دومبىرانىڭ 19 جانە 21- عاسىرداعى ايىرماشىلىعى نەدە ەكەنىن بىلەسىز بە؟
دومبىرا تەك دىبىس شىعاراتىن اعاش قۇرىلعى ەمەس، ول عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ويدىڭ، سەزىمنىڭ، ەستەلىكتىڭ بەينەسى ىسپەتتىXIX جانە XXI عاسىر دومبىراسىنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە ەكەنىن بىلەسىز بە؟
دومبىرا - قازاقتىڭ ىشكى الەمىن سىرتقا شىعاراتىن اسپاپ. ول ادام كوڭىلىندەگى سوزگە سىيمايتىن وي مەن كۇيدى جەتكىزۋدىڭ جولى. كەيدە ايتۋعا كەلمەيتىن سەزىمدى، كوڭىلدىڭ تەرەڭىندە جاتقاندى ادام تەك دومبىرا ارقىلى جەتكىزە الادى. سوندىقتان دا ول جاي عانا مۋزىكالىق قۇرال ەمەس، ءۇن مەن رۋحتىڭ اراسىنداعى كوپىر دەپ بىلەمىز. بۇگىنگى تاڭدا بىزگە تانىس دومبىرا كوپشىلىك ءۇشىن وزگەرمەگەن تۇردە كەلە جاتقانداي كورىنۋى مۇمكىن. كوپشىلىك قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت سياقتى كۇيشىلەر ءدال قازىرگى ۇلگىدەگى دومبىرادا ويناعان دەپ ويلايدى. الايدا بۇل قاتە پايىم. ۋاقىت وتە كەلە دومبىرا دا وزگەردى، ونىڭ ماتەريالى، ءپىشىنى، قۇرىلىمى مەن بولشەكتەرى زامان تالابىنا قاراي بەيىمدەلىپ وتىردى.
ءبىز بۇل ماقالادا دومبىرانىڭ تەك دىبىس شىعارۋ ەمەس، قۇرىلىمدىق، ورگانولوگيالىق سيپاتىنا نازار اۋدارعىمىز كەلەدى. دومبىرانىڭ ىشەگى قانداي بولدى؟ پەرنەلەرى قالاي بايلاندى؟ اعاشى قايدان الىندى؟ ماقالادا وسى سۇراقتارعا ەكى داۋىردەگى دومبىرا قۇرىلىمىن قاتار سالىستىرا وتىرىپ جاۋاپ بەرۋگە تىرىسامىز.
ىشەك. 19-عاسىردا دومبىرا ىشەكتەرى مال ىشەگىنەن تارتىلعان. ەڭ كوپ قولدانىلعانى - قوي مەن ەشكىنىڭ ىشەكتەرى. تابيعي ىشەكتەردىڭ دىبىسى جۇمساق، قوڭىر ءارى بارىنشا تابيعي ەستىلەتىن. سونىمەن قاتار ىشەك ءۇزىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن ارنايى يلەۋ مەن مايلاۋ تاسىلدەرى قولدانىلعان.
21-عاسىردا ىشەكتەردىڭ ماتەريالدىق نەگىزى تۇبەگەيلى وزگەردى. قازىرگى تاڭدا نەيلون، مەتالل، نەيلون- مەتالل قوسپالارى نەمەسە ارنايى سينتەتيكالىق ماتەريالدار كەڭىنەن قولدانىلادى. بۇل ىشەكتەر دىبىس قۋاتىن ارتتىرىپ، ساپالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەدى. الايدا، بۇل وزگەرىس دومبىرانىڭ تابيعي تەمبرىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وزگەرتكەنىن دە ەسكەرگەن ءجون.
قۇلاق. بۇرىنعى دومبىرا قۇلاقتارى (كەرۋىشتەرى) قولدان جونىلعان، سيممەترياسى ءدال ەمەس، ءبىراق ءوز مىندەتىن اتقارا الاتىن قاراپايىم قۇرىلىم بولعان. جانە مۇراجايلارداعى دومبىرالاردىڭ كوبىندە قۇلاقتارى بۇيىرىنەن قادالعان.
