ىرىسبەك دابەي. كۇي - اڭگىمە
بويىن ءتىپ-تىك ۇستاپ، بىرەۋ قىپ ورگەن ۇزىن بۇرىمىن ارقاسىنا تاستاعان اققۇباشا قىز دومبىراسىن قابىنان الىپ، ءبىر- ەكى قاعىپ-قاعىپ جىبەردى دە، ءبىر كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىن بايانداپ، تولعاي جونەلدى. كوزىن جۇمىپ، كۇي سيۋجەتىنى ىشىنە ءوزى دە ەنىپ كەتكەندەي ماڭايىن تولىق ۇمىتتى. كوزىن اشىپ قالسا، دۇنيەنى توپانسۋ باسىپ كەتەردەي الەمدى جالعىز ءوزى ايالاي قۇشاعىنا الىپ، تەربەتىپ، مۇلگىپ وتىر. نازىك ساۋساقتارى سارتاپ-سازدى اداسپاي تاۋىپ، شەبەر قاعىستارى اققۋ ۇشىرىپ، قاز قوندىردى.
ماڭعىستاۋ توپىراعىنا ارنايى ساپارمەن كەلىپ، وقىرماندارمەن كەزدەسۋ وتكىزىپ وتىرعان بىزدەر - جازۋشى دوس ەكەۋىمىز ءۇنسىز مۇلگىپ وتىرمىز.
- وي، ءپالى! - دەدى الدەكىم. بۇل القاۋ ءسوز شەت-شەگى جوق كوك مۇحيتقا لاقتىرعان تاستاي اسەرسىز جۇتىلىپ قالا بەردى. كۇيشىنىڭ سۇلۋ دا اسقاق الەمى جان سۇيىنتەدى. اراسىندا قارابايىر، قان- جىلىك بولىپ ءوتىپ جاتقان ءومىرىم جايلى دا ويلادىم. سۇلۋ ساز شۇڭەتىنە شىم باتىرىپ، ءار قيانعا باستايدى. ەپتەپ جۇيكەم دە بوسادى. باتىسىم - شىعىس، شىعىسىم - باتىس سەكىلدى، ءبۇتىن. عايىپتان تايىپ شەتسىز دە شەكسىز كوركەم سۋرەتتەر گالەرياسىنا تاپ بولعانداي ءحال كەشكەنىمە ىشتەي جارىلقانىپ تا قالدىم. بىرەسە وڭ، بىرەسە تەرىس بۇراۋدا بەبەۋلەگەن كۇي-بايان كوز الدىما كوسىلگەن كەڭ دالانى ەلەستەتتى. ماڭ دالا، باتىپ بارا جاتقان قىپ-قىزىل كۇن... سۇلۋ كارتيناعا قول سوزا بەردىم.
- مەنىڭ وسكەن جەرىم، جارالعان توپىراعىم وسى! - دەپ شەشەم اتتان ءتۇسىپ، جەرگە تىزەرلەپ وتىرا كەتتى دە، بورباس توپىراقتى بۇرقىراتا قوس قولىمەن شەڭگەلدەپ ۇستاپ، كەۋدەسىنە باستى.
- زارىعىم قاندى- اۋ، زارىعىم! قايران توپىراق!اعام دا، مەن دە اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، شەشەمدى قولتىعىنان دەمەپ، ورنىنان تۇرعىزدىق. شەشەم قوبىراپ شىققان ءاپپاق شاشىن كيمەشەگىنە جاسىرىپ، قالتاسىنان شىتىن الىپ، كوز جاسىن ءسۇرتتى.
- قۇلىندارىم، مەنى ءسال وڭاشا قالدىرىڭدار! - دەپ قىپ-قىزىل بولىپ باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراي ونشاقتى قادام ءجۇرىپ بارىپ توقتادى. بەتىن شىتىمەن باسىپ، سىڭسۋ ايتقان قىزداي زارلى اۋەنگە باستى. جۋسانى مەن يزەنى جەلەمىكپەن تەربەلگەن ۇشى-قيىرسىز ماڭ دالا مۇلگيدى. ارىنى قايتىپ، بولدىرعان اتتار قۇلاقتارىن قايشىلاپ، جەر يىسكەپ، ارەدىك وقىرانىپ قويادى. شەرى تارقادى ما، شەشەم تەز-تەز باسىپ قاسىمىزعا كەلدى.
