وتاندىق جىلقى وسىرۋشىلەر تىعىرىققا تىرەلىپ وتىر
پاۆلودار. KAZINFORM - ەلىمىزدەگى جىلقى سانى سوڭعى جىلدارى ەسەلەپ ءوسىپ، 4,3 ميلليونعا جەتكەن. وكىنىشكە قاراي، جىلقى ەتىن ەكسپورتقا شىعارۋدى بىلاي قويعاندا، جەرگىلىكتى ءىرى ساۋدا جەلىلەرىنە وتكىزۋ اۋىلداعى اعايىن ءۇشىن ۇلكەن ماسەلەگە اينالعان. ال ەت وڭدەيتىن كاسىپورىندار مەن مەيرامحانالار ونى رەسەيدەن تاسىپ وتىر.
سان بار، ساپا جوق
اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ۇسىنعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىزدەگى جىلقىنىڭ 10 پايىزدان استامى تۇركىستان وبلىسىندا. ونداعى شارۋاشىلىقتار 475 مىڭعا جۋىق قىلقۇيرىقتى ءوسىرىپ وتىر. اباي وبلىسىندا 401 مىڭ جىلقى بار. ال ۇشتىكتى قاراعاندى وبلىسى تۇيىندەيدى.
ەرتىس-بايان وڭىرىندە دە سوڭعى جىلدارى جىلقى سانى كوبەيىپ كەلەدى. پاۆلودار وبلىسىندا 292 مىڭنان استام جىلقى وسىرىلەدى. ونىڭ 5,5 مىڭ اسىل تۇقىمدى، بۇل - جالپى جىلقى باسىنىڭ شامامەن 2,4 پايىزى عانا.
الايدا، جىلقى شارۋاشىلىعىندا سان بولعانىمەن ساپا اقساپ جاتىر. سالدارىنان وتاندىق جىلقى وسىرۋشىلەر قازىر ۇلكەن تىعىرىققا تىرەلىپ تۇر. عىلىمداعى سوڭعى جەتىستىكتەر مەن ونەرتابىستار جىلقى شارۋاشىلىعىنا ەنگىزىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى وتاندىق ەكونوميستەر.
قازاق جىلقىسىنىڭ تيپتەرى شىنداپ كەلگەندە وزگە جىلقى تۇرلەرىنە قاراعاندا دەنەسى شاعىن، ەكسپورتقا تازا ەت كۇيىندە شىعارىلعاندا سالماعى از. مىسال ءۇشىن كەيبىر جىلقى ەتىن تۇتىناتىن ەۋروپا ەلدەرى جىلقىنىڭ تازا ەتى تۇتاستاي العاندا 250 كيلودان تومەن بولماۋى كەرەك دەگەن تالاپ قويادى. بۇل - ءبىر عانا ماسەلە.
ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جىلقى ەتىن، ونىڭ تەرىسى مەن تۇياعىن، قىلىن ىسكە جاراتاتىن كاسىپورىندار جوقتىڭ قاسى. پىسىرىلگەن شۇجىق دايىندايتىن ۇلكەن كومپانيالاردا جىلقى ەتىنەن شىعارىلاتىن ونىمدەردىڭ ۇلەسى 5 پايىزعا دا جەتپەيدى. ەل تۇرعىندارى جىلقىنى كوبىنە سوعىمعا جانە ات سپورتىنا عانا جاراتاتىنىن ايتۋىمىز كەرەك.
ۇشىنشىدەن، جىل ساناپ جايىلىمدار سانى تارىلىپ كەلەدى. بۇل - بىرنەشە مىڭداعان جىلقى تابىندارىن ۇستايتىن ۇلكەن شارۋاشىلىقتارعا قىسى-جازى جۇمىس ىستەيتىن مال بورداقىلاۋ ورىندارىن قۇرۋعا نەگىز بولۋى كەرەك.
