يران تراگەدياسى. پرەزيدەنت رايسي قازا تاپتى، ەندى قانداي وزگەرىس بولماق

استانا. قازاقپارات - 19 - مامىردا يراندا تىكۇشاقتىڭ اپاتقا ۇشىراۋى سالدارىنان ەل پرەزيدەنتى يبراحيم رايسي مەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حوسەين امير ابدوللاحيان مەرت بولعاننان كەيىن بۇل قايعىلى وقيعانىڭ جالپى جاعدايعا، بۇعان قوسا يراننىڭ وزىنە جانە تاياۋ شىعىستاعى احۋالعا قالاي اسەر ەتەتىندىگىنە قاتىستى كوپتەگەن ساۋالدىڭ تۋىنداۋى ورىندى.

يراننىڭ وڭىرلىك دەڭگەيدە ىقپال ەتۋ باسەكەلەستىك كۇرەسىندە ماڭىزدى رولگە يە ەكەندىگىن ەسكەرسەك، بۇل تراگەديانىڭ تاياۋ شىعىسقا قاتىستى ماڭىزدىلىعى ارتا تۇسەتىندىگى ءسوزسىز. مۇنىڭ ۇستىنە تاياۋدا عانا، ساۋىردە يران يزرايلگە سوققى جاساعاننان كەيىن اشىق تەكە-تىرەسكە ۇلاسىپ كەتە جازداعانى بار. وسىعان وراي Kazinform تراگەديادان كەيىن يراننىڭ ساياسي جۇيەسىندە قانداي وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەكشەپ كوردى.

يران تراگەديانى ساياسيلاندىرمايدى

تاياۋ شىعىستاعى بارلىق مەملەكەتتىڭ كورشىلەرىندەگى ءارى باسەكەلەستەرىندەگى پروتسەستەردى ءجىتى قاداعالاپ وتىرعانى تۇسىنىكتى. الەمدە الۋان ءتۇرلى كونسپيرولوگيا ءۇشىن مۇنداي قولايلى مۇمكىندىكتەر دە كوپ ەمەس شىعار. ءدال وسىنداي جايت يراننىڭ شىعىس ازەربايجان ولكەسىندە يران پرەزيدەنتى تىكۇشاعىنىڭ اپاتقا ۇشىراۋىنا قاتىستى دا ورىن الىپ جاتىر. ءتۇرلى نۇسقالار ايتىلىپ تا جاتىر. ءبىراق، ولار تۇسىنىكتى سەبەپتەرگە بايلانىستى كەڭىنەن تارالىپ وتىرعان جوق. كونسپيرولوگيا - تاياۋ شىعىستاعى كەز كەلگەن پروتسەستىك جالتارۋ مۇمكىن ەمەس سپۋتنيگى. دەگەنمەن، ونى ىندەتۋ دە مىندەتتى ەمەس.

يراننىڭ كەيبىر وكىلدەرىنىڭ قولايسىز اۋا رايىنا باسا نازار اۋدارۋى دا وسىعان ءتان. بۇل ولاردىڭ ورىن العان تراگەديانى بارىنشا ساياسيلاندىرۋدان جالتارۋعا تىرىساتىندىقتارىن بىلدىرەدى. دەگەنمەن، پرەزيدەنتتىك تىكۇشاقپەن قاتارلاسا ۇشقان تاعى ەكى اۋە كەمەسىنىڭ ءدىن امان جەرگە ورالعانى تاعى بار. بالكىم سوندىقتان بولار، IRNA اگەنتتىگى تەحنيكالىق اقاۋ جايلى مالىمدەپ وتىر. ال 20-مامىردا ەلدىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى دجاۆاد زاريف يراننىڭ اۆياتسيالىق ونەركاسىبىنە قارسى سانكسيا ەنگىزگەن ا ق ش جاۋاپتى ەكەندىگىن ايتقان-دى.

رايسي مەن ابدوللاحيان امەريكالىق ەسكى Bell 212 تىكۇشاعىنىڭ بورتىندا بولعان. دەمەك، ونىڭ بۇزىلۋى دا مۇمكىن ەكەندىگى داۋسىز. يراندىق اۆياتسيالىق ونەركاسىپتىڭ تەڭدەسسىز كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا باتىستىق ءوندىرىستىڭ ەسكى اۆياتەحنيكاسىنا تيەسىلى پارك ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان سانكسيالارعا قاراماستان قىزمەت كورسەتىپ تۇرعانى بەلگىلى. الايدا كەز كەلگەن تەحنيكانىڭ قالاي دەگەندە اقاۋى تابىلارى انىق.

بۇل رەتتە زاريفتىڭ سوزىنە ءجىتى نازار اۋدارعان ءجون سياقتى. ءبىر قاراعاندا اۋىزدان شىققان ءسوز ا ق ش-تى ايىپتاۋ سياقتى كورىنەدى. سونىمەن قاتار بىتىمگە شاقىرۋ استارى دا بايقالىپ قالادى. انىعى «ءبىز ءبارىن ءوزىمىز-اق جاساپ، سەندەرگە كورسەتەمىز» دەيتىندەي جاۋلىق ەمەس. زاريف ءمان-جايعا مۇڭايىپ وتىرعانداي. ال استارى «بىرگە قىزمەت جاسايىق» دەۋگە كەلەتىندەي. رەفورماتور پرەزيدەنت سانالعان حاسان رۋحاني تۇسىنداعى جانە يرانننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا قاتىستى باتىسپەن مامىلە جۇرگىزىلگەن كەزەڭدەگى ەلدىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ءۇشىن بۇل بارىنشا شىنايىلىراق. ءدال وسى جاعدايدا كورنەكتى ۋلتراكونسەرۆاتور رايسيدىڭ مەرت بولۋى يراندىق رەفورماتورلار ءۇشىن دە مۇمكىندىك ىقتيمالدىعى.

ساياساتتىڭ وزگەرۋى نەعايبىل

رايسي يراننىڭ جاڭا تاريحىندا ايتارلىقتاي ءىز قالدىردى دەسەك تە بولادى. ول 25 جاسىندا تەگەراندا پروكۋرور جانە 1988 -جىلى مىڭداعان ادامنىڭ جاپپاي تۇرمەگە توعىتۋعا جاۋاپتى 4 سۋديانىڭ ءبىرى بولدى. تۇتقىنعا الىنعانداردىڭ باسىم بولىگى سولشىل ۇيىمداردىڭ جاقتاستارى ەدى. 2009 -جىلعى نارازىلىق كەزىندە دە شەرۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى جازاعا تارتىلدى. بۇل ىسكە دە رايسيدىڭ قاتىسى بار. سوڭعىسى رەتىندە عۇرپىنا بايلانىستى پوليتسيا قولىنان مەرت بولعان كۇرد قىزى ماحسا اميني وقيعاسى ورىن العان 2022 -جىلعى نارازىلىقتى ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى. سول ۋاقىتتا رايسي ەل پرەزيدەنتى بولاتىن ءارى قىز مەرت بولعانعا دەيىن حيدجابقا قاتىستى تالاپتاردى كۇشەيتۋ جايىندا شەشىم قابىلداعان-دى. سودان كەيىن نارازىلىق كۇشپەن باسىپ- جانشىلدى جانە ءبىرقاتار شەرۋشى قاتاڭ جازاعا تارتىلدى. ارينە، بۇل ۋاقىتتاعى قۋعىن- سۇرگىنگە قارسى نارازىلىقتىڭ اۋقىمى 1988 -جىلعىداي بولا قويعان جوق، دەسەك تە...

ياعني، رايسي يران باسشىلىعىندا قاتال، ۋلتراكونسەرۆاتيۆتى باعىتتى ۇستاندى. ول يسلام ريەۆوليۋتسياسىنىڭ كۇزەتشىلەرى كورپۋسىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى جانە يران ەكونوميكاسىنىڭ ايتارلىقتاي بولىگى قامتىلعان جارتىلاي مەملەكەتتىك قورلارمەن بايلانىس ۇستادى. ولاردىڭ كەيبىرى ءداستۇرلى يسلام ۇيىمدارىنداعى ۆاكف جۇيەسىمەن جۇمىس ىستەيدى. ال ۆاكف جۇيەسى ارقىلى الىنعان تابىس ءدىني ۇيىمداردى قامتاماسىز ەتۋگە جانە كەدەي- كەپشىككە كومەك كورسەتۋگە بەرىلەدى.

ايتا كەتەرلىگى، بۇرىنعى ۆيتسە- پرەزيدەنت، قازىرگى ۋاقىتتا يران پرەزيدەنتىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى موحامماد موحبەر Mostazafan يسلام ريەۆوليۋتسياسى قورىندا جۇمىس ىستەگەن. وعان يران ەكونوميكاسىنىڭ ايتارلىقتاي بولىگى تيەسىلى. موحبەر 2007 -جىلى قۇرامىنا Mostazafan قورى كىرەتىن Setad ينۆەستيتسيالىق قورىنا باسشىلىق جاساعان. ولاردىڭ بارلىعى دا راحبار (جوعارى ليدەر) ءالي حامەنەيگە مويىنسۇنادى. بۇعان قوسا، ومىردەن قايتقان رايسي دە، موحبەر دە ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرى سانالادى.

