتا وياندى. مۇندا قويقاپ تاۋى - جىنداردىڭ مەكەنى. «قويقاپ تاۋىن ورلەگەن، قاپتىڭ تاۋىن جەرلەگەن، ارقادان شايتان ايداعان، جىن- شايتاندى بايلاعان»، - دەپ كەلەتىن باقسى سارىندارىندا دا قويقابىڭىز - جىن مەكەن ەتكەن تاۋ. سارىنداعى قاپ تاۋىن قازاق كاۆكاز تاۋى دەپ تە ايتقان. «ماكان قىلعان قاپ تاۋىن ديۋ پەرى، ەش ادام بارعان ەمەس ودان ءارى»، - دەپ كەلەتىن عازيزدىڭ ءانى - قازاق ءانىنىڭ كلاسسيكاسى.
ال اقىن ءى. جانسۇگىروۆ ءبىر جىرىندا كاۆكاز تاۋىن قويقاپ تاۋى دەپتى. وندا دا جىن مەن پەرى مەكەندەيدى. «قۇلار ەدى شاپقاندا، قويقاپتىڭ تاۋى، تاسى دا»، - دەگەن جولدار «الپامىس باتىر» جىرىندا دا كەزدەسەدى. بەلگىلى اقىن ت. تاشەنوۆتىڭ «بۋىرقانۋ» اتتى ولەڭىندە: «قويقاپتا جاتقان قارا جىن»، - دەگەن تارماق بار. «بۇل نە سوندا، نە قىلعان تاۋ، نە قىلعان جىن بۇكىل فولكلورىمىزعا، ونەرىمىزگە، ءتىپتى بەرتىنگى پوەزيا، پروزامىزعا دەيىن ەنىپ كەتكەن؟» دەپ ويعا قالدىم. مىنە، قازاقتىڭ ميفىنە سەنسەك، الگىندەگى باسقا پلانەتا، باسقا الەم بار بولىپ تۇر عوي. بىزگە بەيماعلۇم دۇنيە كوپ- اۋ ءاسىلى!
ال ەندى ادەبيەت دەگەندە، الەم ادەبيەتى دە بار. تاپ بۇگىن بۇل ولكەگە مويىن بۇرۋعا مۇرشام جوق. ءدال بۇگىن مەن ۇلتىمىزدىڭ ءسوز مايەگىنە شولدەگەن ءبىر جانمىن. سىمىرە بەرسەم، سىمىرە بەرسەم… كەشەگى اتام قازاق قالاي سويلەدى، سويلەۋ مانەرى قانداي ەدى، ويى، پايىمداۋى قالاي ەدى؟ مەن مۇنى تەك ۇلتىمىزدىڭ ادەبيەتىنەن عانا تابامىن. ءوزىم مۋزىكانت بولعاسىن با، سويلەم ەمەس، ءسوزدىڭ وزىنەن اۋەز ەستىگەندەي بولامىن. مىسالى، اياگوز، نازقوڭىر، جازعىتۇرى، قوزىگوش، العاراگوك (ايتىلۋى بويىنشا جازىپ وتىرمىن)، سىبىزعى، كەڭجايلاۋ، سارىجايلاۋ، بوزىنگەن، كوكجيەك، جەلدىرمە… قاراڭىزشى، ءار ءسوز اندەتىپ تۇرادى، قۇلاققا اندەي بولىپ ەستىلەدى. اق اتتى «اقبوز ات» دەيدى- داعى، اق تۇيەنى اقبوز دەمەي، «اق تۇيە» دەيدى («اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان كۇن»). اقبوز تۇيە دەسە نە بولعانى؟! جىلقى مالىنىڭ تۇسىنە قاراتا ايتىلعان كۇرەڭ، جيرەن، شۇبار، قاراگەر دەگەن سوزدەر دە اۋەزدى ەستىلەدى. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ايتقىم كەلگەنى، انا ءتىلىڭنىڭ عاجايىبىن، قاسيەتىن، قۇدىرەتىن تاني ءتۇسۋ دە ءبىر عاجاپ كۇيگە بولەيدى!
بەلگىلى اقىن، اۋدارماشى داۋرەن بەرىكقاجى ۇلى ءوزىنىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىندا جازۋشى وتەباي قاناحيننىڭ «قارت سارباز حيكاياسىنان» ءبىر عانا سويلەم - ءۇزىندى كەلتىرىپتى. ءتۇرتىپ العان ەدىم. «مەن وي ۇستىندەمىن. كورگەن- بىلگەندەرىمدى كوز الدىمنان وتكىزىپ قاراپ ەدىم، سوندا، جايقالعان مايسالى شالعىن، جەلپىنگەن كوك بيدايىق، سىلكىنگەن بوز جۋسان، يىلگەن قۇبا تال، ۇيىرىلگەن نۋ قامىس، تەربەلگەن قالىڭ قوعا، سۋدىراعان جاسىل قۇراق، كولكىلدەگەن كوك شي، ىرعالعان قىزىل جىڭعىل، ىزىڭداعان قارا جانە اق شەڭگەل - ءبارى دە كەلمەسكە كەتكەن مەنىڭ بالالىق شاعىمدى قۇلاعىما سىبىرلاپ تۇرعانداي بولا ما؟». مىنە، اۋەز! اۋدارما دەمەكشى، داۋرەن بەرىكقاجى ۇلى ءتارجىمالاعان «نورۆەگ ورمانى» (ح. مۋراكامي) مەن «بۇلبۇلدى» (ك. حاننا) تاۋىپ وقىسام دەيمىن.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، كىتاپتى ماقتان ءۇشىن وقۋعا بولمايدى. ولاي وقۋ زايا. وقىعان ادام وقىعانىن ءبىلدىرىپ وتىرارى حاق، ءبىراق سول ماقتان ءۇشىن بولسا جيىركەنىشتى، تۇرپايى كورىنەدى دە، شىنايى بولسا سۇيكىمدى، پاراساتتى كورىنەدى. ورالحان بوكەيدىڭ ءبىر اڭگىمەسى بار عوي، اۋىلداعى ءبىر ادام جانتالاسىپ ايدالاداعى قورا- قوپسىنى قازىپ، بىردەڭەنى ىزدەيدى دە جۇرەدى. «بىردەڭەسى» - الىپقاشتى ەستىگەن كومبە التىن. جىلدار وتەدى. ول كۇندەگى بالا ەسەيىپ وقۋعا ءتۇسىپ، ءبىر كۇنى وقۋىن ءتامامداپ، اۋىلىنا كەلەدى. كەلگەندە باياعى قورا قازىپ، «بىردەڭە» ىزدەپ جۇرەتىن كىسىنى جولىقتىرادى. ەسىنە ءتۇسىپ: «اعا، باياعى ىزدەگەنىڭىزدى تاپتىڭىز با؟» - دەپ سۇراماي ما… سوندا الگى كىسى: «قارا تانىمايتىن مەنى قويشى، اتاق، ءبىلىم، دارەجە ىزدەپ اۋىلدان كەتىپ ەدىڭ عوي، سول ىزدەگەنىڭدى تاپتىڭ با ءوزىڭ؟» - دەپتى. سول ايتپاقشى، ءبىز دە كىتاپ شىركىننەن «بىردەڭە» ىزدەگەن پاقىرمىز عوي… ەڭ باستىسى، وقۋشى كىتاپتان نەنى ىزدەۋ قاجەتتىگىن بىلگەنى ءجون دەپ ويلايمىن. ول - پاراسات! ال تابۋ، تاپپاۋ - باسقا اڭگىمە!
سارسەنعالي ءجۇزباي،كۇيشى
