وسمان يمپەرياسىن سىرداريادان قونىس اۋدارعان قاڭلىلار قۇرعان

شىڭعىسحان 1219 - جىلى قاڭلىنىڭ حانى قايىرحاندى ءولتىرىپ، استاناسى وتىراردى اسكەرىمەن جەرمەن-جەكسەن ەتىپ تالقانداعان سوڭ، قايى حان 1220- جىلى امان قالعان حالقىنىڭ ەلۋ مىڭ ءۇيىن الىپ، رۋم جەرىنە بارادى.

ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن، سوعىس اياقتالعان سوڭ قايىنىڭ بالاسى سۇلەيمەن ەلىن الىپ قايتادى. جولدا ەۆفرات دارياسىنان ءوتۋ بارىسىندا، ءوزى سۋعا كەتىپ مەرت بولادى. امان قالعان ءتورت جۇزدەي ءۇيدى سۇلەيمەننىڭ بالاسى تۇعىرىل ارىز ماڭىنا الىپ كەلىپ، سول ماڭدا توقتايدى.

وعىزداردىڭ قىنىق تايپاسىنان شىققان اسكەرباسشىسى، سالجۇقتىڭ نەمەرەسى توعىرىل-بەك 1040-1060- جىلدارى كىشى ازيادا سالجۇك تۇرىكتەرىنىڭ مەملەكەتىن قۇرعان. سالجۇك اسكەرىنىڭ جارتىسى قاڭلىدان قۇرالعان بولاتىن. بۇل جەر بەيلىكتەرگە ءبولىنىپ كەتكەن بۇرىنعى سالجۋك مەملەكەتىنىڭ جەرى بولاتىن. (بەيلىك - «بەي»، ياعني بيلەۋشى دەگەن سوزدەن شىققان). وسى بەيلىكتەردىڭ ءبىرى - كونيا سۇلتاندىعىنىڭ جەرى-تىن.

سەلجۇكتەردىڭ ءتۇبى وعىز قاعاندىعىنا بارىپ تىرەلەدى. تۋىستاس تايپالار بولعاندىقتان وسى جەردى سۇلەيمەننىڭ بالاسى تۇعىرىلعا ءبولىپ بەرەدى...

كەيىن، شاپقىنشىلىق قارقىنى سايابىرسىعان كەزدە قاڭلىلاردىڭ ءبىر بولىگى ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا قايتادى. قالعان قاڭلىلارعا باسشى بولىپ تۇعىرىل قالادى. تۇركيانىڭ گەوگرافيالىق قارتاسىندا، قازىرگى كەزدە بۇل جەرلەردى اققويلى، قاراقويلى دەپ اتايدى. ءبىزدىڭ قازاقستان اۋماعىنداعى سارى ارقا جەرى دەگەن سياقتى. اققويلى مەن قاراقويلى قازاق شەجىرەسىندە ىستى رۋىنا جاتادى. ال، ىستى قاڭلىعا جاتادى. (ۇلى ءجۇزدىڭ شاپىراشتى، ىستى، سىرگەلى جانە وشاقتى بۇل تورتەۋى قاڭلىدان شىققان. البان، قوڭىرات، اداي شەجىرەسى 52، 36 جانە 50-بەتتەردى قاراڭىز. (اۆتورى حاليدۋللين و.ح. 2006، «توو،ترانسينتەر»)

تۇعىرىل جەرگىلىكتى تايپالاردىڭ ءبىرىنىڭ بيلەۋشىسى عالاليددين دەگەن مەن شىڭعىسحاننىڭ بالاسى شاعاتايدىڭ اسكەرى سوعىسىپ جاتقانىن كورىپ، عالاليددينگە بولىسىپ كوپ قايرات كورسەتەدى. ونىڭ سەبەبى دە بار ەدى. شىڭعىسحان 1219 - جىلى قاڭلىنىڭ حانى قايىرحاندى جاۋىزدىقپەن ءولتىرىپ، استاناسى وتىراردى باسىپ العان بولاتىن. بۇل سونىڭ كەگىن قايتارۋ بولدى.

تۇعىرىل اكەسىنەن دە مىقتى جاۋىنگەر بولىپ وسكەن ەكەن. ول قاراشا حاسار دەگەن جەرلەردى باسىپ الادى. بۇعان عالاليددين رازى بولىپ، اسكۋد، قاراشا تاۋ، تۇمانشى دەگەن جەرلەردى بەرەدى. ەرتوعىرىل قايتىس بولعاننان سوڭ، 10 جىلدان كەيىن 1282 - جىلى عالاليددين بالاسى وسماندى ءوز الدىنا بولەك بەك قويدى. مۇنان ون ءبىر جىلدان سوڭ تابريزدەگى شىڭعىس ناسىلىنەن حان بولىپ تۇرعان عازان حان رۋم جۇرتىن شاۋىپ، كىشكەنە حاندىقتارعا ءبولىپ جىبەرگەن كەزدە وسمان دا ءوز الدىنا 1300 - جىلى ءبىر حان بولىپ قالادى. سول سەبەپتەن قازىرگى قاڭلى-تۇرىكتەر وسمانلى جۇرتى اتانىپ، وسمان سۇلتاندى ءبىرىنشى سۇلتان دەپ سانايدى: 1299- جىلى جەلتوقساندا وسمان تۇرىكتەرىنىڭ مەملەكەتى كەلدى. ونىڭ نەگىزىن 1220 - جىلى سىرداريا ماڭىنان قونىس اۋدارعان قاڭلىلاردىڭ باسشىسى ەرتوعرىلدىڭ بالاسى وسمان سۇلتان (1258-1326- جىلدارى ءومىر سۇرگەن) قالاعان ەدى.

ولار قۇرعان يمپەريانىڭ باستاۋىندا تۇرعان 1- وسمان سۇلتاننىڭ ۇرپاقتارى بۇل مەملەكەتتى 600 جىلدان استام ۋاقىت باسقارعان.

1877-1878 ج. ورىس-تۇرىك سوعىسىندا جەڭىلىپ، بۇعان «جاس وسمانلىلار» كىنالى ساناپ، كونستيتۋسيانى تاراتىپ جىبەرىپ، دارا بيلىك جۇرگىزدى. بۇل كەزەڭ تاريحتا زيۋليم (ەزۋ، قاناۋ، زۇلىمدىق) دەپ اتالدى.

1908- جىلى «جاس تۇرىكتەر» قوزعالىسىنان سەسكەنگەن سۇلتان كونستيتۋسيانى قالپىنا كەلتىردى.

ەڭ سوڭعى ۇرپاعى. ІІ ابدۋل حاميد سۇلتاندى 1909- جىلى تاقتان تايدىرىپ، ونىڭ ورنىنا V مەحمەد سايلاندى. «جاس تۇرىكتەر» ەلدەگى داعدارىستى توقتاتا العان جوق.

سوڭعى وسمان سۇلتانى مەحمەد VІ ۋاحيدەددين (1918 - 22) سۇلتاندىق جويىلعاننان كەيىن (1922 - جىلعى 1- قاراشا) تۇركيادان قاشىپ كەتتى.

قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى، جازۋشىسى، فيلوسوفى، تاريحشى، كومپوزيتورى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءهام حاندار شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگى 1911- جىلى ورىنبور قالاسىندا باسىلىپ شىقتى. سوندا «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» دەگەن تاقىرىپتا ولەڭ شۋماقتارىن ارناعان..

ايتايىن ەندى وسپاندى تۇرىك جايىن.

تۇرىكتىڭ ساقا دەگەن ءبىر تابى ەدى ول،

تاۋىنا گيمالايدىڭ بارىپتى ول.

ساقادان قاڭلى دەگەن تاپ ءبولىنىپ،

بارۋعا ءۇرىم جەرىنە تارتىپتى جول.

سولاردىڭ كەتكەنىنە 700 جىل،

ايتىلدى ءبىراز ودان، ونى دا ءبىل.

كەز بولىپ كەزىپ ءجۇرىپ زور باقىتقا،

قانداي باق بەردى ءتاڭىرى، سونى ەسەپ قىل.

قاڭلىنىڭ حانى بولعان قيا دەگەن،

جەر الىپ، ەرلىكپەنەن ەل بيلەگەن.

ول ءولىپ، جالعىز ۇلى ەر سۇلەيمەن،

سول جەردەن قايتا كوشىپ، جونەپ بەرگەن.

ەۆفراتتىڭ دارياسىنا كەلىپ جەتكەن،

سۋ تاسىپ، نوسەر قۇيىپ اسقان شەكتەن.

الدى-ارتقا قازا كەلسە قاراتا ما،

قاپىدا ەر سۇلەيمەن سۋعا كەتكەن.

تالاپتى تاعدىر وعان بالا بەرگەن،

قايراتى، اقىلى ارتىق دانا بەرگەن.

ەر تۇعىرىل - سۇلەيمەننىڭ جالعىز ۇلى،

سول جەردە 400 ۇيمەن قالا بەرگەن.