- اتتانايىق، تۇنگە قاپ كەتەمىز ەندى. اعام شەشەمدى قولتىعىنان دەمەپ، اتقا وتىرعىزدى. كۇمىس ەردىڭ قاسىنا ىلگەن تىزگىنىن قولىنا العان شەشەم تەبىنىپ قالدى. باتىپ بارا جاتقان كۇندى بەتكە الىپ، ۇشەۋىمىز سار جەلىسكە باستىق. ءبىز ادىردى اسقاندا كۇن دە باتتى.
- وسى جەردە قوزى-لاق قايىرۋشى ەدىم، قايران زامان! وتىز جىل دەگەندە ارەڭ جەتتىم، - دەپ شەشەم تاعى ءبىر بوساپ الدى.
- انە، اۋىل، مەنىڭ توركىنىم! ءار جەر-ءار جەرگە شاشىراي قونعان كيىز ۇيلەردىڭ قاراسى مول. ءيت ءۇرىپ، سيىر موڭىرەپ، قوي ماڭىراپ اۋىل ءىشى ازان-قازان. اپاق-ساپاق ۋاقىتتا اۋىلدىڭ ورتا تۇسىنا بەتتەگەن ءبىزدىڭ الدىمىزدان شىققان ورتا جاستاعى شوقشا ساقال كىسى شەشەمدى كورىپ، اتتان اۋىپ ءتۇسىپ قالا جازدادى.
- وي، سەن ساقىپجامالمىسىڭ؟! وي، سەن... ءۋاي، جۇرتىم! ساقىپجامال كەلدى، ساقىپجامال!.. جينالا كەتكەن كوپ كىسى ءبىزدى كەزەك-كەزەك قۇشاقتاپ، قاۋمالاپ شەتكەرەك التى قانات اق ۇيگە الىپ ءجۇردى. شەشەم بورداي ەگىلىپ، تابالدىرىقتى اتتاي بەرە بوساعانى قۇشاقتاپ، داۋىس قىلدى. توردە قايقى باس اعاش توسەكتە جاتقان شۇيكەدەي سارى كەمپىر ورنىنان تۇرىپ كەتەردەي ۇمسىنا بەردى. شەشەم شەشەسى جاتقان توسەككە جەتكەنشە بۋىنى قۇرىپ، اياعىن باسا الماي قالدى. شوقشا ساقال مەن تاعى ءبىر كىسى شەشەمدى قولتىعىنان دەمەپ، اناسىنىڭ قۇشاعىنا بەردى. ءوڭىرىن جۋعان جاسى كەبە باستاعاندا سارى كەمپىر:
- اكەڭ سەنى ءبىر كورۋگە زار بولىپ كەتتى، ماعان عوي ءناسىپ بوپتى سەنى كورۋ. نەشە كۇن ءجۇرىپ كەلدىڭ، شىراعىم؟ - دەدى.
- ءبىز سىردىڭ بويىندا اتقا قونعاندا اي تۋىپ ەدى، مىنە، ايدىڭ تولار ءساتى دە بوپ قالدى. ەل بار جەردە ۇيگە قونىپ، جوق جەردە دالاعا تۇنەپ جەتتىك، ايتەۋىر، - دەدى شەشەم كۇرسىنىپ.
- ورتانشى ۇل جيىرما بەستە، بالالى- شاعالى. كەنجە ۇل ون جەتىدە. الىس جول، ەكەۋىن دە ەرتىپ الدىم.