بۇگىندە قۇلاقتار فابريكالىق ادىسپەن وڭدەلەدى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، تۇركيادان ارنايى جاسالادى. كەيبىر دومبىرالاردا مەتالل نەگىزدەگى نەمەسە بۇراندالى جۇيەلەر دە كەزدەسەدى. بۇل قۇرىلىم ىشەكتەردىڭ كەرىلۋىن ءدال جانە ۇزاق مەرزىمدە تۇراقتى ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
پەرنە. 19-عاسىرداعى دومبىرالاردا پەرنەلەر سانى شەكتەۋلى بولعان. ارقادا 7- 9 پەرنە، باتىس ولكەدە 12-14 پەرنەگە دەيىن عانا قولدانىلدى. ولار جىڭىشكە جىلقى قىلى نەمەسە مىقتى شىم جىپپەن بايلانعان، كەي جاعدايدا ورىن اۋىستىرىپ وتىراتىن قوزعالمالى سيپاتتا بولعان. بۇل جۇيە ءار كۇيشىنىڭ ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىگىنە بەيىمدەلۋگە مۇمكىندىك بەرگەن.
قازىرگى دومبىرالاردا پەرنەلەر سانى 19. ولار پەرنە سياقتى، ءبىراق قالىڭدىعى 0.6 م م ىشەكپەن بايلانادى. بۇل ستاندارت مۋزىكالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ اكادەميالىق تالاپتارىنا ساي قالىپتاسقان.
شاناق. 19-عاسىردا شاناقتار تۇتاس اعاشتان شابىلىپ جاسالعان. قۇراما شاناقتار وتە از كەزدەسكەن. تۇتاستىعى ارقاسىندا مۇنداي اسپاپتاردا رەزونانستىڭ تابيعي ءوتۋى جاقسى ساقتالعان.
21-عاسىردا شاناقتار كوبىنەسە جاپسىرمالى قۇرىلىمدا جاسالادى: جەكە قابىرعالار، قاقپاق، ءتۇپ بولىك بىرىكتىرىلىپ جينالادى. مۇنداي شاناقتار ءوندىرىس پروتسەسىن جەڭىلدەتسە دە، دىبىستىڭ تابيعيلىعىنا اسەر ەتەتىن فاكتور بولۋى مۇمكىن. كەي ۇلگىلەردە ىشكى قۋىسقا دىبىس كۇشەيتكىش قۇرىلعىلار ورناتىلادى.
اعاش. ⅩⅨ عاسىرداعى شەبەرلەر جەرگىلىكتى تابيعي رەسۋرستاردى قولدانعان: شىرشا، قاراعاي، قايىڭ، جوكە سياقتى اعاش تۇرلەرى كەڭ تارالعان. ءار ايماقتاعى اعاش تاڭداۋى كليماتى مەن ورمان قورىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىردى.
قازىرگى تاڭدا دومبىرا جاساۋدا ۆەنگە، پاليساندر، ماحاگوني سياقتى ەكزوتيكالىق، تىعىز قۇرىلىمدى اعاشتار ءجيى پايدالانىلادى. بۇل اعاشتار يمپورت ارقىلى جەتكىزىلەدى. سونىمەن قاتار زاماناۋي شەبەرلەر ءتۇرلى اعاشتاردى بىرىكتىرىپ، قۇراما دومبىرا جاساۋ تاجىريبەسىن قولدانادى.
ءپىشىنى. ⅩⅨ عاسىر دومبىرالارى ءپىشىنى جاعىنان ءارتۇرلى بولعان. ءار وڭىرگە مەن ونەرپازعا ساي وزىندىك پىشىندەر بولعان. ءارقايسىسىنىڭ شاناعى، مويىنى، باسى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، ءبىراق دومبىرا تابيعاتىن ساقتايتىن جەكە ستيلگە يە ەدى.
قازىرگى تاڭدا دومبىرا ءپىشىنى ءبىرشاما ستاندارتتالعان. كوبىنەسە ساحنالىق، اكادەميالىق ۇلگى كەڭ تارالعان. وندىرىستىك بىرىزدىلىك پەن ۆيزۋالدىق بىرتەكتىلىك ايماقتىق پىشىندەردىڭ جويىلا باستاۋىنا سەبەپ بولدى.
ۇزىندىعى. 19-عاسىردا دومبىرا ۇزىندىعى ورىنداۋشىنىڭ دەنە بىتىمىنە، قولدانۋ ماقساتىنا قاراي انىقتالعان. بەلگىلى ءبىر قالىپ بولماعان.
21-عاسىردا ستاندارتتى ۇزىندىق 98- 105 س م ارالىعىندا بەكىگەن. بۇل - ساحنالىق، وركەسترلىك جانە وقۋ قۇرالى رەتىندە قولدانۋعا ىڭعايلى ولشەم.
