وسمان اۋلەتىندەگى باۋىر ءولتىرۋ ءداستۇرى
استانا. قازاقپارات - «تاستا تامىر جوق، حاندا باۋىر جوق» دەگەن ناقىل ءسوز بار. كونستانتينوپولدى العان بيلەۋشى (1451- 1481) فاتيح سۇلتان مەحمەد II بۇرىننان بار قاتال، ءبىراق ساياسي تۇرعىدان «ءتارتىپ ءۇشىن» قولدانىلعان ءداستۇردى رەسمي زاڭعا اينالدىردى.
«سۇلتانات تاعى بۇيىرعان حان ءوز باۋىرلارىن جالپى ءتارتىپ (nizâm-ı âlem) ءۇشىن ولتىرۋگە قۇقىلى. مۇنى ۇلەمدەردىڭ باسىم بولىگى قۇپتادى». مۇنداعى قيسىن - بىرنەشە مۇمكىن تاققا تالاسۋى مۇمكىن بىرنەشە باۋىردى ءولتىرۋ - بۇكىل يمپەريانى قۇرتاتىن ازاماتتىق سوعىستان جاقسىراق.
XIV- XV عاسىرلاردا وسماندار بىرنەشە رەت اۋىر حانزادالار سوعىسىن باستان وتكىزدى، سوندىقتان بۇل زاڭ سول حاوسقا جاۋاپ رەتىندە شىقتى.
مەحمەد III سۇلتان (1595- 1603) تاققا وتىرعان سوڭ 19 باۋىرىن (ونىڭ ىشىندە نارەستەلەردى) تۇنشىقتىرىپ ءولتىردى. وسماندىق ءداستۇر بويىنشا «وسمان قانى توگىلمەسىن» دەپ جىبەك جىپپەن بۋىندىرىپ ءولتىرۋ ءراسىمى قولدانىلدى. سونىمەن بىرگە گارەم ايەلدەرى - باقتالاس بولۋى مۇمكىن مۇراگەرلەردىڭ انالارى دا ءولتىرىلدى. بۇل وقيعا وسمان مەملەكەتى ءۇشىن سوڭعى اسا ءىرى «باۋىر ءولتىرۋ» اكتىسى بولدى.
1313 -جىلعى قۇرىلتايداعى قانتوگىس
التىن وردانىڭ وزبەك (1313- 1341) حاننىڭ 1313 -جىلعى قۇرىلتايداعى ءىس-ارەكەتى سان جاعىنان وسمان تاجىريبەسىنەن اسىپ ءتۇستى، ءبىراق ءمانى باسقا ەدى. دەرەكتەر بويىنشا وزبەك حان بولىپ بەكىتىلمەس بۇرىن، 120- 130 شاقتى شىڭعىس تۇقىمى ءولتىرىلدى.
ولاردىڭ اراسىندا توقتا حاننىڭ جاقتاستارى، ىقتيمال قارسىلاستارى جانە بيلىككە قاۋىپ توندىرەتىن تۇلعالار بولدى. بۇل - باۋىرلاردى عانا ولتىرەتىن وسمان زاڭىنداي «ديناستيالىق ءراسىم» ەمەس ەدى. بۇل ساياسي ەليتانى تولىق «تازارتىپ»، بيلىكتى تولىق ءوز قولىنا شوعىرلاندىرۋ ماقساتىن كوزدەدى..
ەڭ ماڭىزدىسى - يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە ەنگىزۋگە دايىندىق بولاتىن. ول زاماندا اقسۇيەكتەردىڭ ءبىر بولىگى شاماندىقتى نەمەسە بۋدديزمدى ۇستاناتىن.. وزبەك حان سولاردى دا جويدى. وسماندار پاتشا اۋلەتىنىڭ ەركەككىندىك باۋىرلارىن ولتىرگەن بولسا، وزبەك حان تۇتاس ءبىر ساياسي- رۋلىق ەليتانى جويدى. بۇل الدەقايدا قاندى ءارى كەڭ اۋقىمدى. سوندىقتان تاريحشىلار «تاققا كەلگەن كەزدە جاپپاي ساياسي قىرعىن جاساۋ جاعىنان وزبەك حاندى ەۋرازيادا ەشكىم باسىپ وزعان جوق» دەيدى.