ناعاشىلار اتاپ سويعان اقسارباستىڭ ەتىن اۋىز تيگەنىم بولماسا، اياق-قولىم تالىپ، قاتتى قالجىراپ اسقا تابەتىم تارتپادى. بەل شەشىپ، جاستىققا باسىم تيە سەسپەي قاتتىم. كۇبىر-سىبىر داۋىستان وياندىم. تولىق اشىلعان تۇڭلىكتەن كۇن ساۋلەسى توگىلىپ، شاڭىراقتان كوكپەڭبەك اسپان كورىنەدى. قۇلاعىما كۇمبىرلەگەن دومبىرانىڭ ءۇنى جەتتى. باسىمدى جاستىقتان جۇلىپ الدىم. قايقى باس اعاش توسەكتە شەشەم اناسىنىڭ شاشىن تاراپ، ەكەۋى ارنەنى اڭگىمە قىلىپ وتىر.
- ۇيقىڭ قانىپ، شارشاۋىڭ باسىلىپ پا، بالام. سەن دەمالسىن دەپ وياتپادىق. اعاڭ ناعاشىلارىنا قىدىرىپ كەتتى، - دەدى شەشەم.
شەشەمنىڭ ءوڭى بال-بۇل جانىپ، جاسارىپ كەتكەندەي كورىندى. مەنىڭ جاسىمدا ۇزاتىلىپ، قىرىق جەتىسىندە ۇشقان ۇياسىنا كەلگەنى كوڭىلىن توعايتقان شىعار دەپ ويلادىم. ناعاشى اپام دا اينالىپ-ءۇيىرىلىپ بايەك بولدى. كيىنىپ، تىسقا شىقتىم. مامىردىڭ مامىراجاي شۋاعى توگىلىپ، جەر-الەم جايناپ تۇر. قىزداردىڭ سىڭعىرلاعان كۇلكىسى ەستىلدى. ءسال ارىرەكتەگى كوك جاساڭعا جايعان الاشا ۇستىندە ەكى قىز وتىر. ۇكىلى تاقيا كيىپ، بۇرمەلى كويلەك كيگەنى قولىنا دومبىرا ۇستاپتى. ەندى ءبىرى كويلەكتىڭ سىرتىنان كامزول كيىپ، بىلەكتەي قوس بۇرىمىن الدىنا تاستاپتى. شاشىنا تاققان شولپىسى كۇن نۇرىنا شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتەدى. تۇزگە بارۋ ءۇشىن ولاردىڭ جانىنان وتۋگە تۋرا كەلدى. مەن جاقىنداعاندا ەكى قىز ورنىنان اتىپ تۇردى.
- سالەم بەردىك.
- سالەم بەردىك.
مەن دە امانداسىپ، ءارى قاراي كەتتىم. ىڭعايسىزدانىپ، جۇرىسىمنەن جاڭىلعانداي كۇي كەشتىم. قىردى اينالىپ، ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان سوڭ ۇيگە ورالدىم. داستارحان جايىلىپ، ناعاشى اپام دا داستارحان باسىنا جايعاسىپتى. الگىندەگى دومبىرا ۇستاعان اققۇبا قىز جەز ساماۋىردىڭ قۇلاعىن ۇستاپ، شاي قۇيىپ وتىر. قۇربىسى جوق. ناعاشى اپام ونى «جاماعايىن تۋىسىمنىڭ قىزى» دەپ شەشەمە تانىستىرىپ جاتتى. قىزىلكۇرەڭ شايعا ماڭدايى جىپسىگەن ەكى كىسى تاۋسىلىپ بەرمەيتىن اۋىل ءۇيدىڭ اڭگىمەسىن ايتۋعا كىرىستى.
ارەدىك اققۇبا قىزعا ۇرلانا قارايمىن. ول ۇزىن كىرپىكتەرىن قاعىپ-قاعىپ قويىپ، ماعان مۇلدە نازار اۋدارماعان جانداي وتىر. اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەيتىن سىر بويىنىڭ سىربازى ەكەنىمدى قايتەيىن، كەرمە يىق، كەۋدەسىن تىك ۇستايتىن اققۇبا قىزدىڭ مىسى باسا بەرگەنىنە ىشتەي نامىستانىپ تا قالدىم.
- ءاي، شىراقتارىم! شاي ءىشىپ بولساڭدار، سىرتتى اينالىپ كەلىڭدەر. عاليا، قوناعىڭا ەلدى، جەردى تانىستىر. كۇي تارتىپ بەر، بۇل قىزىم كۇيشى ءوزى. ءبىز وتىرا بەرەمىز، - دەدى ناعاشى اپام.