- پاۆلودار وبلىسىندا جىلقى سانى سوڭعى 30 -جىلدا 3,5 ەسەگە كوبەيگەنىنە قاراماستان بۇل سالادا ءبىرقاتار ماسەلەلەر قوردالانىپ قالعان. مىسال ءۇشىن وڭىردەگى جىلقىنىڭ تەك 5,5 پايىزى اسىل تۇقىمدى. جەرگىلىكتى شارۋاشىلىقتار ءۇشىن جىلقى ەتىن ەكسپورتقا شىعارۋ ءالى كۇنگە ارمان بولىپ وتىر. دامىعان مەملەكەتتەر، ماسەلەن، فرانسيا مەن يتاليا حالقى جىلقى ەتىن تۇراقتى تۇتىنعانىمەن قازاق جىلقىسىنىڭ ەتى ولاردىڭ تابەتىن اشپاي تۇر. ەۋروپا جۇرتى ەتتىڭ ساپاسىن قازىنىڭ قالىڭدىعىمەن ولشەمەيتىنى بەلگىلى. يمپورت ەتتىڭ سالماعى مىعىم بولۋى كەرەك. ال ءبىزدىڭ جىلقىلاردىڭ الەۋەتى وعان ازىرشە جەتپەيدى. سوندىقتان جىلقى وسىرۋشىلەرىمىز اۋەلى ساپا تۇرعىسىنا ءمان بەرىپ، جانۋاردىڭ قاسيەتىن فيزيكالىق تۇرعىدان ارتتىرۋعا كوڭىل بولسە كەرەك.
ءبىر قىزىعى، ورال وڭىرىندەگى «كۋبلەي» زاۋىتىنىڭ ءوزى جىلقى ونىمدەرىن دايىنداۋ ءۇشىن شەتەلدەن جىلىنا 5 مىڭ توننا توڭازىتىلعان جىلقى ەتىن ساتىپ الاتىن كورىنەدى. ال نارىقتاعى جىلقى ەتىنىڭ 6-7 پايىزىن رەسەيدەن جەتكىزىلەتىن ونىمدەر قۇراپ وتىر. ءوزىمىزدىڭ قالالارداعى سۋپەرماركەتتەر جەلىسى جەرگىلىكتى شارۋاشىلىقتاردان جىلقى ەتىن ءتىپتى العىسى كەلمەيدى. ولاردىڭ تالابى بويىنشا، وندىرۋشىلەر جىلدىڭ 4 مەزگىلىندە دە بىردەي ساپاداعى ەتتى جەتكىزۋى كەرەك. قازاق جىلقىلارى تەك تەبىندە ءجۇرىپ، اۋا رايى، تابيعات جاعدايىنا بايلانىستى قوڭ جينايتىندىقتان، ولاردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن ەت تەك كۇز ايلارى مەن قىستىڭ باسىندا عانا بولاتىنى تۇسىنىكتى. سوندىقتان جىلقى وسىرۋشىلەر ءۇشىن ساۋدا جەلىلەرى الىنباس قامالعا اينالعان، - دەيدى تورايعىروۆ ۋنيۆەرسيەتىنىڭ رەكتورى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەركىن سادىقوۆ.
عالىم اتاپ وتكەندەي، دامىعان مەملەكەتتەر، سونىڭ ىشىندە قىتاي سوڭعى 10 جىلدا جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 1 پايىزىن عىلىم سالاسىنا باعىتتاپ، ناتيجەسىندە اۋىل شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارى وزىق تەحنولوگيالارمەن جاراقتالعان.
سوڭعى 4 جىلدا جەرگىلىكتى ۋنيۆەرسيتەت ءوڭىردىڭ ىرگەلى شارۋاشىلىقتارىمەن بايلانىستارىن نىعايتىپ، دۋالدى وقىتۋعا كوبىرەك كوڭىل بولە باستادى. ناتيجەسىندە «پوبەدا» جانە تاعى باسقا شارۋاشىلىقتاردا جاستار جۇمىس ىستەپ ءارى ءبىر جاعىنان ءبىلىم الىپ، تاجىريبەسىن تولىقتىرۋ ۇستىندە.
بۇل تاجىريبەنى بولاشاقتا جىلقى شارۋاشىلىقتارىندا دا جۇرگىزۋگە بولادى. سەبەبى قازىرگى كۇنى ايماقتا جىلقىشىلاردىڭ تاپشىلىعى بايقالىپ وتىر.