مەحمەد III - زاڭ مەن ۇلەمدەردىڭ كەلىسىمى بويىنشا ارەكەت ەتتى. وزبەك حان - كۇشپەن جەڭىپ، ساياسي جانە ءدىني رەفورما جاساۋ ءۇشىن قارسى توپتاردى تولىق جويدى. ءتۇبى تۋىس بوپ كەلەتىن ءابىلقايىر حان مەن كەرەي- جانىبەك تە ءبىر بىرىنە قىلىش كوتەردى. قازاق حاندىعى قۇرىلعان سوڭ بۇلاردىڭ ۇرپاقتارى كەسكىلەسە سوعىسقانىن بىلەسىزدەر...
قازاق حاندىعىندا «باۋىر ءولتىرۋ» توقتاتىلدى
قازاق حاندىعىن 38 جىل باسقارعان بۇرىندىق (كەرەيدىڭ ۇلى) حان حالىق الدىندا وزىنەن ابىروي-بەدەلى ءوسىپ كەتكەن قاسىم (جانىبەكتىڭ ۇلى) سۇلتانعا تاقتى سوعىسسىز-اق تاستاپ، بۇقار اۋماعىنا كەتىپ قالعان.. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
قازىر «كونستيتۋتسيالىق مونارحيا» دەپ اتاپ جۇرگەن بيلىك جۇيەسى ەڭ العاش نيدەرلاندى دا، ۇلى بريتانيا دا ەمەس، شاعاتاي ورداسىنىڭ قيراندىسىندا قۇرىلعان موعولستاندا پايدا بولدى. ونىڭ پايدا بولۋىنىڭ دا تاريحي قاجەتتىلىگى بولدى..
1330 -جىلدان 1347 -جىلعا دەيىن شاعاتاي ۇرپاقتارى اراسىندا تاق تالاسى ءورشىپ، بىرنەشە حان ءوز باۋىرلارى قولىنان قازا تاپتى.
تاقتان ۇمىتكەر ءار سۇلتاننىڭ ارتىندا ءبىر-ءبىر رۋ-تايپا قاراشىلارى تۇردى. سۇلتاندار اراسىنداعى تاق تالاسىندا ەڭ كوپ قىرىلعان - سول قاراشا حالىق، ياعني سىزدەر مەن ءبىزدىڭ اتا-بابامىز بولدى. سوعان توزبەگەن دۋلات بەگى پولاتشى 1348-جىلى اقسۋ قالاسىندا شاعاتايدىڭ 17 جاسار ۇرپاعى توعىلىق تەمىردى تاققا وتىرعىزىپ قويىپ، بيلىكتى بەكتەردىڭ قولىنا بەردى دە، ءوزى «بەكتەر بەگى»، ياعني پرەمەر-مينيستر بولدى.
سودان باستاپ، بۇرىنعى «شاعاتاي ۇلىسى» دەگەن مەملەكەت «موعولستان» اتالا باستادى. «ۇلىس بەگى» اتاعى اتادان بالاعا مۇراگەرلىك جولمەن قالىپ، اۋلەتتەگى بويىنان كوسەمگە ءتان قاسيەت تابىلعان ۇلعا تيەسىلى بولعان. قازاق حاندىعىندا «باۋىر ءولتىرۋ ءداستۇرىن» توقتاتقان وسى ۇلىس بەكتەرى..
ۇلىس بەكتەرى ينستيتۋتى كەيىن «بيلەر ينستيتۋتىنا» اينالعان سوڭ كەكتى حانمەن جۋۋدى («قانعا قان، جانعا جان») دا توقتاتىپ، «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىندا جازاتايىم ادام قولىمەن ادام ولتىرىلسە دە، بۇرىنعىداي ءولىم جازاسى قولدانىلماي «قۇن تولەۋ» ەنگىزىلدى..
وسىلايشا، العاش سوناۋ انتيكالىق داۋىردە (ب. ز. د. V- IV ع. ع. ) سوكرات، پروتاگور، اريستوتەلدەر سەپكەن «گۋمانيزم» يدەياسىن تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر ادامزات تاريحىندا تۇڭعىش رەت زاڭداستىردى.
ءومىر شىنىبەك ۇلىنىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى
