يرانعا جاڭا استانا نە ءۇشىن قاجەت
استانا. KAZINFORM - جاقىندا يران پرەزيدەنتى ماسۋد پەزەشكيان ەل استاناسىن وڭتۇستىككە قاراي، پارسى شىعاناعى جاعالاۋىنا جاقىن جەرگە كوشىرۋ جوسپارى تۋرالى ايتقان بولاتىن. مۇنداي قادام ەلدى دامىتۋدىڭ العىشارتى بولماق.
Kazinform اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى بۇل شەشىمنىڭ ارتىندا نە تۇرعانىن جانە مۇنداي يدەيانىڭ قانشالىقتى ىسكە اسىرىلاتىنىن انىقتاۋعا تىرىسىپ كوردى.
تەگەران 1786 -جىلدان بەرى يراننىڭ استاناسى ەكەنى بەلگىلى. بۇل شاھار ەلدىڭ سولتۇستىگىندە، كاسپي تەڭىزىنەن ءجۇز شاقىرىم جەردە ورنالاسقان جانە اتتاس پروۆينتسيانىڭ ورتالىعى رەتىندە تىركەلگەن. تەگەران - ەلدىڭ اكىمشىلىك، ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىعى، سونىمەن قاتار ايماقتىڭ ءىرى وندىرىستىك جانە كولىك تورابى. قالا ەلبۋرس تاۋلارىنىڭ باۋرايىندا، تەڭىز دەڭگەيىنەن 1173 م بيىكتىكتە ورنالاسقان.
قالادا 9,4 ميلليون ادام تۇرادى. ەگەر شاھارعا كىرىگىپ كەتكەن ىرگەلەس ەلدى مەكەندەرمەن ەسەپتەسەك 17 ميلليون ادام تىركەلگەن. وسىلايشا، كونە شاھار يران مەن باتىس ازياداعى ەڭ ءىرى قالا جانە تاياۋ شىعىستاعى كايردەن كەيىنگى ەكىنشى ءىرى مەگاپوليسكە اينالىپ وتىر.
قالالىق ماسەلەلەر
يران پرەزيدەنتى ماسۋد پەزەشكيان تەگەران قيىندىقتارعا تاپ بولاتىنىن، بۇل رەتتە، استانانى كوشىرۋ جالعىز شەشىم ەكەنىن العا تارتىپ وتىر. جىلدار بويى تەگەران سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن، توپىراقتىڭ شوگۋىنەن جانە اۋانىڭ لاستانۋىنان زارداپ شەكتى. ەلوردانىڭ وڭتۇستىگىندەگى قالدىقتار مەن پوليگونداردى جويۋ سياقتى وزگە دە ماسەلەلەر بار.
2018 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە پرەزيدەنت جانىنداعى يراننىڭ پروگرەسس جانە دامۋ ورتالىعى الداعى 30 جىل ىشىندە تەگەران حالقىنىڭ سانى 20 ميلليون ادامعا جەتىپ، قالانى باسقارۋ ءىس جۇزىندە قيىنعا سوعاتىنىن بولجاعان بولاتىن. يراننىڭ قالالىق ەكونوميكا عىلىمي قاۋىمداستىعى قالا حالقى ينفراقۇرىلىم مۇمكىندىكتەرىنەن %70- دان اسادى دەپ سانايدى، ياعني ەل استاناسىندا تۇراتىن 9 ميلليون ادامنىڭ تەك 2,7 ميلليونى عانا لايىقتى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىنە يە.
تەگەران حالقى سوڭعى 10 جىلدا پروۆينتسيالاردان جۇمىس ىزدەپ، جاقسى ءومىردى اڭساپ كەلگەندەردىڭ ناتيجەسىندە 3 ەسە ءوستى. ءتىپتى، يران پارلامەنتتىك قورشاعان ورتانى قورعاۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى مەحرداد لاحۋتي تەگەراندا جىل سايىن اۋانىڭ لاستانۋىنان بولاتىن اۋرۋلاردان 4 مىڭنان استام ادام قايتىس بولادى دەپ مالىمدەگەن بولاتىن.