عاليا كەرەگەگە سۇيەۋلى دومبىراسىن الدى، سوڭىنان ەردىم. ەكەۋىمىز جايىلعان الاشانىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردىق.
- دومبىرا تارتاسىڭ با؟ - دەدى عاليا.
- جوق.
- مۇلدە؟
- بىرەر ءاننىڭ باسىن قايىرامىز ەندى. داريانىڭ قاسىنان قۇدىق قازىپ قايتەيىن، - دەدىم.
عاليا جىميىپ كۇلدى دە دومبىراسىن قۇلاق كۇيىنە كەلتىردى. شەبەر ساۋساق تەرەڭ تۇيسىكتىڭ امىرىنە باعىنىپ زاۋلاي جونەلدى. اي جارىم ءجۇرىپ كەلگەن شەكسىز دە شەتسىز سايىن دالا كوز الدىما كەلدى. سول سايىن دالادا شىبىن جانىن الىپ قاشقان اقساق قۇلان، اشكوز اڭشى ەلەستەدى. شەشەم سەكىلدى سارتاپ ساعىنىشىن ارقالاپ، بوتاداي بوزداعان مۇڭلىق وكسىپ، وزەگىم ورتەندى. كەيدە اسپان استىندا ەشكىمدى تەڭگەرمەيتىن قايسار رۋحىم قانات قاعىپ، ۇزەڭگى باۋىم سەگىز قابات بولدى... ەڭ قىزىعى وسى ساتتە يەن باققا قۇس بولىپ ۇشىپ كەلىپ، سىلكىنىپ قىزعا اينالعان ءشامشابانۋدى كورىپ، ەسىنەن تانا عاشىق بولعان جيھانشاداي ءماجنۇن ءحالىم ەدى.
- ءوزىڭ دە تال بويىندا ءبىر ءمىن جوق جان ەكەنسىڭ، ونەرىڭ تىپتەن وزەگىمدى ورتەدى. وتىڭا كۇيدىردىڭ مەن بەيباقتى!
- نە كۇبىرلەپ كەتتىڭىز، - دەپ كۇلدى عاليا.
- وسىمەن توقتاي قالايىن، شارشاپ كەلدىڭىز. بۇل قۋ اعاش جەرگە پەرىشتەنى دە، جىندى دا قوندىرادى. شالىعى ءتيىپ جۇرەر سىزگە.
- راس، شارشاپپىن، - دەپ الاشاعا جانتايا كەتتىم.
- بۇل كۇيدىڭ ءبارىن قايدان ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ؟
- كىشكەنتايىمنان دومبىراعا اۋەس بولدىم، اكەم مارقۇم دا وسى وڭىردەگى داۋلەسكەر كۇيشىلەردىڭ ءبىرى ەدى، - دەدى عاليا كۇرسىنىپ.
ونىڭ بال- بۇل جانعان جۇزىنە مۇڭ ويناپ شىعا كەلدى.
- كەشىر، بىتەۋ جاراڭدى تىرناسام.
- جوق، ونداي بولعان جوق. مەن كەتەيىن، جەڭگەم ىزدەپ قالادى. كەشكە اق سۇيەك وينايمىز. باراسىز با؟
- بارام، بارام، - دەپ مەن دە ورنىمنان تۇردىم. عاليانىڭ بۇرمەلى كويلەگى جەر سىزىپ، ۇكىسى بۇلعاقتاپ ەكى-ءۇش ءۇيدى اينالىپ كەتكەنشە سوڭىنان مەلشيىپ قاراپ تۇرىپ قالدىم. كۇن باتتى. ايدىڭ ءاپپاق ساۋلەسى توڭىرەكتى كۇندىزگىدەي، ايپاراداي انىق كورسەتەدى. جەرگە تۇسكەن ينە تابىلاتىنداي مۇنداي جارىق تا تىمىق ءتۇندى بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەسپىن. اندا-ساندا اۋىلدىڭ ابالاپ ۇرگەن يتتەرى بولماسا، ازان- قازان داۋىستار تىنعان. ەل ورىنعا وتىرىپ، جەر وشاقتاعى جىلتىلداپ جانعان وتتار دا ءبىرسىن-ءبىرسىن سونە باستاپتى.
