وت باستىرعان ويىن

استانا. قازاقپارات - «Kazakhstan Kids Online» زەرتتەۋىنە سايكەس، كۇن سايىن ەلىمىزدە بالالاردىڭ 15 پايىزدان استامى ينتەرنەتتە تەرىس مازمۇنداعى كونتەنتكە ۇشىراسادى. 

игры азарт
Фото: freepik

باقىلاۋ مەن بايىپتاۋدىڭ جوقتىعىنان بولسا كەرەك، كەيىنگى كەزدەرى قاۋىپتى ويىنداردىڭ قۇرىعىنا ىلىككەن جاسوسپىرىمدەر جانىن قيىپ، قىلمىسقا دا ويلانباي بارىپ ءجۇر.

زەيىندى ءزىل باتپانداي باسىپ الاتىن قاۋىپتى ويىندار بالالاردى «جالعان ماقتاپ» ايلاسىنا تۇسىرەتىن كورىنەدى. «شاتىردان سەكىر، ۇيدەن قاش». «سەن باتىرسىڭ!». «SchoolBoy Runaway» ويىنىنداعى وسى سوزدەر وتكەن جىلدىڭ قىركۇيەگىندە بىرنەشە وقۋشىنى بيىكتەن قۇلاۋعا يتەرمەلەگەنى ب ا ق بەتتەرىنەن ءمالىم بولعان ەدى.

بالالاردىڭ ينتەرنەتتەگى قاۋىپسىزدىگى جانتۇرشىگەرلىك وسى وقيعالاردان كەيىن دە ساقتالىپ وتىرعان جوق. بۇلاي دەۋىمىزگە قاڭتاردىڭ ءۇشىنشى اپتاسىنداعى دەمالىس كۇندەرى 21 جاستاعى جىگىتتىڭ Free Fire ويناۋىنا تىيىم سالعانى ءۇشىن ءتورت بىردەي تۋىسقانىنا پىشاق سۇققانى سەبەپ بولىپ وتىر. وقيعا ورنىندا كۇدىكتىنىڭ 1997 -جىلى تۋعان اعاسى جان تاپسىرسا، ءۇش ايەل اۋىر جاراقاتپەن اۋرۋحاناعا جەتكىزىلگەن.

بۇعان دەيىن دە جاسوسپىرىمدەردىڭ كۇرەتامىرىن قيۋعا شاقىرعان «سيني كيت» ويىنىنىڭ سالدارى قوعامدى ءدۇر سىلكىندىرگەن. بۇگىندە «كراسني كيت» اتانعان وسى جانە وزگە دە ويىندار iOS جانە Android پلاتفورمالارىنان وڭاي جۇكتەلەتىنى قىنجىلتادى.

قانداي بالالار ينتەرنەتتەگى قاۋىپتى ويىننىڭ قۇربانى بولۋعا بەيىم؟

قاناتى قاتايىپ، ويى ورنىقپاعان بۇلدىرشىندەردىڭ ويىن تورىنا تۇسپەۋى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك، الدىمەن، اتا- اناعا ارتىلادى. بەيبىت كۇندە ينتەرنەتتەگى قاۋىپتى ويىن سالدارىنان بالاسىنان كوز جازىپ قالعىسى كەلمەگەن اتا- انا پەرزەنتىمەن الەۋمەتتىك قارىم- قاتىناسىن تۇزەپ، كەز كەلگەن تاقىرىپتا اشىق اڭگىمەلەسەۋگە دايار بولۋى ءتيىس.

بالالار پسيحولوگى بايرام تۋرەل ۇيىندە، قوعامدا ءوزىن جالعىز سەزىنەتىن بالالار ۆيرتۋالدى الەمنەن جۇبانىش ىزدەپ وت باسىپ جاتاتىنىن ايتتى.

«ءوزىن ءالسىز نەمەسە جولى بولماعان ادام رەتىندە قابىلدايتىن بالالار ۆيرتۋالدى ورتادا وزدەرىن وڭاي تاۋىپ، سول نارسەگە تەز تاۋەلدى بولىپ قالادى. ۇيدەگىلەردەن سەزىنبەگەن قامقورلىقتى ويىندارداعى كەيىپكەرلەردەن الۋعا تىرىسادى. ال ەموتسيونالدىق ءحالى تۇراقتالماعان بالالار ويىنداردا كەزدەسكەن ماراپاتتارعا، ماقتاۋعا بايلانىپ تا قالۋى مۇمكىن. الەۋمەتتىك داعدىلارى ءالسىز، ادامدارمەن بەتپە-بەت قارىم- قاتىناس جاساۋعا قينالاتىن بالالار ينتەرنەت ارقىلى قارىم- قاتىناس جاساۋعا اسىق بولادى»، دەيدى ول.