ەكونوميكالىق سەبەپتەر
پەزەشكيان لوگيستيكا مەن ءونىمدى قايتا وڭدەۋ قيسىنسىز جۇيەگە نەگىزدەلگەن جاعدايدا ەلدىڭ دامۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن مالىمدەدى.
«ەگەر ءبىز تەگەرانعا وڭتۇستىك پەن تەڭىزدەن رەسۋرستاردى اكەلۋدى جالعاستىرعىمىز كەلسە، سودان كەيىن ولاردى ونىمگە اينالدىرىپ، قايتادان وڭتۇستىككە ەكسپورتتاۋ ءۇشىن جىبەرگىمىز كەلسە قازىرگى ءۇردىستى جالعاستىرا وتىرىپ، ەلدى دامىتۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەدى پەزەشكيان.
يران پرەزيدەنتى «بۇل جاعداي ءبىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمىزدى ايتارلىقتاي تومەندەتەدى، ال ەلدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي ورتالىعىن وڭتۇستىككە جانە تەڭىزگە جاقىنداتۋدان باسقا امالىمىز جوق» دەدى.
ساياساتكەرلەر لاستانۋ، كولىك كەپتەلىسى جانە ەكونوميكالىق ورتالىقتاندىرۋ ورتالىقسىزداندىرۋدىڭ ماڭىزدى سەبەبى دەپ سانايدى. ەل حالقىنىڭ %11- ى تۇراتىن تەگەراندا ج ءى و- ءنىڭ %25 وندىرىلەدى. بۇل جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى تەگەرانعا قاراعاندا جوعارى پروۆينتسيالىق قالالارعا زيان كەلتىرەدى.
سەيسميكالىق اقاۋ
تەگەران سوڭعى رەت 1830 -جىلى قاتتى جەر سىلكىنىسىنەن زارداپ شەكتى. دەسە دە، سەيسمولوگتار ۇلكەن اقاۋ سىزىعى استانانىڭ سولتۇستىگىندەگى ەلبۋرس تاۋلارىنىڭ ەتەگىمەن وتەدى دەيدى. جىل سايىن قالانى ءدۇر سىلكىندىرەتىن كوپتەگەن كىشىگىرىم دۇمپۋلەر تىركەلەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. سەيسمولوگتار تەگەرانداعى ۇلكەن جەر سىلكىنىسى اپاتتى بولادى دەپ ەسكەرتەدى. ولار بۇل تۋرالى 2003 -جىلى جەلتوقساندا ريحتەر شكالاسى بويىنشا 6,8 بالدىق باما جەر سىلكىنىسىنە دەيىن ايتقان ەدى. سالدارىنان 30 مىڭنان استام ادام قازا تاپقانىن يراندىقتار ۇمىتا قويعان جوق. سەيسمولوگتاردىڭ باعالاۋى بويىنشا، بامداعىداي كۇشتى جەر سىلكىنىسى تەگەراندا 700 مىڭنان استام ادامنىڭ ءومىرىن قيۋى مۇمكىن.
كوشۋ پروتسەسى قالاي جۇزەگە اسادى
پەزەشكياننىڭ ايتۋى بويىنشا، تۇرعىندارعا «تەگەراننان كەتۋ كەرەك» دەپ ايتۋ ناتيجە بەرمەيدى. ەڭ الدىمەن ۇكىمەت ادامداردىڭ ەركىن تۇردە كوشتى جالعاستىراتىنداي ارەكەت جاساۋى ماڭىزدى. جاڭا استاناعا ورىن تاڭداعاننان كەيىن بارلىق مەملەكەتتىك مەكەمە سول جەرگە كوشىرىلەدى دەپ جوسپارلانعان، كەيىن تەگەران تۇرعىندارىنا جاڭا استاناعا كوشۋ مۇمكىندىگى ۇسىنىلماق.
ەگەر شەشىم قابىلدانسا، استانانى كوشىرۋ مۇمكىندىگىن زەرتتەۋ ماقساتىندا ارنايى توپ قۇرىلۋى مۇمكىن. كەيىن زاڭ جوباسىن پارلامەنت قابىلداۋى كەرەك، سونىمەن قاتار كۇزەتشىلەر كەڭەسى (بارلىق پارلامەنتتىك شەشىمدەردىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جاۋاپتى ورگان) ماقۇلداۋى قاجەت.
