وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاقتاردىڭ اراسىندا تۇرعان اعىلشىننىڭ ەستەلىكتەرى العاش رەت قازاقشا شىقتى
الماتى. KAZINFORM - العاش رەت قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان اعىلشىن ينجەنەرى، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا دالا ولكەسىندە ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن اعىلشىن كاسىپكەرى، لوندون كەن ءوندىرۋ كومپانياسىن باسقارعان ەدۆارد نەلسون فەللدىڭ (1857-1928 ج ج) «رۋسيا ءھام كوشپەلىلەر. قازاق دالاسى تۋرالى حيكايالار» اتتى ەڭبەگى قازاق، ورىس تىلدەرىندە جارىق كوردى. وسىعان وراي كىتاپتى جارىققا شىعارعان ازامات، بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى، AmalBooks باسپا ءۇيىنىڭ جەتەكشىسى باقىتجان بۇقاربايدى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
باقىتجان بۇقارباي ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا كەن ءوندىرۋ كومپانياسىن باسقارعان ەدۆارد نەلسون فەللدىڭ ءومىربايانىنا قىسقاشا توقتالدى.
«ونىڭ اكەسى - اعىلشىن ازاماتى الفرەد فەلل ⅩⅨ عاسىردىڭ ورتاسىندا وتباسىن الىپ، جاڭا زەلاندياعا قونىس اۋدارادى. نەلسون سول جاقتا 1857 -جىلى ومىرگە كەلەدى. ەر جەتكەن سوڭ اكەسى ونى نەمىس ينجەنەرلىك تەحنولوگياسىن مەڭگەرسىن دەپ گەيدەلبەرگكە جىبەرەدى. ودان بولەك ول انگيانىڭ كورولدىك تاۋ- كەن مەكتەبىندە ءبىلىم العان. نەلسون العاش رەت ەڭبەككە ارالاسىپ، اعاسى ارتۋردىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەيدى. ۋاقىت وتە كەلە ارتۋر عالامنىڭ باسقا ءبىر شەتىنەن مىس ءوندىرۋ ىسىنەن ۇلكەن بولاشاق بار ەكەنىن باعامدايدى، ال ءىنىسى بۇل جاڭا ىسكە ناعىز كەرەك ادام بولادى. وسىلايشا نەلسون ايەلى مەن بالالارىن فلوريدادا قالدىرىپ، كليماتى قاتال ءسىبىر ولكەسىنە اتتانادى. 1901 -جىلى قازاق دالاسىنا بارادى. 1902 -جىلى قاڭتاردا ن. فەلل ءترانسسىبىر تەمىرجولىنىڭ پويىزىنا ءمىنىپ، 3200 شاقىرىمدى قۇرايتىن ساياحاتقا شىعادى. سوڭعى مىڭ شاقىرىمدى اتپەن ءجۇرىپ وتكەن. لوندونعا ورالعان سوڭ اعاسىنا سپاسسك مىس كەنىشتەرىن ساتىپ الىپ، ءوندىرىس جۇرگىزسە ۇلكەن بايلىققا كەنەلۋگە بولاتىنىن جەتكىزەدى. كوپ ۇزاماي وتباسىن فلوريدادان كوشىرىپ، قازاق دالاسىنا الىپ بارادى. وسىلايشا كۇمىس پەن مىس ءوندىرۋ كاسىبىنىڭ ارقاسىندا 52 جاستاعى نەلسون اۋقاتتى ادامعا اينالادى. 1909 -جىلى زەينەتكە شىعىپ، ا ق ش-قا بارىپ، سول جەردە 1928 -جىلى ومىردەن وتەدى»، - دەيدى باقىتجان بۇقارباي.
1916 -جىلى لوندوندا، كەيىن نيۋ-يوركتە نەلسون فەللدىڭ قازاقستانداعى مىس كەنىشتەرىندە وتكىزگەن جىلدارى تۋرالى جازعان ەستەلىكتەرى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىعادى.
«فەللدىڭ ەڭبەگى قازىرگى وقىرمانعا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءومىر سالتى قالاي وربىگەنىن باعامداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كىتابىنىڭ العاشقى ابزاتسىندا-اق اۆتور قازاق دالاسى باتىستىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ، مادەنيەتى مەن ءدىنىنىڭ تالبەسىگى ەكەنىن اتاپ وتەدى. ال قازاقتاردىڭ قاتال قىستا جارتىلاي جەركەپەدە پانالايتىنىن اشىنا ايتادى. «مۇندا ەرلەر مەن ايەلدەر ون ەكى ايدىڭ جەتى ايىن وتكىزەدى. بالالار ومىرگە كەلىپ، قارتتار ومىردەن ءوتىپ جاتادى. وسىناۋ قارابايىر قابىرعالاردا ءسابي جانىندا نازىك تە مەيىربان ويلار ءبۇر جارىپ، الەمدى ءدۇر سىلكىنتكەن ۇلى يدەيالارعا جان بىتەدى. الايدا بۇكىل وزگەرىستەرگە قاراماستان بۇل يدەيالاردىڭ ءبارى قىستاقتىڭ تۇنشىقتىراتىن تار بولمەسىندە ەمەس، اشىق اسپانداعى مىڭداعان جۇلدىزداردىڭ استىندا، كيىز ۇيلەردە تۋىنداعانىن ۇمىتپاعان ءجون. مۇنداي وزگەرمەلى تىرشىلىكتە بۇل حالىق ءوزىنىڭ بولمىسىن قاشانعى ساقتاپ تۇرا الار دەگەن ويعا بەرىلەسىڭ» دەيدى ول.
