وتارلاۋشىلار ۇلتتىڭ كوزى اشىق ادامدارىن وزدىگىنشە تاربيەلەيدى

استانا. قازاقپارات - ق ر ءماجىلىسىنىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى كەنەسارى بابامىزدىڭ باسىن قازاقستانعا قايتارۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەننەن كەيىن، كەنەسارىنىڭ باسىن ىزدەيتىن توپ باسشىسىنىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگى تۋرالى «جاس الاش» گازەتىنە ماقالا جاريالاعان بولاتىنمىن.

ماقالاداعى ۇسىنىستاردى تولىق قولداعان كوپتەگەن پىكىرلەر ايتىلدى. وعان ارينە، قۋانامىز. الايدا «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس»، كەيبىر پىكىر بىلدىرۋشىلەر باستى تاقىرىپتان اۋىتقىپ، كەنەسارىنى «قاندىقول قاراقشى»، «وزىندىك بيلەۋشى (ساموزۆانەس)»، «قازاققا كەنەسارى كەرەك ەمەس، ول ارقادان ارعىنداردان قاشىپ كەلدى، بەيبىت جاتقان قىرعىزدى شاپتى...» جانە ت.ت. دەۋگە دەيىن بارىپتى.

ءيا، اركىمنىڭ ءوز تۇسىنىگى بار. دەسەك تە، كەنە حان تاريحتا قانداي رول اتقاردى؟ وسى ماسەلەگە تاعى ءبىر ءۇڭىلۋ ارتىقتىق ەتپەيتىن سياقتى.

«ءبولىپ ال دا بيلەي بەر!»، «قامشى مەن پريانيك ساياساتى»، «داياكتى تەك داياك ولتىرەدى»، «ازياتتارمەن سوعىستا مىلتىق پەن التىن قاتار ءجۇرۋى كەرەك» جانە ت.س.س. پرينسيپتەرگە سۇيەنگەن وتارلاۋشىلار ازيا مەن افريكادا ءوز ساياساتتارىن تومەندەگىشە جۇرگىزدى: ساۋدا ارقىلى بارىس-كەلىستى كوبەيتىپ، وتارلايتىن مەملەكەتتىڭ ەلى، مادەنيەتى، اسكەرى، ساياسي جۇيەسى تۋرالى مالىمەتتەردى تولىق زەرتتەپ، كارتاسىن جاسادى (بارلاۋ). ەل باسقارۋشىلاردى ۇگىتتەپ (قورقىتىپ)، كۇش كورسەتىپ، ماراپاتتاپ، وزدەرىنە جاقتاس ەتتى (ارقاعا قاعۋ). رۋ-تايپالىق ۇرىس-كەرىستى بارىنشا ءورشىتىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ ارقىلى وزدەرىنە تاۋەلدى ەتىپ، ءوز بيلىكتەرىن ورناتتى (ارتتان تەبۋ).

جەرگىلىكتى ەلدىڭ ءدىنىن، مادەنيەتىن، تاريحي تۇلعالارىن بارىنشا قارالاپ، ولارعا ءتىلىن، ءدىنىن، تاريحىن ۇمىتتىردى (قۇلدىق سانانى قالىپتاستىرۋ).

مىنە، وسىدان كەيىن جەرگىلىكتى حالىق توبىرعا اينالىپ شىعا كەلدى. ءبىر عانا مىسال. كەزىندە جاپون وتارلاۋشىلارىنىڭ وقۋلىققا ەنگىزگەن مىنا ۇزىندىسىنە كوز سالىڭىزشى. مۇنى 14 جاستاعى قىتاي بالاسى جازعان: «... مەن كەدەي، سورلى، قايىرشى قىتاي بالاسى ەدىم. قايىرىمدى جاپوندىقتار كەلگەن سوڭ، كوزىم اشىلىپ، ساۋاتتى، سالاۋاتتى ادامعا اينالدىم» (قاراڭىزشى، ءبىزدىڭ ورىس ءتىلدى قازاقتارىمىز دا وسىلاي «سايراپ» جۇرگەن جوق پا؟!).

