«يمانجۇسىپ» قالايشا «شىناردىڭ شىبىعىنا» اينالدى؟
«قازاقستان تاريحى» ينتەرنەت پورتالى ءومىرى ات ۇستىندە كۇرەسپەن وتكەن تاريحي تۇلعا يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلىنا قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەردى ۇسىندى.
ساۋ باسى سۇرگىنگە تۇسكەن باتىردىڭ ەرلىك جولى سۋرەتتەلەتىن جازۋشى زەيتىن اقىشيەۆتىڭ «يمانجۇسىپ» كىتابىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ءسوز قوزعايمىز.
زەيتىن اقىشيەۆتى قازاق ادەبيەتىندە ءوز تاقىرىبىن اداسپاي تاپقان ساناۋلى قالامگەردىڭ ءبىرى رەتىندە باعالاۋعا تۇرارلىق. ونىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالاردىڭ كەسەكتىگى سونداي، اتاۋىنىڭ ءوزى وقىرماندى وقۋعا شاقىرىپ- اق تۇرادى. ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قورلىققا قارسى ءتىلى مەن ءۇنىن قۇرال عىپ شايقاسىپ وتكەن تاريحي ادامداردىڭ تۇتاستاي ءومىرىنىڭ بۇگە-شىگەسى تۇگەل جازىلعان تۋىندىلار قازاق قوعامىنىڭ وتارشىلدىققا ءتوزۋىنىڭ شەگىنە جەتكەن كەزەڭىندە جاقسى وقىلاتىنى سوندىقتان. ءار قازاق ءوز اتاسى مەن باباسىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنا ۇڭىلە وتىرىپ، بولاشاق بۋىن سونداي بولىپ وسسە، قالىپتاسسا دەگەن يگى ارمانىن ءسوزسىز ىسكە اسىرىپ وتىرعان.
زامانىندا دارىندى اقىن، اسپانداعى اققۋعا ءۇن قوسقان ءانشى، قوبىز بەن دومبىرا، سىرناي مەن سىبىزعىنىڭ ءتىلىن بىلگەن كومپوزيتور جاياۋ مۇسانىڭ بۇكىل ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن «جاياۋ مۇسا» رومانىن 1981 -جىلى جارىققا شىعارعان قالامگەر كوپ سۋىتپاي شارتتى تۇردە عانا ەمەس، بولاشاقتا دا سولاي اتالۋعا ءتيىس - «يمانجۇسىپ» اتتى جاڭا شىعارماسىن جازۋعا وتىرادى.
«يمانجۇسىپتى» يدەولوگتار ۇزاق ۇستادى
ⅩⅨعاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندەگى قازاق دالاسىنىڭ، ساياسي- الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق احۋالىن، قاراپايىم تىرشىلىك ەتكەن ادامداردىڭ تۇرمىس- جايىن كەڭ پولوتنادا كوركەم سيپاتتايتىن شىعارمانىڭ سوڭعى نۇكتەسى 1982 -جىلدىڭ قاڭتار ايىندا قويىلىپ، «جازۋشى» باسپاسىنا اقپان ايىندا تاپسىرىلادى. الايدا اتالعان باسپا كىتاپتى 1983 -جىلى باسىپ شىعارۋعا جوسپارعا ەنگىزگەن جەرىنەن باسپاءسوز كوميتەتى توقتاتىپ تاستايدى. «يمانجۇسىپتىڭ» سەرگەلدەڭ تاعدىرى وسىلاي باستالادى.
باسپا ءسوز كوميتەتىندە وتىرعان جاۋاپتى ماماندار كىتاپتى باسىپ شىعارۋعا قارسى كەلتىرگەن ۋاجدەرى
«- يمانجۇسىپ ⅩⅨ عاسىردىڭ اياعى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ارقا وڭىرىندە اتىشۋلى باۋكەسپە ۇرى بولعان؛
- ول ەل توناعان. «ءبىر تۇندە سەگىز قىزدى الىپ قاشقان»؛
- رەسەي جەرىنەن كوشىپ كەلگەن ورىستارعا كۇن كورسەتپەگەن، ولاردى ساباعان، مالىن ايداپ العان، ۇيلەرىن ورتەگەن؛
- وسىندا جانە بۇلاردان باسقا دا قىلمىستارى ءۇشىن پاتشا زامانىندا ەكى رەت جەر اۋدارىلعان؛
- اۋىل شارۋاشىلىعىن كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندە باندا ۇيىمداستىرىپ، كولحوزعا قارسى سوعىس اشقان؛
- وسىندا قىلمىستارى ءۇشىن ونى سوۆەتتىك پراۆو قورعاۋ ورىندارى اتىپ ولتىرگەن؛ ت. ت. » دەگەنگە سايادى.