اۋىلدان شەتكەرەك التىباقان ماڭىنا جينالعان قىز- جىگىتتەر ويىن-تاماشانىڭ قىزىعىنا باتىپ، ءماز-مايرام. ۇزىنتۇرا جىگىت ىسەك قويدىڭ ابدەن اعارىپ، مۇجىلگەن جامباس سۇيەگىن قۇلاشتاپ تۇرىپ الىسقا اتتى. جينالعان جاستار اق سۇيەك تۇسكەن ءشيلى، جۋساندى القاپقا جامىراي جۇگىردى. مەن ىقشام كيىنىپ، شاشىن توبەسىنە تۇيگەن عاليانىڭ سوڭىنان ەردىم. تەز-تەز باسىپ ءشيلى، قوپالى جازىققا بەتتەگەن ول كەنەت ارتىنا بۇرىلىپ قارادى. وڭمەڭدەپ سوڭىنان كەلە جاتقان مەنى كوردى دە سىقىلىقتاپ كۇلدى. ونىڭ مارجانداي ءاپپاق تىستەرى انىق كورىندى. «ساعان جەتكىزبەيمىن» دەگەندەي ول ءسال جۇگىرىپ باردى دا، كىلت توقتاي قالدى.
- ويبۋ!- نە بوپ قالدى؟! - دەپ جانىنا جۇگىرىپ جەتتىم.
- ەتىگىمنىڭ وكشەسى ءتۇسىپ قالدى. ء شوپتىڭ اراسىن اقتارىپ قاراپ، تۇسكەن وكشەنى تاۋىپ الدىم. تىزەسىنە قولىن قويىپ جەردە وتىرعان عالياعا قاراما-قارسى وتىردىم. جۇزىنەن مۇڭ تابى بايقالادى.
- ۋايىمداما! شيمەن شەگەلەپ بەرەم وكشەڭدى، - دەدىم.
- ولاي دا بولا ما؟ - ەبىن تاپساڭ، ءبارى بولادى، - دەپ قونىشىمنان كەزدىگىمدى شىعارىپ، ءبىر ءتۇپ ءشيدىڭ ىشىنەن قاتتى، جۋان وزەگىن كەسىپ اكەلدىم. قاتتى وزەكتى كەسىپ-كەسىپ، جىڭىشكەرتىپ ۇشتاپ:
- ەتىگىڭدى شەش، - دەدىم عالياعا. ول ەتىگىن شەشىپ، قولىما بەردى. ەتىكتى ەكى تىزەمنىڭ ورتاسىنا قىستىم. ۇشتالعان ءشيدىڭ وزەگىن جۇقا، جالپاقتاۋ وكشەنىڭ ورتا تۇسىنا جىبەرىپ، كەزدىكتىڭ جالپاق سابىمەن قاقتىم. قارسى الدىمدا ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان عاليانىڭ باياۋ تىنىس العانى دا ەستىلىپ، ىستىق دەمى تۇلا بويىمدى شارپىپ، جان راحاتىنا بولەندىم. اسىقپاي، اينالدىرىپ ءجيى-ءجيى قاعىلعان ءشيدىڭ وزەگى وكشەنى تاستاي قىپ بەكىتتى. عاليا ەتىگىن كيىپ، ءارى-بەرى ءجۇردى. جەرگە ۇرىپ تا كوردى. وكشە مىزعىمادى.
- مىنا ونەرىڭىزگە ءتانتىمىن! شەبەر ەكەنسىز، - دەدى ول. جاستاردىڭ دابىرلاعان داۋىسى، ارەدىك سالعان ءان، تارتقان كۇيلەرى ەستىلەدى. وزىمە اۋاشاراق، عاليامەن وڭاشا قالعان وسى ساتتەن ارتىق ەش نارسە جوق ەدى. مۇقىم دۇنيە نۇرلانىپ، نۇرعا مالىنىپ تۇرعانداي اياۋلى، اسەم.