سونداي-اق نەلسون فەلل دالالىق ايماقتا كوپ ساپار شەككەن، پاۆلوداردى كورىپ، قوياندى جارمەڭكەسىنە، بالقاش كولىنە بارادى، ايگىلى قازاق بايىنىڭ اسىندا بولىپ، بۇركىتپەن اڭ اۋلاۋعا قاتىسادى»، - دەيدى اۋدارماشى.
كىتاپتا ايتىلعان وقيعالار رەسەيدى اپاتتىق جاعدايعا جەتكىزىپ، ەلدە رەۆوليۋتسيالىق جاعداي، حالىقتىق تولقۋلار مەن بۇلىك تۋدىرعان ورىس-جاپون سوعىسى كەزىندە ءوربيدى.
يمپەريانىڭ باتىسى مەن ورتالىعى تۇسىندا ءوتىپ جاتقان وقيعالاردىڭ جاڭعىرىعى الىس دالادا تۇيىق ورنالاسقان زاۋىتقا دا جەتەدى.
جۇمىسشىلارعا جالاقى تولەۋ كەرەك، ۋاقىتىندا تولەنبەسە ەرەۋىل باستالادى. سول كەزدە ماسەلەنى شەشۋگە قازاقتار كومەكتەسەدى.
«دالالىق ايماققا اتى شىققان باي ادامباي وعان قارىزعا 20 مىڭ رۋبل بەرەتىن كەزدەگى ەپيزود اسا قىزىقتى سۋرەتتەلگەن. بۇل رەتتە ءجۇز جىل بۇرىن قازاقتار اراسىندا قالىپتاسقان ىسكەرلىك ەتيكەتتىڭ ەلەمەنتتەرىن بايقاۋعا بولادى. ال رەسەيدىڭ وڭتۇستىك- باتىسىنان قونىس اۋدارىپ كەلگەندەر ۇيىمداستىرعان ەرەۋىل وتى تۇتانعان كەزدە قازاقتار شەتەلدىكتەرگە تاعى دا كومەكتەسىپ، اشىنعان توبىردان امان الىپ قالادى. نەلسون فەلل قازاق جۇمىسشىلارىنا جىلى شىرايمەن قارايدى. ءتىپتى ولار ورىستاردىڭ ايتاعىمەن ەرەۋىلگە شىققان كەزدە دە ولارعا ءتىس قايرامايدى. «مۇنداي شاراسىز ءارى اقپەيىل ادامدارعا ودان ءارى قاتالدىق تانىتا بەرۋ مۇمكىن ەمەس» دەيدى ول.
اۆتور اسىرەسە جۇك تاسۋشىلاردىڭ ادالدىعىنا ءتانتى بولادى.
«قازاق جۇمىسشى (البەتتە وقي دا، جازا دا المايتىن) ءسىز قالام ۇستاپ، ەسىمىن جازىپ بەرگەندە قوسارلانا ول دا ۇستاپ تۇرىپ، قول قويعانداي يشارا جاسايدى، ءسويتىپ كولىكتىڭ جۇكقۇجاتىنا وعان تاپسىرىلعان تاۋار زاماناۋي بانكتىڭ قورعاۋىندا جاتقانداي سەنىمدى ساقتالادى» دەيدى فەلل. ول جالپى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى مەن ادەپتەرى تۋرالى قۇندى ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەر جازىپ قالدىرادى، ءتىپتى، دالا حالقىنىڭ جانىنا ۇڭىلە بىلگەنگە ۇقسايدى. حيكايالارىن وقي وتىرىپ، اۆتوردىڭ ازىلمەن استارلاپ جەتكىزگەن تۇستارىنا وقىرمان ارا-تۇرا ەرىكسىز ەرىكسىز ەزۋ تارتادى»، - دەيدى باقىتجان بۇقارباي.
باقىتجان بۇقارباي كىتاپتى اعىلشىن تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارعان. ال ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە AmalBooks باسپاسىنىڭ كومانداسى ءتارجىمالاعان.
«كىتاپ قازاق، ورىس تىلدەرىندە ءارقايسىسى 1500 دانادان جارىق كوردى. ساتىلىمعا ەندى شىعىپ جاتىر. نەگىزى كىتاپتار دۇكەن قويمالارىنا جەتكىزىلدى. الداعى ۋاقىتتا كىتاپتىڭ رەسمي تۇساۋكەسەرىن وتكىزەيىك دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز»، - دەدى باسپاگەر.
اۆتور
دۋمان ارعىنگەلدى