قۋعىندالعان كىتاپتار تىزىمىنە «يمانجۇسىپ» تە قوسىلدى
الايدا وسى اتالعان تۇجىرىمداردىڭ بىردە-ءبىرى دۇرىس ەمەستىگىن بىلەتىن شىعارما يەسى ەشقانداي پىكىرمەن كەلىسپەيدى. شىعارماداعى سيۋجەتتىك وقيعالار مەن كەيىپكەرلەر ەسىمى، وقيعا وتەتىن جەرلەر مەن ۋاقىتتىڭ بارلىعىنىڭ دا تاريحي نەگىزى بار دەپ ەسەپتەيدى. ستاليننىڭ قاھارلى ساياساتى كەتىپ، ورنىنا جىلىمىق كەزەڭ كەلگەنىمەن، رەپرەسسيادان كورگەن ۇرەيدىڭ ىزعارى تولىق جويىلماعان ەدى. ادەبيەتكە بۇرىنعىداي كوپە- كورىنەۋ قيانات جاسايتىن، تاريحي شىندىقتى تاپتىق كوزقاراسپەن ولشەپ پىشەتىن جانە وسىنداي وسپادار پىكىرىن دۇرىس دەپ ساناپ، جالپى وقىرمانعا تاڭاتىن يدەولوگيالىق ءبولىم باسشىلارىنىڭ شەكتەن تىس ساقتىعىنىڭ كەسىرى «يمانجۇسىپكە» دە ءتيدى.
بەلگىلى جازۋشى بەكەجان تىلەگەنوۆ "تۇيىق ءومىردىڭ قۇپياسى» اتتى رومان- تولعاۋىندا ورتالىق پارتيا كوميتەتى باسشىلارىنىڭ تاراپىنان قازاق رۋحىن كوتەرۋگە ءتيىس، ۇلت تاريحىن تانىتىپ، تۇلعالاردىڭ كوركەم بەينەسى سومدالعان ءساتتى شىعارمالاردى قۋعىنداۋ پروتسەسى قالاي جۇرگەنىن اشىق جازادى. سوتسياليستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان، ياعني تاپتىق جىكتەلۋدى انىق سيپاتتايتىن ورتانقول شىعارمالاردى العا شىعارىپ، ەسەسىنە حالىق يگىلىگىنە ارنالۋعا دايىندالعان كەرەمەت كىتاپتاردى قۋعىنعا ۇشىراتۋ سول زامان يدەولوگتارىنىڭ «سۇيىكتى ىسىنە» اينالعانداي ەكەن.
«... ونەرگە باسشىلىق جاساعان حاتشىلاردىڭ بىردە- ءبىرىنىڭ سوڭىنان جاقسى اتاق ەرگەن جوق ەدى. ءوز باسىم ورنداي باسشىلاردىڭ تالايىن كوردىم. ەشقايسىسى ونەردى، ادەبيەتتى جەتە تۇسىنبەيمىن دەپ قىسىلىپ- قىمتىرىلمايتىن ەدى. جالپى تۆورچەستۆو اتاۋلىعا باعا بەرۋدەن يمەنبەيتىن. نەنى جازىپ، قالاي جازۋدى، قانداي سپەكتاكل قويىپ، فيلم ءتۇسىرۋدى ءبىر ءوزىم عانا بىلەمىن دەپ ويلايتىن. ونداي باستىقتاردىڭ ءوزىنىڭ تالعامى، ينتەللەكتۋالدىق ورەسى جونىندەگى پىكىرى دە جوعارى بولۋشى ەدى. بىلمەيتىنىم بار- اۋ دەپ ءبىر مەزەت بولسا دا كۇماندانبايتىن، ءبارىن دە بىلەتىن. ونەردىڭ قاي سالاسىندا بولسىن، مەنىڭ پىكىرىم سوڭعى پىكىر دەپ سانايتىن. وسىنداي ءوزى تۋرالى اسقاق پىكىر، بەلدەن باسىپ وسيەت ايتۋ، ءسوز جوق، ونەر مەن ادەبيەتتىڭ قاي سالاسىندا بولسىن، زيانىن تيگىزبەي قويمادى».
اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانى»، ەسەنبەرليننىڭ «حان كەنەسى»، ەسەنجانوۆتىڭ «اعايىندى جۇنىسوۆتەرى»، سۇلەيمەنوۆتىڭ «قىش كىتابى»، ماعاۋيننىڭ «الداسپان» جيناعى، «كوكمۇنارى»، ءابدۋلليننىڭ شىعارمالارى ساۋاتسىز، موجانتوپاي باسشىلاردىڭ كەسىرىنەن ۋاقىتىنان كەش شىققانىمەن قويماي، ابدەن كۇزەلىپ، قۇيرىق-جالى قىسقارىپ، جۇقالاۋ بولىپ جاريالانىپ جاتتى. مۇنداي تاعدىرلى شىعارمالاردىڭ قاتارىندا «يمانجۇسىپ» تە بار ەدى.
باسشىلار ۇناتپاعانىمەن، باسقالار جىلى پىكىر بىلدىرگەن
ءبىر قىزىعى، يمانجۇسىپ تاعدىرىن سۋرەتتەي وتىرىپ، ⅩⅨ جانە ⅩⅩعاسىر باسىنداعى قازاق ءومىرىنىڭ تۇتاس كەزەڭدەرىن كوز الدىمىزدان وتكىزەتىن شىعارمانى پارتوكرات باسشىلار ۇناتپاعانىمەن، باسپا تاراپىنان ۇسىنىلعان پىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ ءبارى دە جاقسى باعا بەرگەن. بۇل جونىندە جازۋشى زەيتىن اقىشيەۆ «... روماننىڭ قولجازباسى ءتورت جىل سەرگەلدەڭگە ءتۇستى. بۇرىنعى ەكى رەتسەنزيانىڭ ۇستىنە تاعى دا جابىق ءتورت رەتسەنزيا ۇيىمداستىرىلىپتى. ولاردىڭ ەشقايسىسى قولجازبانى «جارامسىز ەكەن» دەگەن جوق، تەك ۇناتقان پىكىرلەر ءبىلدىرىپتى. كوميتەت باسشىلارى بۇلاردى دا قۇلاققا ىلمەدى» دەپ جازادى.
ورتالىق پارتيا كوميتەتى باسشىلارىنىڭ جەكەلەگەن جازۋشىلار تاعدىرىنا عانا ەمەس، ونىڭ ۇزاق جىلدار بويى ىشكى الەمىن تەربەتكەن تۋىندىسىنىڭ دا جولىن توسۋعا كوپ «ەڭبەك سىڭىرگەن» سەكىلدى. وسىنداي سالعىرتتىق پەن شەكتەن تىس ساقتىق، ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىنان باس تارتۋ مەن تۋعان حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن ورىس مادەنيەتىنەن كەيىن قويۋ سيپاتى، قازاق جۇرگەن جەرىندە ءىنى قالپىندا قالۋى ۇلتتىق جانە تاريحي ساناسى ەرتە ويانعان ساۋاتتى قالامگەرلەرگە تيگەن اۋىر سوققى ەدى. زەيتىن اقىشيەۆ بۇل جاعدايدى باستان ءبىر كىسىدەي كەشىرىپ جاتقاندىقتان، قازاقستان ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسىنا ءوتىنىش جازۋعا ءماجبۇر بولادى. جازبادا حات يەسى يدەولوگيا باسشىسىنىڭ بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك جۇيەسىندە كوپ جىل باسشىلىق جاساعانىن ەسكەرتە كەلىپ، كىتاپتىڭ باس كەيىپكەرى يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلىنىڭ سوۆەتتىك جۇيەگە قارسى ارەكەتىن تەكسەرەمىن دەسە قولىندا تۇرعانىن دالەلدەرمەن جەتكىزىپ بەرەدى. وسىلايشا بۇل حاتتىڭ ناتيجەسىندە كوپكە سوزباي، جازۋشىعا كىتاپتى شىعارۋعا بولادى دەگەن حابار كەلەدى. بۇل اتالعان جاعدايلارعا قاراپ، باسشىلىق ارحيۆتەگى يمانجۇسىپكە قاتىستى قۇجاتتاردى كوتەرىپ، تەكسەرىپ، تۇلعا بويىنان تەرىس مىنەزدەر تۋرالى ەشتەڭە تابا الماعاندىعىن ايتۋعا بولادى.