مىڭداپ تابىن ايداۋ ءتيىمدى ەمەس
عالىمدار الداعى 10-15 جىلدا ەلىمىزدەگى قىلقۇيرىقتاردىڭ سانى 10 ميلليوننان اسادى دەپ بولجاپ وتىر. بۇعان ەلىمىزدەگى جايىلىمدار مۇمكىندىك بەرەدى. ەندىگى جەردە قازاق جىلقىسىنىڭ ساپا تۇرعىسىنداعى كورسەتكىشىن ارتتىرۋ ماڭىزدى.
مىسال ءۇشىن جەرگىلىكتى «مويناق-2015» ج ش س- ىندا جاڭاالتايتىق جىلقىلار 2000- جىلدان بەرى وسىرىلەدى.
- جاڭا التايلىق پەن قازاق جىلقىسىن شاعىلىستىرىپ، ودان الىنعان جاباعىنى سويعاندا 170 كيلوگرام ەت بەردى. ال ەكى جارىم جاسار قۇناننىڭ تازا ەتى 250 كيلوگرام تارتتى. الگى سەرىكتەستىك جەرگىلىكتى شارۋاشىلىقتار ءۇشىن جاڭا التايلىق جىلقى تۇقىمىن ساتا باستاۋى مۇمكىن. بۇرىن رەسەيدەن قىمباتقا ساتىپ الىپ كەلگەن جانۋارلار وزىمىزدە كوبەيىپ جاتقانى قۋانتارلىق جاڭالىق. بۇل ءبىزدىڭ كليماتقا ابدەن بەيىم، ءتوزىمدى جانۋارلار. بۇعان قوسا جىلقى ونىمدەرىن وڭدەۋ ۇمىت قالىپ بارادى. ەرتەدە ماسكەۋدەگى جىلقى ءوسىرۋ بويىنشا حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيالارعا قاتىسىپ ءجۇردىم. سوندا ياكۋت جىگىتتەرىنىڭ جىلقى تەرىسىنەن جاساعان قۇراق كورپەسىن كورىپ، تاڭ قالعانىم بار. جىلقى تەرىسىنەن ولار جىلى اياق كيىم (ۋگگي)، باس كيىم، ىشىك، قولعاپ تىگەدى. بىزدە بۇل جاعى مۇلدە ماقۇرىم قالىپ جاتقانى وكىنىشتى. اتا-بابامىزدىڭ عاسىرلار بويى جيناعان تابىندى جىلقىنى ءوسىرۋ بويىنشا تاجىريبەلەرىن ۇمىتۋ - بىزگە ۇلكەن سىن.
وتاندىق جىلقى وسىرۋشىلەردىڭ وزىق تاجىريبەلەرىن ەنگىزىپ، جايىلىم تەحنولوگياسىن، تابىن مەن ءۇيىردىڭ قالىپتاسۋىن، تابيعي اپاتقا، جۇتقا قارسى كۇرەس امالدارىن زەرتتەۋ قاجەت. كەزىندە ءبىر عانا پاۆلودار وبلىسىندا 7 جىلقىشى رەسپۋبليكاعا ايگىلى بولىپ، ولارعا سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى بەرىلدى. ولار - ج. ءابىلقايىروۆ، ن. ءالجانوۆ، ق. ەرماعامبەتوۆ، م. ءجۇسىپوۆ، ە. قوناقوۆ، م. شاجانقانوۆ، ق. قالەنوۆتەر. وسى ازاماتتاردىڭ ءىس-تاجىريبەسىن جيناستىرىپ، قازىرگى جىلقى باعۋشىلار مەن شارۋاشىلىقتارعا ەنگىزسەك، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى، - دەيدى پاۆلودار وبلىسىنداعى جىلقى وسىرۋشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى تولەگەن اسانبايەۆ.
وڭىردەگى جىلقى تابىندارىنىڭ دەنى باياناۋىل، ماي اۋداندارىندا جانە ەكىباستۇزدىڭ اۋىلدىق ايماعىندا شوعىرلانعان. وڭىردە جايىلىم مەن جىلقىشىلار تاپشى. ۋربانيزاتسيا اسەرىنەن جاستاردىڭ كوبى قالاعا قاشادى، ال اۋىلدىق جەرلەردەگى جىلقىشىنىڭ ەڭبەگى 150-200 مىڭ تەڭگەدەن اسپاي تۇر.