- عاليا!-اۋ! - مەنىمەن ەرىپ كەتسەشى.
- قايدا؟ - ەلىمە الىپ كەتەيىن سەنى.
- قالاعان جاعىڭىزعا جەتەكتەپ الا جونەلەتىن تايلاق بولدىم با مەن سوندا؟! - دەپ عاليا سىڭعىرلاي كۇلدى.
- جو-جوق! قۇدا ءتۇسىپ، اسىقپاي دەگەنىم عوي. عاليا كۇلكىسىن ساپ تىيدى. قوس تىزەسىنە قويعان قولىنا يەگىن سۇيەپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. تەرەڭ تىنىس الىپ، باياۋ كۇرسىندى.
- ماعان قۇدالىق ايتتىرىپ قويعان. ەرىك-قالاۋى وزىندە جوق جانمىن مەن ءبىر...
- عاليا! ايقايلاعان ايەلدىڭ اشى داۋىسى ەستىلدى.
- مەنى جەڭگەم ىزدەپ جاتىر، - دەپ عاليا ورنىنان تۇرىپ، جۇگىرە جونەلدى.
قۋ دۇنيە قۇم باسقانداي قۇلازىپ سالا بەردى. نەشە كۇن ەرۋلەپ ەلگە قايتقانشا عاليا قاراسىن كورسەتپەدى. ادىردان اسىقانشا عاليا قالعان اۋىلعا قايىرىلىپ قايتا-قايتا قارادىم. جەر تۇبىندەگى تۇبەكتەن ايىقپاس دەرت ارقالاپ قايتتىم. ەلگە جەتكەنشە جەل سىبىرلاعان با، اققان سۋ اپاردى ما، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ جەتكىزدى مە «شيدەمە شەگەلەمە» كۇيى ەل-ەلدى ارالاپ، كۇيشى بىتكەننىڭ قوڭىر دومبىراسىنا قونىپتى...
- ۇيقىسىراپ وتىرسىڭ با؟! - دەپ جازۋشى دوس سانىمنان مىتىپ قالدى. ەلەس دۇنيەسىنەن ورالعانداي باسىمدى شايقاپ- شايقاپ، جينالىپ وتىردىم.
كۇيشى قىز:
- جاڭا ايقانىمداي ناۋشا قىزدىڭ: «جازدىڭ ايلى تۇنىندە اۋىلدىڭ قىز-جىگىتتەرى جينالىپ اقسۇيەك ويناۋعا شىقتىق. ءسويتىپ ابايسىزدا ەتىگىمنىڭ وكشەسىن تايدىرىپ الدىم. قاسىمداعى اق سۇيەكتى بىرگە ىزدەپ كەلە جاتقان جىگىت ەتىگىمنىڭ وكشەسىن شيمەن شەگەلەپ بەرىپ ەدى. سول جىگىتتىڭ ونەرىنە ريزا بولىپ، شىعارعان كۇيىم ەدى. «شيدەمە شەگەلەمە» دەپ اتالادى»، - دەگەن كۇيى وسى ەكەن، - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن.
شاعىن كەزدەسۋدى ساتىمەن وتكەرىپ، جازۋشى دوس ەكەۋىمىز قوناقۇيگە قايتتىق.
- مىندەتىمىزدى اتقاردىق، جۇمىسىمىز ءبىتتى. ەرتەڭ تاڭمەن الماتىعا ۇشامىز، - دەدى جازۋشى.
- ءيا، تاڭمەن بۇل تۇبەكتەن كەتەمىز. جاڭاعى بالەنباي جىلدا توركىنىنە بارعان ايەلدىڭ توپىراعىن شەڭگەلدەپ قۇشقانىن ايتساڭشى. عاليا قانداي عاجاپ كۇيشى!..
- قانداي ايەل، قانداي عاليا!
- ا-ا... ءيا، ءيا. مەن شاتاسىپ، باسقا نارسە ايتىپ كەتتىم…
ىرىسبەك دابەي