استانانى كوشىرۋ ونداعان ميلليارد دوللاردى قۇرايدى جانە كۇردەلى جانە ۇزاق پروتسەسس بولادى دەپ بۇل قادامدى قۇپتامايتىن يراندىقتار از ەمەس. كەيبىر باعالاۋلار بويىنشا كوشۋ باعدارلاماسىنىڭ قۇنى كەمىندە 300 تريلليون ريالدى (10 ميلليارد دوللار) قۇرايدى جانە ونى ىسكە اسىرۋ 25 جىلعا دەيىن سوزىلادى. بۇل قادام مۇناي ساتۋدان تۇسكەن كىرىستىڭ تومەندەۋى جانە يرانعا ونىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا بايلانىستى سالىنعان باتىستىق سانكسيالار اياسىندا مەملەكەتتىك قازىنانى سارقىپ، ۇزاق مەرزىمدى دامۋعا قاراجات شەكتەلۋىنە قاراماستان جۇزەگە اسپاق.
«ءسىز قايدا بارعىڭىز كەلەدى؟»
بۇل ۇسىنىس كەيبىر شەنەۋنىك پەن قالا قۇرىلىسى ماماندارىنىڭ كۇمانىن تۋدىردى. 1990 -جىلدارى تەگەراننىڭ بۇرىنعى مەرى بولعان گولامحوسسەين كارباشي تەگەراندى باسقا استانامەن الماستىرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ سانايدى. كارباشي جەرگىلىكتى Asr Iran گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا «ءسىز قايدا بارعىڭىز كەلەدى؟» دەپ ريتوريكالىق تۇردە سۇرادى. ول بۇعان دەيىن ەلوردانىڭ كوشۋىن جۇزەگە اسىرعان جانە ءبىر پروبلەمانىڭ ورنىنا ەكى پروبلەمالى قالانى العان ءبىرقاتار ەلدى مىسالعا كەلتىردى. كارباشي اكىمشىلىك فەدەراليزمدى جانە بۇكىل ەل بويىنشا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەكەمەلەردى قايتا ءبولۋدى جاقتايتىن بالاما ءتاسىلدى ۇسىندى.
«ەگەر ءبىز ۇكىمەتتىك جانە مينيسترلىكتەرمەن بايلانىستى بارلىق 160 ۇيىم مەن كومپانيانى باسقا پروۆينتسيالارداعى نەگىزگى ورتالىقتارعا كوشىرۋدى شەشسەك، تەگەرانداعى جۇكتەمەنى ازايتىپ قانا قويماي، وزگە ايماقتاردى دامىتۋ ءۇشىن جاعداي جاساي الامىز»، - دەدى ول.
تەگەران قالالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى مەحدي چامران دا پىكىرتالاستا ءسوز سويلەدى.
«ءار ءتۇرلى ۇكىمەتتەر بۇل ماسەلەنى كوتەردى، ءبىراق بۇل بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە اكەلمەدى»، - دەدى چامران.
ول تەگەراننىڭ پروبلەمالارى ماڭىزدى بولعانىمەن، سۋ تاپشىلىعى سياقتى ماسەلەلەر باسقا ايماقتارعا دا اسەر ەتەتىنىن مويىنداي وتىرىپ، ەلدىڭ ىستەرىن بارلىق پروۆينتسيالار مەن قالالارعا ءبولۋ قاجەتتىلىگىن اتاپ ءوتتى.
كوپتەگەن ساراپشى استانانى اۋىستىرعاننان گورى تەگەراننىڭ ءتيىمسىز جانە توزعان ينفراقۇرىلىمىن جاڭارتۋدى، سونداي-اق عيماراتتاردى جەر سىلكىنىسىنەن نىعايتۋدى قولعا العان ءتيىمدى ەكەنىن العا تارتىپ وتىر.
بۇرىنعى ارەكەتتەر
پەزەشكياننىڭ ۇسىنىسى ءبىرىنشى رەت ايتىلعان جوق. بۇل يدەيا 1979 -جىلعى يسلام ريەۆوليۋتسياسىنا دەيىن پايدا بولدى. ءبىراق 1989 -جىلعا قاراي كەپتەلىستەردىڭ كوبەيۋىنە، ادامداردىڭ كوپتىگىنە، رەتسىز قوزعالىسقا، اۋانىڭ سوزىلمالى لاستانۋىنا جانە جەر سىلكىنىسى قاۋپىنە بايلانىستى ءجيى تىلگە يەك ەتىلدى. 1991 -جىلدىڭ وزىندە-اق ءىرى سەيسميكالىق قاۋىپتە تۇرعان استانانى كوشىرۋ جوسپارىن يراننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جوعارعى كەڭەسى ۇسىندى، ءبىراق مەكەمەدەگى بەلگىلى ءبىر قۇرىلىمداردىڭ قارسىلىعىنا بايلانىستى جوسپار توقتاتىلدى.
تۇراقتى كىشىگىرىم جەر سىلكىنىستەرى، اتاپ ايتساق، ريحتەر شكالاسى بويىنشا 5-تەن جوعارى جەر سىلكىنىسى بىرنەشە سەيسميكالىق اقاۋلاردا ورنالاسقان قالاعا سوعىلسا، ۇلكەن اپات تۋرالى الاڭداۋشىلىق تۋعىزدى.
وسىعان ۇقساس ۇسىنىستار 2005 -جىلدان 2013 -جىلعا دەيىن ماحمۋد احمادينەجادتىڭ پرەزيدەنتتىگى كەزىندە ۇسىنىلدى. 2013 -جىلى كورشىلەس تۇركيا مەن پاكىستانداعى ىستامبۇل- انكارا جانە كاراچي- يسلامابادتىڭ ءساتتى مىسالدارىنان «شابىتتانعان» 52 يراندىق دەپۋتات استانانى كوشىرۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ۇسىندى. پارلامەنت ەكى جىل ىشىندە تەگەرانعا بالاما زەرتتەۋ ءۇشىن 15 ادامنان تۇراتىن ارنايى كەڭەس قۇرۋعا كەلىستى.
استانانى كوشىرۋ تۋرالى تۇپكىلىكتى شەشىم ەشقاشان قابىلدانبادى كەيىن ۇكىمەت ۇسىنعان قونىس اۋدارۋ جوسپارىن تەگەران قالالىق كەڭەسى 2019 -جىلدىڭ ناۋرىزىندا قۇپتاعان جوق. سول كەزدە كەڭەس ءتوراعاسى موحسەن حاشەمي-رافساندجاني ونىڭ ورنىنا ۇكىمەت تەگەراندى جاقسارتۋعا جانە دامىتۋعا ينۆەستيتسيا سالۋى كەرەك دەدى.
يران شەنەۋنىكتەرى الدىمەن ستامبۋل-انكارا مودەلىنەن شابىت الدى. بۇل مودەلگە سايكەس، از جۇمىس ىستەيتىن يسفاحان استاناعا اينالۋى مۇمكىن. كوپتەگەن قالا، سونىڭ ىشىندە يسفاحان، شيراز، مەشحەد، كۋم، شيراز جانە تابريز تەگەرانعا بالاما رەتىندە ءار ۋاقىتتا ۇسىنىلدى. ال كەيبىر يراندىق شەنەۋنىكتەر ارنايى سالىنعان قالانى جاقتادى. ءتىپتى، يسلام ريەۆوليۋتسياسىنىڭ قامقورشىلارى 12 ميلليوننان استام حالقى بار ەلورداداعى قاۋىپسىزدىك پەن نارازىلىق ماسەلەلەرىنە بايلانىستى استانانى كوشىرۋگە ۇمتىلاتىنى تۋرالى حابارلاندى.
بۇگىندە پەزەشكياننىڭ قونىس اۋدارۋعا شاقىرۋى قولداۋ الاتىنى ياكي تەگەران ماسەلەلەرىنىڭ بالاما شەشىمدەرى قاراستىرىلاتىنى ازىرگە بەلگىسىز. ونداعان جىلدار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان پىكىرتالاستار مۇنداي شەشىم قابىلداۋدىڭ قيىنعا سوعاتىنىن اڭعارتقانداي.
اۆتور
ورالحان قوجانوۆ