ال پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمى اسايىن بايحانوۆتىڭ پىكىرىنشە، جىلقى تابىندارىن تىم قالىڭ ەتۋ ۇستاماۋ كەرەك.
«قازىرگى ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، 100 بيەدەن ءارى كەتسە 65 قۇلىن الىنادى. سوندىقتان جىلقى تابىنىن ءبولىپ-ءبولىپ، ءارى كەتسە 400-450 باستان اسىرماي ۇستاۋ كەرەك. جايىلىم تاپشىلىعى دا سەزىلىپ وتىر. بىلتىر وبلىستا 400 مىڭ گەكتارعا جۋىق يگەرىلمەگەن جەر حالىققا قايتارىلدى. وبلىستا قىمىز دايىنداۋ بويىنشا ۇيىمداستىرىلعان ءوندىرىس جوق.
ماي اۋدانىنداعى «اقجار- ءوندىرىس» اگروفيرماسى جۇمىسشىلاردىڭ جوقتىعىنان توقتاپ تۇر. ال قۇر ەت وندىرۋمەن اينالىسساق، جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ بولاشاعى ماردىمسىز بولماق. بۇل سالادا نارىقتىق باسەكەلەستىك دەگەن اتىمەن جوق. حالىقارالىق نارىققا بەيىمدەلۋ ءۇشىن وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن ۇلگى ەتۋدەن ۇتىلمايمىز. مىسال ءۇشىن موڭعوليا مەملەكەتىنە قاراڭىزدارشى، ولاردا جىلقى اراسىندا ءتۇرلى ىندەت كوپ بولا تۇرا، قىتايدىڭ نارىعىن جاۋلاپ الدى. جەرگىلىكتى ەكسپورتشىلار جىلقى ەتىن اۋەلى ىستىق سۋدا جارتىلاي قايناتىپ الادى دا، سوسىن ەكسپورتقا جىبەرەدى. ونداعى ەتتىڭ كيلوسى ءارى كەتسە 3,5 دوللار. ينتەنسيۆتى دامۋعا كوشىپ، ەتتىڭ ساپاسىن قىسى-جازى بىردەي قالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن مال بورداقىلاۋ فەرمالارىن سالۋىمىز كەرەك. الداعى جىلدارى جىلقىنىڭ ەتى دە قازىرگىدەن ارزاندايدى، وعان كۇماندەرىڭىز بولماسىن. سەبەبى ول نارىقتا كوبەيە ءتۇستى»، - دەيدى ا. بايحانوۆ.
ەسەكتىڭ ەتىن ۇناتاتىن قىتايلاردى جىلقىعا جەرىك ەتە الامىز با؟
قىتايدىڭ شىڭجان ولكەسىندەگى تارىم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گىمىڭگۇل مۇقانتاي قىزىنىڭ سوزىنشە، قىتاي حالقى جىلقى ەتىنەن گورى، ەسەك ەتىن جەگەندى ۇناتاتىندىقتان بۇل ەلدە دە جىلقى ەتىن قايتا وڭدەۋ دامىماعان.
حانزۋ حالقىنا جەرگىلىكتى عالىمدار ءالى كۇنگە قىمىزدىڭ پايداسىن دا جەتكىلىكتى دالەلدەي الماي وتىر. مۇندا 3 ميلليونعا جۋىق جىلقى بار بولسا، ونىڭ كوبى سپورت جانە كوپشىلىك سەرۋەنى ءۇشىن پايدالانىلادى. جالپى سانى 3000 -جىلقى كلۋبى قۇرىلىپ، مۇندا ءمىنىس جىلقىلارى حالىققا ۇسىنىلادى.