ويۋ- ورنەك. بۇرىنعى دومبىرالاردا ويۋ-ورنەك قولدان سالىنعان، ءار شەبەردىڭ ءوز قولتاڭباسى مەن مانەرى بولعان. ويۋلار كوبىنەسە ەستەتيكالىق ەمەس، سيمۆوليكالىق مانگە يە ەدى. ياعني قورعاۋشى، بەرەكە شاقىرۋشى ەلەمەنت رەتىندە قاراستىرىلعان.
قازىرگى ويۋلار فابريكالىق نەمەسە لازەرلىك ادىسپەن تۇسىرىلەدى. ستيلدىك ەرەكشەلىكتەردىڭ ورنىنا، كوبىنە ۆيزۋالدىق سۇلۋلىق ماقسات تۇتىلادى. دايىن ۇلگىلەردىڭ قايتالانۋى جەكە ەرەكشەلىكتى جويىپ بارادى.
ءبىز بولاشاق دومبىرا قانداي بولاتىنىن بولجاپ كوردىك. 22-عاسىردا بۇل اسپاپ جاڭا ماتەريالداردان جاسالۋى مۇمكىن. قازىرگى اعاشتىڭ ورنىنا جەڭىل ءارى بەرىك بيوپلاستيكتەر، كاربون نەمەسە جاساندى جولمەن وسىرىلگەن اعاش تالشىقتارى قولدانىلۋى ىقتيمال. مۇنداي ماتەريالدار دىبىس ساپاسىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن، ءبىراق دومبىرانى جەڭىلدەتىپ، ۇزاق مەرزىم قولدانۋعا ىڭعايلى ەتەدى.
سونداي-اق، بولاشاق دومبىراعا ساندىق تەحنولوگيالار ەنۋى مۇمكىن. اسپاپتىڭ ىشىنە ميكروفون، دىبىس وڭدەيتىن چيپ، Bluetooth سياقتى قۇرىلعىلار ورناتىلىپ، ول وزدىگىنەن دىبىستى جازىپ، رەتتەپ، ءتىپتى وقىتۋ فۋنكتسياسىن اتقارۋى دا ىقتيمال. جينامالى نەمەسە ەرەكشە ءپىشىندى دومبىرالار پايدا بولىپ، الىپ جۇرۋگە دە ىڭعايلى بولماق. وسى بولجاۋلار نەگىزىندە ءبىز جاساندى ينتەللەكتكە بولاشاق دومبىرا قانداي بولۋى مۇمكىن ەكەنىن سۋرەت سالىپ بەرۋىن سۇرادىق.
اسپاپتىڭ سىرتقى ءپىشىنى، ماتەريالدىق قۇرامى، ءتىپتى پايدالانۋ ءتاسىلى وزگەرۋى مۇمكىن، بۇل تابيعي پروتسەسس. سەبەبى ءار ءداۋىردىڭ تالعامى، تەحنولوگياسى مەن قاجەتتىلىگى وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەردى تالاپ ەتەدى. ءبىراق دومبىرا قانداي وزگەرىسكە ۇشىراسا دا، ونىڭ تۇپكى ءمانى - قازاق حالقىنىڭ ىشكى ءۇنىن جەتكىزەتىن قۇرال رەتىندەگى قىزمەتى وزگەرمەۋى كەرەك. دومبىرا تەك دىبىس شىعاراتىن اعاش قۇرىلعى ەمەس، ول عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ويدىڭ، سەزىمنىڭ، ەستەلىكتىڭ بەينەسى ىسپەتتى.
سوندىقتان ونىڭ ىشكى فيلوسوفياسى ساقتالعان جاعدايدا عانا، سىرتقى جاڭعىرۋىنا الاڭداۋدىڭ قاجەتى جوق. ۋاقىت وتە كەلە پەرنەسى كوبەيسە دە، ماتەريالى اۋىسسا دا، شاناعى وزگەرسە دە ەگەر ول قازاقتىڭ جان- دۇنيەسىن جەتكىزەتىن اسپاپ بولىپ قالسا، وندا بۇل دامۋ ءوز ارناسىندا دەگەن ءسوز. ەڭ باستىسى - سىرتقى جاڭارۋدىڭ ىشكى رۋحاني وزەكتى جويىپ جىبەرمەۋى.
AIkyn.kz
