ەگىستىكتەر توزىپ بارادى، تىڭايتقىش قولدانۋ كورسەتكىشى نەگە تومەن

استانا. KAZINFORM - عالىمدار اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنىڭ جىلدان- جىلعا قۇنارسىزدانىپ بارا جاتقانىن ايتىپ، دابىل قاعىپ وتىر. ەلىمىزدە مينەرالدى تىڭايتقىشتارعا ارنايى سۋبسيديا بەرىلەدى، سوندا دا قارا جەرگە ءنار بەرەتىن يگىلىكتى پايدالانۋ كەڭ تاراي قويماعان. بۇل نارىقتاعى احۋالدى Kazinform ءتىلشىسى زەردەلەپ كوردى.

عىلىمعا سۇيەنە وتىرىپ جۇمىس ىستەۋ

اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا عىلىمعا باعىنا وتىرىپ جۇمىس ىستەۋ - اسا ماڭىزدى نارسە. ءبىراق ءاردايىم ولاي بولا بەرمەيدى. ەگىنشىلىك مادەنيەتى تومەن، جەردى پايدالانۋ «بىزدەن كەيىن دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە ءبارىبىر» دەگەن پرينتسيپپەن جۇرەدى. بۇل جاعداي جەردىڭ دەگراداتسياسى سياقتى وزەكتى ماسەلەنى ودان ءارى ۋشىقتىرا تۇسەدى.

بۇۇ مالىمەتىنشە، قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانىلاتىن جەرلەردىڭ شامامەن 75 پايىزى شولەيتتەنۋ، تۇزدانۋ، ەروزيا جانە توزۋ سياقتى ءارتۇرلى دەگراداتسيا فورمالارىنا ۇشىراعان.

اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە قاراستى جەردى زەرتتەۋ مەملەكەتتىك ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، سوڭعى جىلدارى توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعى 17 پايىزعا تومەندەگەن، بۇل اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارى ونىمدىلىگىنىڭ ازايۋىنا اكەلىپ وتىر.

- قازاقستانداعى توپىراقتىڭ دەگراداتسياعا ۇشىراۋ سەبەپتەرى كەشەندى سيپاتقا يە. بىرىنشىدەن، بۇل - باياعىدان قالىپتاسقان ەگىستىك جەرلەردى توپىراققا قورەكتىك زاتتاردى جەتكىلىكتى تۇردە قايتارماي، ياعني ەشبىر قۇنارلاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەستەن پايدالاناتىن ەكستەنسيۆتى جەر وڭدەۋ تاجىريبەسىنە بايلانىستى. ەكىنشىدەن، كليماتتىڭ وزگەرۋى، اسىرەسە وڭتۇستىك پەن باتىس ايماقتاردا شولەيتتەنۋ ۇدەرىستەرىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى. سونداي-اق زاماناۋي توپىراق وڭدەۋ مەن سۋارۋ تەحنولوگيالارىنىڭ جەتكىلىكسىز دەڭگەيدە ەنگىزىلۋىن اتاپ وتپەسكە بولمايدى، - دەيدى توپىراقتانۋشى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى امانگەلدى جۇمابايەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن، الدىمەن جەر جاعدايىن جۇيەلى تۇردە باقىلاپ، ايماقتىق توپىراق قۇنارىن ارتتىرۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ كەرەك. سونداي-اق ول باعدارلاماعا ورگانيكالىق جانە مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى سەبۋ جۇمىستارى ەنۋى ءتيىس. باسىم باعىت رەتىندە - ەگىنشىلىكتىڭ تۇراقتى تاجىريبەلەرىن ەنگىزۋ، سونىڭ ىشىندە ەگىس اۋىستىرۋ، توپىراقتى مينيمالدى وڭدەۋ جانە اگرارلىق ورمان مەليوراتسياسى سانالۋى ءتيىس.

قازاقستاننىڭ اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋ تۇجىرىمداماسىندا (2021- 2030 ج. ج. ) توپىراق قۇنارلىلىعىن ساقتاۋ جۇمىستارىنىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە جۇرگىزىلمەي وتىرعانى ايتىلادى. قۇجات ازىرلەنگەن ۋاقىتتا مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى پايدالانۋ كولەمى عىلىمي نەگىزدەلگەن نورمانىڭ بار بولعانى 23 پايىزىن العان. بۇل جاعدايدى تۇزەتۋ ءۇشىن كورسەتكىشتى 2030 -جىلعا قاراي 50 پايىزعا جەتكىزۋگە باعىتتالعان جۇيەلى شارالار ازىرلەنگەن.

