يوگان گەتەنىڭ ارالى

سوڭعى ايلاردا «ىزدەنىس» اتتى كەمەمىزدىڭ باسىن شىعىس مۇحيتىنا بۇرعانبىز. فيردوۋسي جاعالاۋىنان ءجۇزىپ شىعىپ، نيزامي ارالىنا ءتۇسىپ، رۋداكي، رۋمي، اتتار تۇبەگىنە بوي شالدىرعالى مي ىشىندە لاۆا الاۋى تاسقىنداپ، تۇيسىكتە جاڭا قۇرلىق اشىلۋدا. اسىرەسە، كەمەمىزدىڭ باسى ايگىلى حافيزعا كەلگەندە جۇرەك اتقاقتاپ، ءبىر دۇلەيگە تاپ بولعانىمىز حاق-تى.

حافيز جىرلارىن جاي وقىپ قانا قويۋدى ابەستىك كورىپ، جاتتاۋعا بەيىل بەردىك. جۇرەك كەسەسىنە راحيم شارابىن قۇيۋعا اسىققان سابازدىڭ ويناقى ءتىلى ءتىپتى كەرەمەت. بالا كۇننەن مەدرەسە وقىپ، مۇسىلماندىق ءىلىم-بىلىمنەن ازداپ حاباردار بولعاننىڭ پايداسى ءتيدى.

حاكىم ابايدىڭ نەلىكتەن شىعىس شايىرلارىنان اعىنان جارىلا مەدەت تىلەگەنى بەلگىلى بولدى. از- ماز ءسوز شىعارۋىمىزدىڭ نەگىزگى ماقسۇتى بۇل ەمەس، الىپ كەمەمىزدىڭ كەنەتتەن عاجايىپ ارالعا بۇرىلۋى ەدى.

بۇل - گەتە ارالى. ەۋروپانى تەرەڭ ويىمەن ەستاندى قىلعان گەتە. ەنگەلسشە ايتساق، «كەيدە وراسان زور ۇلى اقىن، كەيدە جۇپىنى، كەيدە دۇنيەگە پىسقىرمايتىن، باس يمەيتىن تاكاپپار دانىشپان، كەيدە ساق، بارشاعا رازى» - يوگانن ۆولفگانگ فون گەتە. «مەنى پاتشالىقتار مەن تاقتاردىڭ ويراندالۋى ەمەس، قاراپايىم شارۋانىڭ قۇجىراسى ورتەنگەنى قىنجىلتادى»، - دەپ كۇڭىرەنەتىن گەتە.

اڭگىمەمىز اقىننىڭ يسلام دىنىنە قاتىسى حاقىندا بولماق.

بوزبالا گەتەنىڭ ەرتە كەزدەن-اق شىعىستى زەرتتەۋگە اڭسارى اۋدى. الايدا اكەسى ۇلىنىڭ زاڭگەر بولۋىن قالايدى. اكە تىلەگىنە قارسى كەلە الماعان ول 16 جاسىندا لەيپسيگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا بارادى. كوپ ۇزاماي جۇتىنعان دەرتتىڭ سالدارىنان ۇيىنە ورالىپ، وقۋىن بىرنەشە جىلدان سوڭ ستراسبۋرگتە ءتامامدايدى. وسى جىلدار ىشىندە اقىن ءوزىنىڭ شىعىسقا ءھام ونىڭ مادەنيەتى مەن داستۇرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ءبىر مىسقال جوعالىتقان ەمەس. 1814-1815 -جىلدارى ءوزىنىڭ «ديۆانىن» جازاردا، ارنايى شىعىستانۋشى عالىمدار پاۋليۋس، لورسباح، كوزەگارتەن ارقىلى اراب ءتىلىن مەڭگەرۋمەن تەرەڭ اينالىسا باستايدى. اقىن ادامزاتتى وسى الەمدى جاراتۋشىنىڭ قۇلى رەتىندە سانادى. اينىماس سەنىمدى ادام تىرشىلىگىنەن، يسلامعا مويىنسۇنۋدان تاپتى. بۇل جايلى ءوزى دە الدەنەشە رەت ايتتى، «باتىس- شىعىس ديۆانىندا» جازدى. ۇلى اقىن ومىرىندەگى ەرەك بەتبۇرىستى وزگە تاريحي قۇجاتتاردان دا بايقاۋعا بولادى.