«يمانجۇسىپ» قالايشا «شىناردىڭ شىبىعىنا» اينالدى؟
باسپاءسوز كوميتەتىنىڭ باسشىسى كىتاپتى باسۋعا رۇقسات بەرگەنىمەن، «كىتاپتىڭ اتى وزگەرتىلسىن، سىرتىندا «يمانجۇسىپ» اتى بولماسىن» دەپ اۋىزشا نۇسقاۋ بەرگەن. «بۇيرىق قاتتى، جان ءتاتتى»، جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋدى ورىنداماۋعا باتىلى بارماعان باسپاداعىلار كىتاپقا «شىناردىڭ شىبىعى» دەگەن سولقىلداق، نەگىزسىز ءارى جاراسپايتىن اتاۋ قويادى. بۇل جاعداي ءسىزدىڭ ەسىڭىزگە نەنى تۇسىرەدى؟
ەستەرىڭىزدە بولسا، اتاقتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ العاشقى كىتابى رەتىندە «حان كەنە» رومانىن جاريالايدى. بۇل تاعدىرلى كىتاپتىڭ تورەسى. سەبەبى، سوۆەتتىك تسەنزۋرادان تايساقتاماي، تەجەۋسىز كۇشتەر مەن كوزقاراستاردى تالقانداپ جەڭىپ شىققان العاشقى تاريحي رومان. «حان كەنە» دە جارىققا شىعار- شىقپاستان «تاعدىر تالكەگىنە» ءتۇستى. تاريحىمىزعا قاتىستى ۇلتتىق كوزقاراستى قالىپتاستىرۋعا نەگىز قالاعان، ءسويتىپ تىڭنان جول سالعان روماننىڭ اتى، امال نەشىك، «قاھار» دەپ وزگەرتىلدى. ۇلتتىڭ وتكەن ءومىرىن، شەككەن ازابىن شىنايى ءارى كوركەم سۋرەتتەپ جازعانداردىڭ الدى يتجەككەننەن ءبىر- اق شىعىپ، اۋىز كۇيگەن كەزگە تاپ بولسا دا، رومان «قاھار» اتىمەن دە وقىرمانعا جول تارتۋى قۋانىشتى جايت ەدى. ءسوزسىز تاريحي وقيعا بولدى. سول سەكىلدى ءيمانجۇسىپ تاعدىرى ارقاۋ بولعان «شىناردىڭ شىبىعى» اۋپىرىمدەپ ءبىر اجالدان امان قالدى، 1987 -جىلى باسىلىپ شىقتى، جۇرت قولىنا جەتتى، جابىلىپ وقي باستادى.
ەسەنبەرليننىڭ كىتابىنا قاتىستى «قاھار» دەگەنى كىمدىكى ەكەنى تۇسىنىكسىز. حاننىڭ قاھارى ما، الدە حالىقتىڭ قاھارى ما؟ وعان ءمان بەرىپ جاتقان باسشىلار بولمادى» دەگەندەي، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان شىعارماعا بايلانىستى «شىنارى نە؟ نەلىكتەن شىبىق؟ قايسار تۇلعانىڭ وبرازىن اشا الاتىن لايىقتى ءسوز بە؟» دەگەن ساۋالدار كوپتىڭ كوكەيىندە قالدى.
ماقالانى جازۋ بارىسىندا قاجەتتى ماتەريالدار بەرىپ قول ۇشىن سوزعان فيلوسوفيا دوكتورى، پروفەسسور، ونداعان كىتاپتاردىڭ اۆتورى، سانالى عۇمىرىن باتىر بابا مۇراسىن جيناستىرۋعا، زەرتتەۋگە جۇمساعان قاجىرلى قايراتكەر، قازىرگى تاڭدا ءيمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى مۋزەيىنىڭ شىراقشىسى راۋشان نۇرحان قىزىنا زور العىسىمىزدى بىلدىرەمىز.
https://e-history.kz