«نىسانالى ينديكاتورلار مەن كۇتىلەتىن ناتيجەلەر» بولىمىندە اتالعان كورسەتكىشكە جەتۋ ءۇشىن مىنانداي ءوسىم بولۋى كەرەكتىگىن جازىلعان:

2022 -جىل - %25

2023 -جىل - %26

2024 -جىل - %27

2025 -جىل - %29

2026 -جىل - %30

2027 -جىل - %32

2028 -جىل - %35

2029 -جىل - %38

2030 -جىل - %50.

قازىرگى تاڭداعى ناتيجە قانداي؟ ءبىزدىڭ اگەنتتىك جولداعان رەسمي ساۋالعا جاۋابىندا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى «بۇگىنگى كۇنى مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى ەنگىزۋ عىلىمي قاجەتتىلىكتىڭ 40 پايىزىنان اسپايتىنىن» مالىمدەيدى. بۇدان كەستەدەگى تالاپتىڭ ازىرشە ورىندالىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز.

سۋبسيديالاردىڭ قولجەتىمدىلىگى

تىڭايتقىشتار اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ ونىمدىلىگىن 30 پايىزعا دەيىن ارتتىرا الادى. وسى ورايدا «مينەرالدى تىڭايتقىشتار نەگە كەڭ قولدانىسقا يە ەمەس؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ولار شارۋالار ءۇشىن قانشالىقتى قولجەتىمدى؟

قولجەتىمدىلىك ماسەلەسى جايلى ايتقاندا ءبىز سۋبسيديا تاقىرىبىن اينالىپ وتە المايمىز. بۇل تۇرعىدا ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا كەمشىلىكتەر بولدى. ماسەلەن، بىلتىر ماجىلىستەگى وتىرىستا جوعارعى اۋديتورلىق پالاتانىڭ ءتوراعاسى ءاليحان سمايىلوۆ سۋبسيديالاۋ جۇيەسىن قاتتى سىنعا الدى. ول بۇل سالادا «ويىن ەرەجەلەرىنىڭ» ءجيى وزگەرەتىنىن - 5 جىل ىشىندە 70 تەن استام وزگەرىس بولعانىن اتاپ ءوتتى. كوپتەگەن ءوتىنىم بويىنشا سۋبسيديالاردىڭ تولەنۋى ەكى جىلعا دەيىن كەشىكتىرىلگەن. ال الۋشىلارعا تالداۋ جۇرگىزىلمەگەن.

- 2,5 مىڭنان استام سۋبەكتىگە 5 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە سۋبسيديا تولەنگەن، ولار سۋبسيديا العانعا دەيىن نەمەسە كەيىن قىزمەتىن توقتاتقان. 5,4 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە سۋبسيديا العان 3 مىڭعا جۋىق زاڭدى تۇلعا مۇلدە اوك سۋبەكتىسى بولماعان، - دەگەن ەدى ءاليحان سمايىلوۆ.

مينەرالدى تىڭايتقىشتارعا بەرىلەتىن سۋبسيديالاردىڭ دا ەرەجەلەرى وزگەرگەن. بىلتىر جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىن ازايتۋ جانە قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋ ماقساتىندا قاراجات وتاندىق ءوندىرۋشى زاۋىتتارعا تىكەلەي تولەنە باستادى.

- ەڭ باستى ىنتالاندىرۋ شاراسى مىناۋ: فەرمەرلەر تىڭايتقىش قۇنىنىڭ تەك 40 پايىزىن تولەۋ ارقىلى زاۋىتقا تاپسىرىس بەرە الادى. قالعانى سۋبسيديا تۇرىندە زاۋىتقا اۋدارىلادى. بۇل شارا فەرمەرلەرگە دە، وتاندىق وندىرۋشىلەرگە دە زور قولداۋ كورسەتەدى. قاراجاتتىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن زاۋىتتار پايدالانىلماعان قاراجاتتى بيۋدجەتكە قايتارادى، - دەپ حابارلادى مينيسترلىك.

مينيسترلىكتىڭ مالىمەتىنشە، 2024 -جىلى مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى سۋبسيديالاۋعا 46,4 ميلليارد تەڭگە بولىنگەن، ونىڭ ىشىندە 17 ميلليارد تەڭگە اۆانستىق مەحانيزم ارقىلى ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان. بيىلعى جىلى باعدارلاماعا بولىنگەن قارجى ەكى ەسەگە جۋىق ءوسىپ، 83,4 ميلليارد تەڭگەگە جەتكەن (ونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەردەن - 35 ميلليارد تەڭگە، ۇكىمەت رەزەرۆىنەن - 48,4 ميلليارد تەڭگە).