شىعىس مۇناراسىن تەمىرقازىق ەتە وتىرىپ جازعان «باتىس- شىعىس ديۆانى» جايلى ءوز وچەركتەرىندە: «جالعىز اللاعا دەگەن سەنىم ءارقاشان رۋحتى جوعارى كوتەرەدى» ، - دەيدى. اللانى مويىنداپ، وعان مويىنسۇنا وتىرا: «مىنە، ءوزىم مۇسىلماندىقتى تانىپ، اللانىڭ 99 ەسىمىن ايتىپ، اللا اتىمەن تاسبيح تارتامىن، بۇل - ۇلىق عيبادات»، - دەپ تۇيەدى.

ءبىر ۋاقىتتا جاراتقاننىڭ بۇلجىماس بەكىگەن زاڭىن، ونىڭ ءمىنسىز جاراتىلىسىن ايتادى، تاڭدانىپ تابىنادى، ولشەۋسىز كەڭىستىگىنەن تىنىشتىق تابادى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ كەزدەيسوقتىق ءام جاي عانا ۇيلەسىم ەكەنىن تەرىسكە شىعارادى.

1807 -جىلى رەيمەرگە جازعان حاتىندا: «…تەرەڭ سەنىمدى، ايرىقشا بەلگى مەن ساباقتى ادامعا اللا بەرەدى. ادام ءومىردىڭ ەرەكشە ساتتەرىندە بەرىلگەن كۇشتى «كەزدەيسوقتىق» دەپ اتايدى، ونىڭ ءمانىسىن بىلمەيدى. سەزىنە المايدى… ءبىراق بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس، اللا ءوزىنىڭ كەڭدىگىن، قۇدىرەتىن وسىنداي ەرەكشە جاعدايلار ارقىلى تانىتادى»، - دەيدى.

1813 -جىلدىڭ كۇزىندە «باتىس- شىعىس ديۆانىن» باستاماس بۇرىن، ءبىر نەمىس سولداتى يسپانيادان قاسيەتتى قۇراننىڭ 114-«ان-ناس» سۇرەسى جازىلعان ەسكى اراب قولجازباسىن الىپ كەلەدى. كەيىن ءوزىنىڭ يەندىك ۇستازىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ونى كوشىرىپ الىپ، سۇرەنى تاپسىرلەۋگە تىرىسادى. اقىن مۇنى ىلعي دا وزىنە كەلگەن جاراتقاننىڭ بەلگىسى ەسەبىندە سانايدى. جاراتۋشىدان جەتكەن جانە ءبىر بەلگىسى - 1814 -جىلى قاڭتاردا بولعان وقيعا. ول بەلگى - اقىننىڭ جەرگىلىكتى ورىس ارمياسىندا قىزمەت ەتەتىن باشقۇرت مۇسىلماندارىنىڭ نامازىنا بارۋى ەدى. عيبادات ۆەيماردىڭ پروتەستاندىق گيمنازياسىندا ءوتتى.

«ساعان بۇدان بۇرىن ايتپاعان پايعامبارلىق جونىندە ايتۋعا ءتيىسپىن، بۇگىن ءبىر وقيعا بولدى، - دەيدى 1814 -جىلى 5-قاڭتاردا ترەبۋرگە جازعان حاتىندا. - بۇرىن، ءتىپتى پايعامبارلارعا دا ايتۋعا تيىم سالىنعان دۇنيەلەر بۇگىندە اشىقتان- اشىق بولىپ جاتىر. ءبىزدىڭ پروتەستاندىق گيمنازيادا قۇدايعا قۇلشىلىق جاسالىپ، قۇران سۇرەلەرى وقىلادى دەپ كىم ويلاپتى؟!

ءبىر عاجابى، ءبارى ناق وسىلاي ءوتتى، ءبىز باشقۇرتتاردىڭ عيباداتىنا قاتىستىق، ولاردىڭ مولداسىن كوردىك، كىنازدارىن تەاتردا قارسى الدىق. ماعان ەستەلىككە ساداق پەن جەبە سىيلاندى، ونى بولمەمنىڭ قابىرعاسىنا ءىلىپ قويدىم. ال ءبىزدىڭ كەيبىر حانىمدارىمىزعا، ءتىپتى كىتاپحانادان قۇراننىڭ اۋدارماسىنا تاپسىرىس بەرىلدى»، - دەيدى.