سوندىقتان دا رايسيدىڭ قازا بولۋىنا بايلانىستى يران ساياساتىندا ەشقانداي وزگەرىس بولا قويماس. شىن مانىندە ەلدى پرەزيدەنت ەمەس، حامەنەيگە باس ۇراتىن ساياسي جانە ءدىني قۇرىلىمداردىڭ كۇردەلى كونفيگۋراتسياسى باسقارادى. وسىعان وراي 50 كۇننىڭ ىشىندە ەل حامەنەي مەن ونىڭ جاقىن ورتاسىنىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن پرەزيدەنتتى تاڭدايدى.

مۇنىڭ ۇستىنە ولار ۇسىنعان كانديداتتىڭ تانىمالدىعىنا الاڭداۋدىڭ رەتى دە جوق. 2022 -جىلعى نارازىلىقتاردان كەيىن يرانداعى بيلىكتىڭ قوعامداعى تانىمالدىعى السىرەي تۇسكەن. اسىرەسە، بۇل ەلدەگى ەكونوميكالىق پروبلەمالار، ماسەلەن ينفلياتسيانىڭ 40 پايىزعا جەتۋى جانە ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى اياسىندا.

ەلدىڭ كەلەسى كوشباسشىسى رەۆوليۋتسيونەر ەمەس، پراگماتيك بولۋى مۇمكىن

وزگە ماسەلەلەردىڭ ماڭىزى مۇنان دا سالماقتى. رايسي حامەنەيدىڭ بولاشاق مۇراگەرى رەتىندە قاراستىرىلدى. ول جاڭا راحبارعا تاڭداۋ جاسايتىن 88 ءدىن قايراتكەردەن تۇراتىن ساراپشىلىق كەڭەسكە كىردى جانە وسىناۋ وتە ماڭىزدى ورگان باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. حامەنەيدىڭ جاسىن ەسكەر وتىرىپ، جاڭا راحباردى سايلاۋ ماسەلەسى زور ماڭىزعا يە بولاتىندىعى انىق.

حامەنەي كەزىندە اياتوللا رۋحوللا حومەيني قايتىس بولعاننان كەيىن 1989 -جىلى يران پرەزيدەنتى تاعىنان راحبات بولىپ سايلانعان ەدى. سوندىقتان رايسي دە ءدال وسى جولمەن جۇرۋگە دايىندىق ۇستىندە بولدى دەگەن پىكىر بار. الايدا، ەندى جاڭا كانديدات قاجەت. ءىس جۇزىندە يران شيتتەرىنىڭ ءدىني يەرارحياسىندا وڭتايلى كانديدات تابۋ اسا قيىندىق تۋدىرا قويمايدى. دەگەنمەن، بۇل رەتتە ماسەلە لايىقتى ساياسي تاجىريبەنىڭ بولۋىندا.

كەز كەلگەن كۇردەلى قيىنداستىرىلعان جۇيەدە قالاي دەسەك تە ونىڭ باسەكەلەس توبى بولادى. 1979 -جىلعى يسلام رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ەلگە بيلىگىن جۇرگىزىپ وتىرعان شيت اياتوللالاردىڭ اراسىندا ءتۇرلى كوزقاراستى جاقتايتىندار دا بار. ارينە، بۇرىنعى پرەزيدەنت روۋحاني سىندى رەفورماتورلاردىڭ ىقپالى جوق. مەدجديستىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى ىقپالدى اياتوللالاردىڭ ءبىرى مەحدي كاررۋبي ءۇي قاماقتا وتىر. ءبىراق، ءدال قازىرگى ۋاقىتتا قانداي توپتىڭ ىشىندە ەڭ كونسەرۆاتور ۇمىتكەردىڭ بار ەكەندىگى ماڭىزدى بولىپ تۇر.

ەڭ باستىسى، يراندا پرەزيدەنت رايسيدىڭ ءومىرىن قيعان شىعىس ازەربايجان تاۋلارىنداعى اپاتتان بەرى رەۆوليۋتسيالىق ءداۋىر اياقتالدى دەسەك بولادى. ساياسي ساحنادان رەسەيلىك رەۆوليۋتسيا تاريحىنداعى قۋعىن-سۇرگىنمەن بايلانىسى بار ادامدار، شارتتى تۇردە يراندىق تروتسكي نەمەسە دالىرەك ايتقاندا يراندىق ۆىشينسكي كەتتى. وسىناۋ ۇلى ءارى ەجەلگى ەلدە الداعى ۋاقىتتا نە بولارىن بىلمەيمىز. ءبىراق پراگماتيزمگە ءارقاشان ءۇمىت بار. كەز كەلگەن رەۆوليۋتسيا اياقتالعاننان كەيىن ەرتە مە، كەش پە پراگماتيكتەر كەلەدى. ەڭ باستىسى، كەش بولماسا بولعانى.

اۆتور

مارلان جيەمباي