سوندىقتان مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارى تۋرالى ايتاتىن بولساق، بۇل باعىتتاعى كومەك ايتارلىقتاي اۋقىمدى. ال تولەمدەردىڭ كەشىگۋى بولمايدى دەپ بولجاۋعا دا نەگىز بار.

«بيىلعا ارنالعان بيۋدجەت سۋبسيديالارى اي سايىن اكىمدىكتەردىڭ بەكىتىلگەن قارجىلاندىرۋ جوسپارلارىنا سايكەس زاۋىتتاردىڭ ارنايى شوتتارىنا اۋدارىلادى»، - دەپ سەندىردى مينيسترلىكتەن.

- اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن، اسىرەسە ونداعان جىل بويى ءبىر جەردە جۇمىس ىستەپ، ونىمدىلىكتىڭ تومەندەۋىنە تاپ بولعان شارۋالار بۇل پروبلەمانى جاقسى تۇسىنەدى. الايدا تۇراقتى اگروتەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ دەڭگەيى ءالى دە جەتكىلىكسىز. باستى كەدەرگى - ەكونوميكالىق قيىندىق. جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ باستاپقى ينۆەستيتسيالاردى تالاپ ەتەدى، ال فەرمەرلەر، اسىرەسە شاعىن شارۋاشىلىقتاردىڭ ءاردايىم مۇنداي قارجىسى بولا بەرمەيدى، - دەپ اتاپ ءوتتى پروفەسسور ا. جۇمابايەۆ.

دەگەنمەن، ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، سۋبسيديالاۋ جۇيەسى جۇمىس ىستەيتىن، ءبىلىم مەن تەحنيكالىق قولداۋ قولجەتىمدى جەرلەردە وڭ وزگەرىستەر بايقالادى. سوندىقتان باستى مىندەت - تۇراقتى ەگىنشىلىكتى ەكولوگيالىق جاعىنان عانا ەمەس، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ءتيىمدى ەتەتىندەي جاعداي جاساۋ.

ال زاۋىتتار شە؟

ءۇشىنشى - وتاندىق زاۋىتتاردىڭ مينەرالدى تىڭايتقىشتارعا دەگەن ىشكى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتە الۋى ماسەلەسى.

مينيسترلىك: «تولەمقابىلەتتى سۇرانىستى ەسكەرەر بولساق، وتاندىق ءوندىرىس اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە ارنالعان تىڭايتقىشتارعا دەگەن ىشكى سۇرانىستى تولىق جابا الادى (اممياك سەليتراسى مەن امموفوس)»، - دەپ حابارلايدى. «تولەمقابىلەتتى سۇرانىس» دەگەندى تىڭايتقىشتىڭ تولىق قۇنىن بىردەن تولەپ الا الاتىن كاسىپكەرلەردىڭ سۇرانىسى دەپ تۇسىندىك.

عىلىمي قاجەتتىلىك جايلى ايتار بولساق، ەلىمىزدەگى ەگىن ەگىلەتىن جەردىڭ بارلىق اۋماعىنا جالپى 3,2 ميلليون توننا تىڭايتقىش سەبىلۋى كەرەك، ونىڭ ىشىندە 1,2 ميلليون تونناسى - ازوتتىق تىڭايتقىش، 1,6 ميلليون تونناسى - فوسفورلى تىڭايتقىش، 0,4 ميلليون تونناسى - كاليلى تىڭايتقىش. وتاندىق وندىرۋشىلەر وسى قاجەتتىلىكتىڭ 56 پايىزىن جابا الادى. 2025 -جىلعا ارنالعان تىڭايتقىشتار ەنگىزۋ جوسپارى - 1,9 ميلليون توننا نەمەسە قاجەتتىلىكتىڭ 59 پايىزى.

بۇل كورسەتكىشتەر جوسپارعا سايكەس كەلمەيدى، ياعني جاڭا تىڭايتقىش زاۋىتتارىن سالۋ قاجەت ەكەنى انىق.

بۇگىندە بۇل باعىتتاعى جوبالاردىڭ دا شەتى كورىنىپ تۇر. مىسالى، تۇركيالىق «ESTA» جانە «YDA» كومپانيالارى ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ جولدارىن قاراستىرا باستادى.