پسيحولوگتىڭ قاۋىپتى ويىندارعا الداناتىندار قاتارىنان قورشاعان ورتانى تانۋعا قىزىعۋشىلىعى جوعارى ءارى تاۋەكەلشىل بالالاردىڭ دا تابىلاتىنى تۋرالى تىلگە تيەك ەتكەن دەرەگى تاڭ قالدىردى. بۇل تۇستا اتا- انالار مەن مۇعالىمدەردىڭ بالا بولمىسىن جەتىك ءبىلىپ، سيفرلىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرىپ وتىرعانى ابزال ەكەنى انىق كورىنەدى. اينالاسىنان ۇلگى تۇتار جان تاپپاي شارق ۇراتىن جاسوسپىرىمدەر ويىنداعى «قاھارماندارعا» تابىنىپ تا جاتادى. ويىن سالدارىنان وڭ مەن سولدى اجىراتۋدان قالاتىن جاسوسپىرىمدەردىڭ ومىرگە قۇشتارلىعى تومەندەپ، وقۋ ۇلگەرىمى دە ويداعىداي بولمايدى.

«ينتەرنەتتەگى ويىنداردىڭ، اسىرەسە، زورلىق-زومبىلىقتى قامتيتىن بەينەلەرى بالاداعى اگرەسسيا دەڭگەيىن ارتتىرۋى مۇمكىن. ەكران الدىندا ۇزاق ۋاقىت وتىرۋ ولاردى كوز اۋرۋىنا شالدىقتىرىپ، سەمىزدىككە دە ۇشىراتىپ جاتادى. قازىرگى ويىنداردىڭ مازمۇنى بالانىڭ جاسىنا ساي كەلمەۋى كەڭ تارالعان ماسەلە بولىپ وتىر. ينتەرنەتتەگى ويىندى شەكسىز قولداناتىن بالالاردىڭ ۇيقى رەجيمى دە بۇزىلادى. ال ۇيقى رەجيمىنىڭ ساقتالماۋى موتيۆاتسيانى ازايتادى. سوندىقتان جاسوسپىرىمىنىڭ وقۋ ۇلگەرىمى تومەندەي باستايدى. كەيبىر ويىندارداعى شامادان تىس باسەكەلەستىك پەن جەڭىسكە دەگەن قىسىم بالالاردى سترەسسكە دە ءتۇسىرۋى ىقتيمال. ءارى- بەرىدەن سوڭ عالامتورداعى ويىن - بالانىڭ شىنايى ومىردەگى جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنە سەبەپ»، دەدى بايرام بەي.

ال كوپبالالى استانالىق انا گۇلميرا نۇرىموۆا تەحنولوگيا دامىپ، ومىرگە ەتەنە ەنگەن تۇستا بالانى تەلەفوننان تىيۋ اقىلعا سىيمايتىنىن ايتادى. دەسە دە ول بالانىڭ تەلەفون قولداناتىن ۋاقىتىن اتا- انا ءجىتى قاداعالاپ، شەكتەۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.

«4 بالامنىڭ 2 ۇلكەنىندە عانا تەلەفون بار. ۇلكەندەرىمىز - 13، 11 جاستا. قالعان 7-5 جاستاعى كىشكەنتايلارعا تەلەفون قولدانۋ ءالى ەرتە دەپ ويلايمىن. اسىلىندا عالامتورداعى ويىننىڭ ءبارى جامان ەمەس. بالانىڭ اقىل ويىن دامىتاتىن الەم ەلدەرىنىڭ استانالارى مەن تۋىن تانۋ، ايىرماشىلىق تابۋ، تەز ويلاۋ، قۇراستىرا الۋ سىندى داعدىلارىن دامىتاتىن ويىندار دا بار. ال قاۋىپتى تۇسى رەتىندە بالالاردىڭ ونلاين بەيتانىس ادامدارمەن بايلانىسۋى مەن كىشى بالالارعا ارنالماعان قورقىنىشتى ويىنداردى ايتار ەدىم. كيبەربۋللينگ جاساپ، باسقا ويىنشىلار جاعىمسىز پىكىرلەر جازاتىن جاعداياتتار دا كەزدەسەدى. قارجىلىق قاۋىپ - كەيبىر ويىندارىندا ساتىپ الۋدى قاجەت ەتەتىن قاجەتسىز مەحانيزمدەر ويلاستىرىلعان، بۇل بالانى قاجەتسىز شىعىنعا يتەرمەلەيدى. ءبىز بالالارىمىزدىڭ ينتەرنەتتەگى ويىننىڭ قاۋىپتى جاقتارىنا قادام باسۋىنىڭ الدىن الۋعا ۇمتىلامىز. راس، ساتىپ الايىن دەپ سۇراعان كەزدەرى بولدى، وعان مۇلدە رۇقسات بەرمەيمىز»، دەگەن پىكىرىن ورتا سالعان گۇلميرا نۇرىموۆا بالالارىنا تەلەفوندى قولدانۋ ءۇشىن بەلگىلى شارتتاردى ورىنداتاتىنىن سول ارقىلى تەپە- تەڭدىكتى ساقتاۋعا باۋليتىنىن جەتكىزدى.

«سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى دە ءبىر مەزگىل ۇيدەن شىعىپ، قوسىمشاعا بارىپ كەلەتىندەي كەستە جاساپ قويدىق. باسقا جۇمىس كۇندەرى مەن ساباق ۋاقىتىندا 1-2 ساعات ويناۋعا رۇقسات بەرەمىز. تەلەفون قولدانىپ، ويناۋ ءۇشىن ءۇي جيناۋ، ىدىس جۋۋ، وزىنەن كىشىلەردى مەكتەپ پەن بالاباقشاعا الىپ بارۋ، ساباقتى تۇگەل ورىنداۋ، كيىمدەرىن سورەلەرىنە رەتتەپ سالۋ، توسەگىن تازا ۇستاپ، جيناۋ سىندى شارتتاردى ورىندايدى. وسىلاردىڭ بارلىعى تياناقتالعاندا عانا تەلەفوندا ويناۋعا رۇقسات ەتىلەدى»، دەپ تاجىريبەسىمەن ءبولىستى ول.

بالالاردى قاۋىپتى ويىنداردان قورعاۋ ساتىلارى

بالالاردى قاۋىپتى ينتەرنەت ويىنداردىڭ تۇزاعىنا تۇسپەۋى ءۇشىن پسيحولوگيالىق دايىندىق پەن توسىن قاۋىپتەرگە قارسى «يممۋنيتەتىن» قالىپتاستىرۋ ايرىقشا ماڭىزدى. بالالار پسيحولوگى بايرام تۋرەل وسى ماسەلەگە دايىندالۋدىڭ بىرنەشە كەشەندى ساتىسىمەن ءبولىستى.

بالالارعا سيفرلىق ساۋاتتىلىقتى ۇيرەتۋ. ول ءۇشىن جاسوسپىرىمگە ينتەرنەت پەن سيفرلىق الەمنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. بالا عالامتورداعى كوكەيىنە كۇمان تۋدىرعان ماسەلەنى اتا- اناسىنا اشىق ايتا الاتىنداي قارىم- قاتىناس ورناتىپ، ويىنا قۇرمەتپەن قاراۋ؛ 
الەۋمەتتىك مەديانى (جەلىلەر، ۆيدەوحوستينگتەر مەن عالامتارداعى ويىندار) قولدانۋ ۋاقىتىن شەكتەۋ. وسى ساتىدا اتا- انا بالاعا كورەتىن كونتەنى مەن ويىندارىنىڭ مازمۇنىن جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى تاڭداۋعا قول ۇشىن سوزۋ قۇپتالادى. سوعان ساي شەكتى ۋاقىتتى بەلگىلەۋ ماڭىزدى.
بالالاردىڭ ەموتسيونالدىق جاعدايىن باقىلاۋدا ۇستاۋ: جاسوسپىرىمدەر سترەسس كەزىندە، اشۋعا بوي الدىرعاندا عالامتورداعى ويىنداردىڭ تاساسىنا تىعىلۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستە ساقتاۋ؛
ولاردى جەكە باسىنا قاتىستى اقپاراتتاردى عالدامتوردا بولىسپەۋگە شاقىرۋ، سالدارىن «بالا تىلىندە» ۇعىندىرۋ؛
عالامتورداعى توپتىق ويىنداردى قولدانۋ كەزىندە بالالار قىسىمعا ۇشىراۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءوز شەكاراسىن قورعاۋعا باۋلۋ؛
اتا- انا رەتىندە بالانىڭ تەك تەرىس قىلىعىن تەرمەي، ماقتاۋعا لايىق جەتىستىكتەرىن ءجيى ەسكە الىپ، جارقىن ءومىر سۇرۋگە جەتەلەۋ ماڭىزدى.

دانا ءمىرزاقادىر

egemen.kz

سوڭعى جاڭالىقتار