كوشسە دە وڭكەي قاڭلى، كوشپەي قالعان،

ەرلىكپەن ماڭىنداعى ەلدى العان.

ءبىرتالاي از ۋاقىت اسكەر جيىپ،

ەر تۇعىرىل ەستى باتىر دەپ اتالعان.

حان ەمەس، كوپ اسكەردىڭ باسى بولعان،

قارتايىپ ءسۇيتىپ ءجۇرىپ جاسى تولعان.

ورنىنا وسپان دەگەن ۇلى وتىرىپ،

ەر تۇعىرىل 90 جاستا وپات بولعان.

وسى وسپان كوپ ەل الىپ حان بولىپتى،

اقىلدى، اسا ايلالى جان بولىپتى.

كەلگەنشە وسى كەزگە سول ات وشپەي.

«وسپاندى تۇرىك» دەگەن داڭ بولىپتى.

ۇعىپ ال وسى ءسوزدى، جاس ۇلاندار،

ءوز باۋىرىڭ ول تۇرىك تە، وسىنى اڭعار.

وسمان يمپەرياسىنىڭ سوڭعى حاليفىنىڭ نەمەرەسى فاتما نازليشاح وسمانوگلۋ سۇلتان 2 - ءساۋىر 2012 - جىلى جۇرەك اۋرۋىنان 92 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. ول 1921 - جىلى 4 - اقپاندا ستامبۇلدا تۋىلعان. يمپەرياسى قۇلاعانعا دەيىن تۋعان وسمان ۇرپاعىنىڭ سوڭعى وكىلى بولاتىن.

ف.سۇلتان حانشايىم 1922- جىلى 16- قاراشادا تاقتان باس تارتىپ، يتالياعا قاشىپ كەتكەن وسمان يمپەريياسىنىڭ سوڭعى حاليفى مەحمەد VІ ۋاحيدەدديننىڭ نەمەرەسى بولىپ كەلەدى. بالالىق شاعى فرانسيانىڭ نيسسە قالاسىندا ءوتتى. تۇركيا ۇكىمەتى 1952 - جىلى وسمان سۇلتان اۋلەتتەرىن وتانىنا قايتۋعا رۇقسات ەتتى. فاتما 1957 - جىلى جۇبايىمەن ەكەۋى ستامبۇلعا كەلدى. نازليشاح سۇلتاننىڭ ۇلى، قىزى، نەمەرەسى قالدى.

فاتما سۇلتان وسمان يمپەرياسى تاعىنا مۇراگەرلىك ەتۋگە مۇمكىندىگى بولعان وسى اۋلەتتىڭ ەڭ سوڭعى وكىلى دەسە دە بولادى، سەبەبى ونىڭ ۇلىنا ەگيپەت حانزاداسى دەگەن اتاق بەرىلگەن ەدى.

XX عاسىر باسىندا وسمانلى يمپەرياسىنىڭ ءامىرشىسى سۇلتان II ابدۋلحاميت ەدى. بۇل پاتشانىڭ مەملەكەت بيلىگىنە قارسى «جاس تۇرىكتەر» قوزعالىسى كۇشەيە ءتۇستى. 1908 - جىلى جاس تۇرىكتەر پارتياسى ەركىندىك جاريالادى جانە كوپ ۇزاماي II ابدۋلحاميت پاتشا تاقتان ءتۇستى. بيلىك باسىنا «يتتيحات ۆا تاراككي» پارتياسى كەلىپ، ءانۋار پاشا ۇكىمەت تىزگىنىن ۇستادى. وسمانلى يمپەرياسى گەرمانيا ۇكىمەتىمەن وداقتاس بولىپ، I دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىستى. وداقتاسى جەڭىلىپ قالعاننان كەيىن، وسمانلى مەملەكەتىنىڭ جەرىن الپاۋىت ەلدەر بولىسكە سالدى. تۇركيا تۇرىكتەرى گەنەرال مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ باستاۋىمەن ۇلت-ازاتتىق (1918-1923 ج.) كۇرەسكە شىقتى. جاۋدى جەڭىپ، ەلدى دۇشپاننان تازارتقان اتاتۇرىك 1923 - جىلى 29- قازاندا تۇركيا رەسپۋبليكاسىن قۇرىپ، تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. وسمان يمپەرياسى 1299- جىلى دۇنيەگە كەلسە، تاريح ساحناسىنان وسىلاي كەتتى.

بەكبولات تاسبولات ۇلى