جامبىل وبلىسىندا «ەۆروحيم - قاراتاۋ» ج ش س جوباسى ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. 2026 -جىلى ىسكە قوسىلاتىن زاۋىت جىلىنا 1 ميلليون توننا ءونىم وندىرەدى.

سونداي-اق تىڭايتقىشتاردىڭ تۇتىنۋ كولەمى دە جىل سايىن ءوسىپ كەلەدى:

2020 ج. - 600,2 مىڭ ت
2021 ج. - 626,5 مىڭ ت
2022 ج. - 667,1 مىڭ ت
2023 ج. - 679 مىڭ ت
2024 ج. - 1,3 ميلليون ت (الدىڭعى جىلدارى يگەرىلمەي قالعان قالدىقتاردى قوسا ەسەپتەگەندە).
- بىزگە تىڭايتقىشتىڭ كولەمى عانا وسكەنى ەمەس، ونىڭ تۇرلەرىنىڭ دە ارتقانى كەرەك. اتاپ ايتقاندا، كەشەندى تىڭايتقىشتار، ميكروەلەمەنتتەر مەن بيوقوسپالاردى دا كوبەيتۋ قاجەت. مەملەكەت وسى سالاداعى عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ءوندىرىستى جەرگىلىكتەندىرۋدى قولداۋدى جالعاستىرۋى ءتيىس، - دەيدى پروفەسسور امانگەلدى جۇمابايەۆ.

قورىتا كەلگەندە، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اۋىل شارۋاشىلىعىن قولداۋ بويىنشا ەلەۋلى مەحانيزمدەر ىسكە قوسىلىپ جاتقانىن اتاپ وتۋگە بولادى. جاڭا ءوندىرىس ورىندارى اشىلىپ جاتىر، تىڭايتقىش باعاسى 60 پايىزعا دەيىن ارزانداعان.

الايدا ايماقتىق ستاتيستيكا مۇنداي قولداۋدىڭ بىركەلكى قولدانىلمايتىنىن كورسەتەدى. مىسالى، سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا، قوستاناي وبلىستارىندا جەر وڭدەۋ مادەنيەتى جوعارى بولسا، باتىس قازاقستان مەن اتىراۋ وبلىستارىندا تىڭايتقىشتاردى قولدانۋ تومەن.

- 2024 -جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، باتىس قازاقستان وبلىسىندا تەك 8,2 مىڭ توننا تىڭايتقىش قولدانىلعان، بۇل - عىلىمي قاجەتتىلىكتىڭ 9 پايىزى عانا. اتىراۋ وبلىسىندا - 16 پايىز، - دەلىنگەن مينيسترلىك حابارلاماسىندا.

- مەملەكەتتىك اگرارلىق ساياساتتاعى جۇيەلى قاتەلىكتەر مەن جەردى پايدالانۋدى دۇرىس باقىلاماۋ كليمات پەن تەحنولوگيالاردان كەم ەمەس زالال كەلتىرگەنىن ايتپاسقا بولمايدى. ەگەر ماجبۇرلەۋ جانە باقىلاۋ تەتىكتەرى بولماسا، ەگىس اۋىستىرۋ مەن مينيمالدى وڭدەۋ تۋرالى سوزدەر جاي عانا دەكلاراتسيا بولىپ قالا بەرەدى، - دەيدى پروفەسسور جۇمابايەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن رەسۋرستار مەن بىلىمگە قولجەتىمدىلىك قاجەت. وڭىرلەردەگى اگروەكولوگيالىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيى وتە تومەن. بۇل سالادا جەر وڭدەۋ مادەنيەتىن ارتتىرۋعا، تىڭايتقىشتاردى قولدانۋ كورسەتكىش جوعارىلاتۋعا، جەردىڭ توزۋىنىڭ الدىن الاتىن شارالاردى تەزىرەك ەنگىزۋگە باسىمدىق بەرىلمەيىنشە، زاماناۋي تاجىريبەلەر تەك قاعاز جۇزىندە عانا قالادى.

ايتا كەتەيىك، ق ر ۇكىمەتىنىڭ رەزەرۆىنەن تىڭايتقىشتاردى (ورگانيكالىق تىڭايتقىشتاردى قوسپاعاندا) سۋبسيديالاۋ ءۇشىن 48,4 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. ءتيىستى قاۋلىعا پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆ قول قويدى.

اۆتور

ەربول جانات