وتارلاۋشىلار ۇلتتىڭ كوزى اشىق ادامدارىن وزدىگىنشە تاربيەلەيدى دە، باسقاشا ويلايتىنداردى نەشە ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن («ۇلتشىل»، «ءناسىلشىل»، «پانتيۋركيست» جانە ت.ت.) رەپرەسسياعا ۇشىراتىپ، كوزىن جويادى. دج. نەرۋدىڭ «كولونيزاتورلار تاربيەلەگەن ينتەلليگەنسيا - حالىقتىڭ ءبىرىنشى جاۋى... »  دەيتىنى وسىدان كەيىن.

كەنە حان - رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋىنا، ياعني وسى ادامگەرشىلىككە جات ساياساتقا قارسى شىققان ەرجۇرەك تۇلعا. ونىڭ بار كىناسى - وزبىرلاردىڭ «...بارلىق كيرگيزدار (ول كەزدە ءبىزدى «كيرگيز» دەگەن) رەسەي يمپەرياسىنىڭ مەنشىگى جانە ءتۇتىن باسىنا 1،5 رۋبل سالىق تولەيدى» دەگەنىنە قارسى شىققاندىعى!

كەنەسارى ادامزات تاريحىنداعى بىرەۋدى بىرەۋدىڭ وتارلاۋى، قۇلدانۋى دۇرىس ەمەستىگىن ابد ءال-كادير، دوجي، گاريبالدي، شاميل، گاندي، گالەب، بوليۆار جانە ت.ب. تۇلعالار سەكىلدى ەرەكشە تۇسىنە بىلگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول - قۇلدىققا قارسى قارۋلى كوتەرىلىستىڭ كوسەمى! مىنە، سول ۇشىن وتارلاۋشىلار ونى ۇمىتتىرام دەسە دە، ەل ەشقاشان ۇمىتا المايدى.

كىم نە دەسە و دەسىن، 1841-جىلدىڭ 7-قىركۇيەگىندە قازاق رۋلارىنىڭ باس كوتەرەرلەرى تۇگەلدەي دەرلىك كوكشەتاۋدا جينالىپ، ارىسى كونە تۇركى، بەرىسى شىڭعىس حان سالتىمەن ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى، ەرجۇرەك كەنەسارىنى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلاعانى حاق. ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى، ويتكەنى بۇل فاكت - قازىرگى ا ق ش سايلاۋى ءتارىزدى (دەموكراتيا ۇلگىسى سانايمىز عوي)، سايلاۋشىلار (لەگيتيمنوست) قابىلداعان تاريحي اكت. كەنەسارىنىڭ حاندىعىن (سول كەزدەگى قازاق مەملەكەتىن) حيۋا، قوقان حاندىقتارى، بۇقار امىرلىگى مويىنداعان جانە كەنەسارى قىتاي يمپەراتورىمەن حان رەتىندە حات الماسىپ تۇرعان.

كەنەسارىنى كەزىندە ورىس شەنەۋنىكتەرى، ورىس عالىمدارى ولتىرە جاماندادى.

ءبىراق وعان سەنۋگە بولمايدى. جالپى، وتارشىلداردىڭ جازعاندارىنا ەشۋاقىتتا سەنۋگە بولمايدى، كەرەكتى مالىمەتتەردى سارالاي تەرىپ العان دۇرىس. مىسالى، سونداي جازعىشتىڭ ءبىرى شورماندى ءوز ۇيىندە وتىرعىزىپ قويىپ، «اتاقتى ءبي قازانعا قولىن سالىپ ەتتى الىپ شىقتى» دەگەنىنە سەنۋگە بولا ما (سونداي تەكتى تۇقىم ەمەس، جاي قازاقتىڭ قايسىسى قاتىن تۇرىپ قازان جاعالاعان ەدى، قاي قازاق قازانعا قولىن سالعان ەدى؟!) نە بولماسا اتكينسوننىڭ سوك سۇلتان وزىنە «ايەلىڭدى سات» دەپ ايتتى دەگەنىن شە؟ (قارتايعان سەكسەن تورتتەگى شال ەمشەكتەگى ەكى ايلىق بالاسى بار بىرەۋدىڭ ايەلىن قايتپەكشى؟!).