-ەل بيلىگى ات سپورتىندا ءباس تىگۋگە رۇقسات بەرمەي وتىر. ويتسە، ادامدار وقۋ-بىلىمنەن قالادى، عىلىممەن اينالىسپايدى، لۋدومان دەرتىنە شالدىعادى دەگەن پىكىر بار. ايتپەسە، بىزدە ات سپورتى ءوز دەڭگەيىندە دامىپ كەلەدى. بيە ءسۇتى اسا تانىمال ەمەس، سەبەبى جۇرت ونىڭ پايداسىن جەتكىلىكتى بىلمەي وتىر. كەيبىر كەزدە جىلقى ەتىن ەسەك ەتى دەپ ۇسىناتىن دا جاعدايلار كەزدەسەدى. عىلىمي تۇرعىدان باعا بەرسەك، قازاق جىلقىسىنىڭ توزىمدىلىگى مەن مىنىسكە شىدامدىلىعىنا تەڭ كەلەتىن جىلقى الەمدە جوق. قازاق جىلقىسىن وزگە تۇقىممەن بۋدانداستىرۋدىڭ قاجەتى جوق، ونىڭ قاسيەتىن ساقتاپ قالۋ اسا ماڭىزدى، - دەيدى گىمىڭگۇل مۇقانتاي قىزى.
ال موڭعوليادا جىلىنا 49,1 مىڭ توننا جىلقى ەتى ءوندىرىلىپ، كوبى سىرتقا ەكسپورتتالادى ەكەن. بۇل ەلدە ارنايى ستراگەتيالىق باعدارلاما ءتۇزىلىپ، كەلەشەكتە جەرگىلىكتى مونعول جىلقىلارىنىڭ ەت ساپاسىن جانە جىلدىمدىعىن ارتتىرۋ كوزدەلىپ وتىر.
جىلقى ەتى مەن قىمىز - جانعا ءدارۋ
عالىمدار قىمىز بەن جىلقى ەتىن كۇندەلىكتى داستارقاندا مول پايدالانۋعا كەڭەس بەرەدى. زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، جاڭا ساۋىلعان ساۋمال مەن قىمىزدىڭ پايداسى، حيميالىق قۇرامى بىردەي.
سوندىقتان ساۋمالدىڭ پايداسى قىمىزدان ارتىق ەمەس. ماسەلە ونىڭ جەڭىل سىڭۋىندە. سۇتىندە С, А, Е, Д, В دارۋمەندەر توبى، РР دارۋمەنى وتە كوپ كەزدەسەدى.
سونىمەن قاتار ميكرو- ماكرو ەلەمەنتتەرى —Сa, Сu, Mn, Mg جەتكىلىكتى. 1-1,5 ليتر قىمىزدا С, А, В دارۋمەندەر توبىنىڭ ادام اعزاسى تۇتىناتىن تاۋلىكتىك نورماسى بار. سوندىقتان يممۋنيتەتتى نىعايتۋدا ودان ارتىق سۋسىن جوق.
- قۇرامىنداعى مايلار، امين قىشقىلدارى، اقۋىزدار، تولىپ جاتقان وزگە دە دارۋمەندەر، اسىرەسە، جاس بالالاردىڭ تولىققاندى ءوسىپ جەتىلۋىنە جاعداي جاسايدى. سوندىقتان بالاعا ساۋمال- قىمىز بەرىڭىزدەر. ال جىلقىنىڭ ەتى ءوت سۇيىقتىعىن رەتتەپ، سەمىرۋدەن، قانت ديابەتىنەن، سارى اۋرۋدان، ۇيقى بەزى اۋرۋىنان، باسقا دا ءتۇرلى سىرقاتتاردان ساقتايدى. ءۇي جانۋارلارى ىشىندە جىلقىنىڭ ەتى تەز قورىتىلادى. جىلقى سۇتىنەن كوسمەتيكالىق ونىمدەر شىعارۋ، تەرىسى مەن جال-قۇيرىعىن، تۇياعىن وندىرىستە جاراتۋ دا كاسىپكەرلەرگە جاقسى تابىس كوزى بولار ەدى. ونى تىرەك-قيمىل جۇيەسى بۇزىلعان بالالاردى، نەسەپ-ءزار شىعارۋ جۇيەسىندە سىرقاتى بار ادامداردى ەمدەۋگە، ياعني يپپوتەراپيادا كەڭىنەن پايدالانعان دا دۇرىس، - دەيدى عالىم تولەگەن اسانبايەۆ.
جىلقىنىڭ قادىرىن تانىپ-بىلۋدە اتا-بابامىزدان جالعاسقان ءداستۇرىمىز ءۇزىلىپ قالعان. بۇل ماقالانى جازۋداعى ماقساتىمىز - وسى جىلقى تانۋ مەكتەبىن ورتامىزعا قايتا ورالتۋ.
اۆتور
مۇرات اياعان