جىل وتكەن سايىن گەتەنىڭ قۇدايعا دەگەن سەنىمى بەكي تۇسكەنىن «ديۆانداعى» مىنا ءبىر ولەڭىنەن اڭعارۋعا بولادى.

ەگەر مەنى اللا قۇرت قىلىپ جاراتسا،

مەن ادامزات تابالدىرىعىنداعى

قۇرت بولار ەدىم…

وسى ىسپەتتەس ويلاردى اقىننىڭ «ەگمونت»، «پوەزيا جانە شىندىق» سىندى وزگە دە ەڭبەكتەرىنەن كورۋگە بولادى.

1820 -جىلى 20-قىركۇيەكتە تسەلتەرۋگە جازعان حاتىندا ءوز ومىرىنەن اسەرلى مىسال كەلتىرەدى. جاقىن ادامى كريستياننىڭ ولىمىنەن سوڭ، ءوزىن باقىتسىز سەزىنىپ، مارياننا فون ۆيللەمەرگە ناقتى ۇيلەنۋ ماقساتىمەن ءۇشىنشى رەت بارادى. الايدا جولدا ويدا-جوقتا كۇيمەسى سىنادى.

مۇنى جامان ىرىمعا بالاپ، العاشقى تىلەگىنەن باس تارتادى. حاتىن اياقتاي كەلە: «سونىمەن، ءبىز يسلامدا قالۋعا ءتيىسپىز… بۇعان باسقا الىپ- قوسارىم جوق»، - دەپ قورىتىندىلايدى.

اللا ادامعا پايعامبار ارقىلى ۋاحي جىبەرگەنىنە گەتە ىجداھاتپەن سەنىم ءبىلدىردى. 1819 -جىلى بليۋمەنتالگە جازعان حاتىندا «يبراحيم» سۇرەسىنىڭ 4-شى اياتىن مىسالعا الىپ، ءوزىنىڭ مۇحاممەد (س. ع. س. ) اللانىڭ ەلشىسى ەكەندىگىنە كوزى جەتكەنىن ايتادى. ءارى «باتىس- شىعىس ديۆانىندا» پايعامباردىڭ اقىننان ايىرماشىلىعىن جازىپ، ونىڭ حاق پايعامبارلىعىن راستايدى. «ول - اقىن ەمەس، پايعامبار، ونىڭ قۇرانى - ادامداردىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ، جالپى ءىلىمىن جوعارىلاتۋ ءۇشىن جازىلعان كىتاپ ەمەس، بۇل - ۇلى زاڭ»، - دەيدى.

«مۇحاممەد» ولەڭىندە پايعامبارىمىزدى رۋحاني كۇش العان سايىن ارناسى كەڭىپ، الىپ مۇحيتقا اينالاتىن بۇلاققا جانە جاراتقاننىڭ قۇدىرەتىن ايگىلەيتىن سيمۆولعا تەڭەيدى. 1816 -جىلى 27-قاڭتاردا «جاراتىلعانداردىڭ ۇلىعى - مۇحاممەد (س. ع. س. )»، - دەپ جازادى.

«ديۆانداعى» ءبىر ولەڭىندە اقىن حريستياندىق تۇسىنىككە اشىق قارسىلىق تانىتىپ، مۇحاممەدتىڭ (س. ع. س. ) ەلشىلىگىن وعان قارسى دالەل ەتەدى. ولەڭنىڭ جولما- جول اۋدارماسىنا نازار سالالىق:

پاك (تازا) يسۋس تەك جالعىز قۇدايعا عانا باعىندى،

يسۋستى قۇدايداي جوعارىلاتقانى - قۇدايدى قورلاعانى.

بۇكىل الەمدى مويىنۇسىنۋعا (قۇلشىلىققا) شاقىرعان،

مۇحاممەدتىڭ بىزگە جەتكىزگەن اقيقاتى جارقىراسىن!

ۇلى اقىن 70 جاسقا تولار جىلى، پايعامبارىمىزعا قۇران تۇسكەن عاجايىپ ءتۇندى ەرەكشە اتاپ وتەتىنى تۋرالى جازادى. «ەشكىم بۇل ۇلى كىتاپتىڭ اسەرىنە كۇماندانبايدى. ول ادام قولىمەن جاسالماعان دۇنيە ەكەنىن بىلگەندىكتەن، ونى مويىندايدى. بۇل كىتاپ - ماڭگىلىك كۇش پەن قۋاتتىڭ قاينار كوزى رەتىندە قالا بەرمەك».