كەنەسارىنىڭ اسكەري ونەرىن ءسوز ەتكەندە، الدىمەن اۋىزعا ورالاتىنى، ونىڭ دالالىق سوعىس ونەرىن جەتىك مەڭگەرگەندىگى. بۇكىل ءبىر ارميانى كوكشەتاۋدان سوزاققا ءشول ارقىلى 5-6 كۇندە جەتكىزگەندىگى (بۇل، ارينە، ۇلكەن تاكتيكا). الايدا قازىرگى اسكەري تاريحشىلار ونىڭ ەڭ ۇلكەن اسكەري ونەرى - ارتتا قالعان (كونەرگەن) قارۋ-جاراقپەن ەۋروپاشا جاراقتالعان اسكەري بولىمشەنى تالقانداپ، جەڭىسكە جەتكەنىن نەلىكتەن ايتپايدى ەكەن؟

سوعىستا ماسەلەنىڭ بارلىعىن قارۋ-جاراق شەشەدى دەسەك تە، XIX عاسىردىڭ اياعىندا «جابايىلاردىڭ» (وتارشىلدار ءسوزى) كەيبىر كەزدەردە مۇزداي قۇرسانعان اسكەري بولىمشەلەرمەن قويان-قولتىق شايقاستاردا ايتۋلى جەڭىسكە جەتكەن وقيعالارىن دا كەزدەستىرەمىز. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ۇشىن ناقتى مىسالداردى كەلتىرە كەتەلىك. ونداي جەڭىستەردىڭ قاتارىنا سيۋ، شايەن تايپالارىنىڭ كوسەمى وتىرۋشى بۇقانىڭ گەنەرال دج. كاستەردى، زۇلىس تايپاسىنىڭ كوسەمى كەچۆايونىڭ پودپولكوۆنيك پۋللەيندى، اكبار حاننىڭ - گەنەرال ەلفينتوندى، ايۋب حاننىڭ گەنەرال بەرروۋزدى، يمام شاميلدىڭ ورىس اسكەرلەرىن بىرنەشە رەت تالقانداعانىن جاتقىزۋعا بولادى.

ءبىز ءدال وسى قاتاردا كەنەسارى حاننىڭ ساربازدارى دا (1838-جىل، كوكشەتاۋ ماڭىنداعى شايقاس) تۇرعانىن ماقتانىش سەزىممەن ەسكە الۋعا ءتيىستىمىز.

رەسەي عالىمدارى، ءىشىنارا قازاق عالىمدارى «رەسەي ءبىزدى قوقاننىڭ ەزگىسىنەن قۇتقاردى» دەپ جازادى. بۇلاي جازۋ - ۇيات. ەندى مىناعان كوز جەتكىزەيىكشى، قوقاندىقتار كىمدەر؟ ورىس عالىمدارىنىڭ زەرتەۋىنشە، سول كەزدە قوقان حاندىعىندا مىنالار تۇرعان: قىرعىزدار، قىپشاقتار، سارتتار، تۇرىكتەر، تاجىكتەر، دۋلاتتار، شىمىرلار، قاڭلىلار، قارا قالپاقتار، شانىشقىلىلار، قۇرامالار. قوقان حاندىعىندا تۇگەل ءوزىمىزدىڭ تۋىستارىمىز تۇرعان، سوندا بۇلار ءبىزدى كىمنەن «ازات» ەتىپ ءجۇر؟

وسى كۇنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدى جوعالتىپ الماس ءۇشىن قازىرگى قازاقتار بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاقتارىنىڭ الدىندا باس يە وتىرىپ، وي-ءورىس-سانالارىن كەلەسى ساتىلارعا (ەتاپ) كوتەرۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. الدىمەن، ءاليحان باستاعان الاش ارداقتىلارىنىڭ جولىمەن، رۋ-تايپاشىلىقتى قويىپ، ءبىر تۇتاس قازاق ۇعىمىندا تاربيەلەنۋ. ەكىنشىدەن، كەنەسارى، سىزدىق سۇلتان باستاپ مۇستافا، مۇحامەتجاندار جالعاستىرعان تۇركىشىلدىك ۇعىمىن قالىپتاستىرۋ. ۇشىنشىدەن، شوقان، ابايلار سالعان جولمەن جالپى ادامزاتتىق ۇعىمدى قاستەرلەۋ.

ال ەندى ءدال قازىرگىدەي ءوزىمىزدىڭ اتالارىمىزدى عانا ماقتاپ، وزگەنىكىن داتتاي بەرەتىن بولساق، ءبىز الىسقا بارا المايمىز...

اۆتور: ازامات اقىلبەكوۆ، تالدىقورعان قالاسى

«جاس الاش» گازەتى. 2013