1771-1772 -جىلدارى قۇراندى زەرتتەۋدىڭ ايقىن ناتيجەسى سانالعان «باتىس- شىعىس ديۆانىنىڭ» قولجازبالارى ءالى كۇنگە دەيىن ۆەيمارداعى گەتە مەن شيللەردىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇرعانى سوزىمىزگە تۇزدىق بولماق جانە اقىن قۇراننىڭ نەمىسشە اۋدارماسىن وقىعانىنا شيللەر مەن ونىڭ ايەلى كۋا بولعان.

گەتە قۇراننىڭ ۇلىلىعى مەن ۇيلەسىمدىلىگىنە، ونىڭ تەرەڭ ءپالساپاسىنا تاڭىرقاۋمەن ءوتتى. دۇنيەنىڭ جاراتىلىسىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. قۇران اياتتارىنان جەكەلەي اۋدارما جاسادى. «ءبىز اللانىڭ ۇلىلىعىن كىشكەنە زاتتاردان دا بايقاۋىمىز كەرەك»، - دەي كەلە، «باقارا» سۇرەسىنىڭ 26-شى اياتىنداعى ماسانىڭ ءتامسىلىن مىسالعا كەلتىرەدى.

قاسيەتتى قۇراننىڭ لاتىنشا، اعىلشىنشا، نەمىسشە، فرانتسۋزشا اۋدارمالارىنان ۇنەمى كەمشىلىكتەر تاۋىپ، جاڭا اۋدارما ىزدەۋدەن جالىقپاي، ءىلىمىن قاپىسىز تانىدى. «باتىس- شىعىس ديۆانىنىڭ» ءبىر بولىمىندە:

قۇران عاسىردان پايدا بولدى ما؟

ۇعا الار ەمەسپىن.

شىنايى مۇسىلمان رەتىندە،

قۇراندى - كىتاپتاردىڭ كىتابى سانايمىن، - دەيدى.

اقىن اراب ءتىلى وقۋلىقتارىن، ولەڭ كىتاپتارىن، رۋمي، ءجامي، حافيز، ساعدي، اتتار قولجازبالارىنىڭ اراب تىلىندەگى نۇسقاسىن، قاسيەتتى قۇراننىڭ تاپسىرلەرىن، فيكح سۇراقتارىنا ارنالعان ماتەريالداردى مۇقيات زەرتتەۋمەن قاتار تەرەڭ تۇسىنە ءبىلدى. زەردەلەي ءبىلدى. حافيزدىڭ اقىندىق قۋاتىنا باسىن ءيدى. تاڭداي قاقتى. «حافيزگە» اتتى ولەڭىندە بىلاي دەيدى:

قايران حافيز!

قايتىپ ساعان تەڭ كەلەم؟

مىناۋ نەتكەن ساندىراق!

ۇشقىر قايىق شىرقار قۇستاي جەلمەنەن،

ايدىن جارىپ جارقىراپ.

…جايناشى تاڭ، قۇدىرەتتى پىشىندە،

مەدەت بەرشى ماعان دا.

ەلەستەيدى جارقىن ولكە تۇسىمدە،

قۇمارمىن ول عالامعا!..

(ق. بەكحوجين اۋدارماسى).

گەتە - قانشاما جۇرەكتىڭ قۇدايدى تانۋعا دەگەن تىلەگىن وياتتى. جولىن اشتى. ەرتەدەگى مۇسىلمانداردىڭ باي كىتاپحاناسى قوردالانعان اندالۋسياداعى (يسپانيا) كونە قولجازبالاردى مەيلىنشە كوپ پايدالاندى.

مۇحاممەد (س. ع. س. ) پايعامباردىڭ ميسسياسىن جان جۇرەگىمەن ءتۇسىنىپ، قال-قادىرىنشە جالعاي ءبىلدى. مۇسىلماندار اراسىندا مۇحاممەد يوگان گەتە بولىپ تانىلدى. ال سوم تۇلعاعا بىتپەس قازىنا سىيلاعان شىعىس شايىرلارىنىڭ مول ءشارباتى جايلى اڭگىمەمىز مۇنىمەن بىتپەك ەمەس.

باتىرحان سارسەنحان

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى